De Tijdspiegel. Jaargang 7

Volksverhalen.

Gotthelf naverteld, door C. van Schaick. Te Sneek, bij van Druten en Bleeker. 1850.

Wij ontvangen hier Volksverhalen, verhalen aan het volksleven ontleend en voor het volk bestemd, en dit van een man, wien zeker velen die zaak gaarne zien ter hand nemen. Immers de heer van Schaick heeft in zijne Tafereelen uit het Drentsche dorpsleven, ook in zijn Geert getoond, dat hem de gave van opmerking voor het eigendommelijke van de hem omgevende wereld is ten deel gevallen. Hij heeft de vormen en nuances waarin het algemeen menschelijke zich in den Drentschen mensch vertoont, dikwijls als in een spiegel weder gegeven. Zijne kopijen zijn hem in menig opzigt wèl gelukt.

Hij waagt zich hier op wat ruimer terrein en in een vrijer genre: evenwel altijd werkende voor het volk. Eene rigting, een doel welke wij verre zijn van gering, verre ook van ligt te schatten. - Den geleerden toch is het goed prediken, dat wil zeggen, zooveel gemakkelijker prediken. Doch schrijft men voor het volk; hoeveel is daarbij in het oog te houden, hoeveel te vergeten! Behoort men ook maar eenigzins tot den geleerden stand, dan noopt het schrijven voor het volk (in den gewonen, ietwat aristokratischen zin in de letterkundige wereld genomen) tot eene gefingeerde zelfverloochening, die, altoos als men het andere uiterste, dat van plat en nietsbeduidend te worden, wil vermijden, voorzeker niet gemakkelijk mag heeten. - Daar moet vorm en wijze van voorstelling voor het

[p. 439]

volk berekend zijn. Het moet eenvoudig wezen en te gelijk zoo boeijend, dat men menschen die anders minder gaarne lezen, aan 't lezen houdt. De leering, de moraal moet hier worden voorgedragen op eene bevattelijke manier ja, maar te gelijk behagelijker dan die, waarop men haar gewoonlijk geleerd vindt. Men moet werken op harten, die trager en onverschilliger zijn. - En zulk eene condescendance is in de schrijverswereld vrij wat moeijelijker dan de toenadering, waarmede de aristokraat nu en dan voor zijne plebejische medeburgers den schijn van populariteit aanneemt; al noemt men het bij beiden menschenkennis.

Heeft de heer van Schaick deze gebruikt bij hetgeen hij schreef? Heeft hij waarlijk volksverhalen geleverd? - Er zijn er vier. Zij loopen alle over het punt, dat maar eens de schering voor romans is, over liefde en trouwen of niet trouwen. Wij hadden hier eene gedeeltelijk andere keuze van onderwerp gewenscht, al is de inslag er dan ook met vrij wat variatie ingebragt. - In het eerste verhaal ‘hoe Hendrik aan een vrouw kwam,’ ruischte de geest der naïeveteit van den Duitschen Gotthelf nog het kennelijkst, althans wat het plan betreft. Het is hier en daar goed uitgewerkt en zal de belangstelling van menschen als waarvoor het bestemd is wel gaande houden. - Minder gunstig is ons oordeel over het plan (?) van het tweede verhaal, dat de helft van het boek bestaat: ‘Machiel gaat om eene vrouw uit.’ Hier is veel meer onnatuurlijks, Machiels onbeholpenheid, zijne ruwheid is gechargeerd en stemt zoo weinig met hetgeen wij in andere opzigten van hem vernemen overeen, dat de les van Boileau:

D'un nouveau personage inventez vous l'idée,
Qu'en tout avec soi-même il se montre d'accord,
Et qu'il soit jusqu'au bout tel qu'on l'a vu d'abord!

hier vrij wat uit het oog is verloren. - Welke aanspraak de beide laatste histories op den naam van volksverhalen hebben, vatten wij niet. De posities zijn hier zoo speciaal, de inhoud en de vorm zijn hier zoo weinig uit het volk en voor het volk, dat wij in het vierde nog alleen een' flaauwen familietrek van het geslacht der volksverhalen ontwaren, en het derde schier overal beter kon staan dan onder deze. Hoe den heer van Schaick bij het opstellen daarvan, ons volk en zijne behoeften, en dat zoo bepaald, voor oogen hebben gezweefd (Voorr. blz. VI), betuigen wij niet te begrijpen.

Wij hebben straks gesproken van eene gefingeerde zelfverloochening van den schrijver voor het volk, die, uit dit oogpunt beschouwd, een praktikale humorist moet zijn, die blijft wie hij is, en tevens zich zelf als vergeet en niet maar enkel kiel of jekker aantrekt, die het schalkonnoozele zoowel als het schijnbaar ongezocht vernuftige binnen zijn bereik moet hebben, zoo als wijlen vader Claudius het à portée had. Maar zulk een humor is nog geheel iets anders dan eene bizarre, geforceerde vermenging of dooreenhaspeling van het nietsbeteekenende en gewigtige, van het platte en verhevene, van het gekunstelde en would-be naïeve, soms van het onwaardige en het heilige. Dat is niet de boven het tragische en komische, de boven het kleine en het als gewigtig beschouwde sich hinaufschwingende, Weltverachtende Humor; maar het is er een die hijgend en kugchend van het eene naar het andere, liefst meest vreemdsoortige, overdwaalt, suizebollend en duizelend en met onzekeren stap, of met een sprong die even gewaagd als lomp mag heeten. Dat is dronkemans-rumor, pedanten-tumor, in plaats van humor, die alleen dan iets humori-

[p. 440]

stisch houdt, als zulks opzettelijk geschiedt, gelijk dit het geval is met Shakespeare's onvergelijkelijke scheppingen in dit genre.

De heer van Schaick heeft ook op dit punt in zijne volksverhalen zijne krachten beproefd. Hij heeft blijkbaar ook humorist willen wezen, als zoo velen in onzen tijd, doch die iemand inderdaad een walg konden doen krijgen van den humor. Schreef Jean Paul in zijne tweede uitgave van zijne Vorschule der Aesthetik (1812), dat sedert de eerste uitgave van dat werk ook eene tweede verbeterde editie van den tijd het licht had gezien, omdat er toen, vooral door boekverkoopers, niets zoo ijverig werd gezocht als - humor en wel echte; die humor ontspruit en groeit en verspreidt zich in onze dagen als onkruid. Lieve hemel! hoe is er dan al met dien humor gemorst en de vraag van de uitgevers naar dat fabrikaat toegenomen! De heer van Schaick schaart zich onder de aspiranten naar den humor. Is hij nu, als Sterne, de humorist geworden der opmerking, vooral van het rein menschelijke, zoo als dat zich in zwakheden of in diep gevoel openbaart? Is hij, als Jean Paul, meer de humorist des wetens? Zullen wij hem nevens Lichtenberg kroonen als den humorist des vernufts? Of zal hij ons, als Claudius, de humorist der Vorherrschende gemoedelijkheid zijn? Naar het laatste schijnt hij het meest te hebben gestaan. Of 't hem gelukt is? Wij gelooven het niet. Men zie bl. 49, 51, 54, waar wij juist het boek nog eens open- en nasloegen. Zijne satire is wel eens plomp; men zie bl. 173 en 174. De opmerkingen zijn dikwerf laf in plaats van fijn.

Wij meenden dit scherper oordeel over de minder gelukte partijen in het boek niet te mogen terug houden. Van Schaick is een veelschrijvende. En zeker zijn er maar weinigen, die dan niet ligtelijk te veel schrijven. Onze Drentsche en Groninger landgenooten doen aan den heidegrond eene operatie, welke men roppen noemt, waardoor men den onvruchtbaren bodem één, hoogstens een paa jaar vrucht afdwingt, maar om dien daardoor zoo niet voor altijd, dan toch voor lang te bederven en geheel onvruchtbaar te maken. Onze Drentsche auteur ga met zijnen geest beter te rade, en boere dezen niet zoo uit. Non multa, sed multum! Hoe hij overigens na een verhaal als ‘de bedrieger bedroger’ is, aan de leering komt: ‘Lieve lezer, kijk niet naar 't geld; maar als gij een vrouw zoekt, zoek er een die vroom en huishoudelijk is,’ betuigen wij niet in te zien. Wij gelooven, dat de schrijver wel in staat is, hij heeft het getoond, en ook in deze verhalen getoond, om weldadig te werken op den geest en de veredeling des volks. Het gemoedelijke, naïeve ligt anders niet buiten zijn bereik. Getuige zulks een Brief van een' Drentschen boer over de Bijbelsche Vrouwen des Ouden Verbonds, dien wij onlangs in dit Tijdschrift lazen, en waarin wij hem duidelijk meenden te herkennen.

Wat de epitheta van ‘hooggeschatte’ bij vriend, dat ‘ongehuichelde’ bij hoogachting, dat ‘opregte’ bij vriendschap, beteekende, in de opdragt van het boek aan den heer van Dam van Isselt, is ons wat raadselachtig. De heer van Dam zal wel geen ander vriend willen wezen, dan een hooggeschatte, geene andere achting en vriendschap dan ongehuichelde en opregte verlangen. Wij vertrouwen ook, dat de heer van Schaick er geene anderen op nahoudt. Zulke epitheta doen een effect alsof men sprak van nat water.