De Tijdspiegel. Jaargang 7

Het openbaar onderwijs in Nederland.

(Naar aanleiding van het Besluit van 1 Julij 1850.)

In den staat van overgang en verwarring, waarin het westelijk Europa, staande aan den drempel eener nieuwe geschiedenis, verkeert, is er een hoofddenkbeeld dat aan alle bewegingen toon en beteekenis geeft, het is het denkbeeld van: vrijheid. Eene vrije ontwikkeling van aller belangen, de vernietiging van al wat monopolie en privilegie beet, de strikte beperking der regeringen tot het administratieve, ziedaar wat men alom wenscht en verlangt. Men is de voogdij ontwassen en wil eindelijk op eigen beenen staan en voor eigen rekening handelen. Men heeft keren inzien dat alle kunstmatige bescherming, alle invloed van hooger hand nadeelig werkt op de waarachtige belangen der natie, en de wetenschap heeft geleerd, dat vrije concurrentie zoo in het stoffelijke als in het zedelijke en wetenschappelijke in het belang van allen is.

Die vrijheid, die niet in losbandigheid bestaat, geleidelijk en voortdurend te bevorderen, de tuchtroede van den voogd te laten varen en daardoor het gevoel van eigenwaarde des volks te eerbiedigen, te verhoogen en te veredelen, dat is de pligt van eene wélgezinde regering. De toestanden der volken veranderen en met die toestanden moeten noodzakelijk hunne instellingen zich wijzigen. De groote zaak is, dat de regeringen juist begrijpen, wáár de schoen wringt, opdat zij de

[p. 169]

juiste middelen kiezen, om geweldige schokken te voorkomen. Gelukkig de staat, die niet onvoorbereid, alleen door den drang der omstandigheden, naar het doel wordt gevoerd, maar waar men zelfbewust het doel wil bereiken. Veel moet er hier en elders nog worden gedaan, eer de natiën geschikt zullen zijn voor den nieuwen toestand die haar wacht, maar men vergete niet, dat zij er eenmaal toe moeten geraken, en de verantwoording zal groot zijn voor hem, die, zonder te letten op de teekenen des tijds, het volk bij voortduring wil doen gaan aan den leiband van verouderde en vermolmde instellingen. Eenmaal verschaft het zich zelf regt, en dan is de wraak dikwerf verschrikkelijk; wèl hem, die met het oog op de toekomst zich in het tegenwoordige zooveel mogelijk tracht voor te bereiden om zonder schokken tot het toekomende over te gaan.

Vrijheid in het stoffelijke, verstandelijke en zedelijke, vrijheid bovenal ook in het onderwijs. Dat beginsel werd in de grondwet van 1848 opgenomen; maar terwijl men wat het middelbaar en lager onderwijs betreft dat beginsel ten minste gedeeltelijk huldigde, stond het slechts in schijn voor het hooger onderwijs geschreven, want het besluit van 23 Mei 1845 bleef in volle werking. Het ongelukkige besluit van 23 Mei 1845, waartegen zich tot nog toe te vergeefs zooveel stemmen hadden verheven, en welks vaststelling alleen te verklaren is uit de jammerlijkste onbekendheid met den aard en de eischen van het hooger onderwijs, met de regten der hoogescholen, met de grenzen van bevoegdheid, die der regering omtrent dit punt noodwendig zijn gesteld. Is het voor het tegenwoordige al onmogelijk, dat de regering het onderwijs geheel en al vrij late, is het zelfs wenschelijk, dat dit voor alsnog niet geschiede, zij bepale zich tot toezigt en bezoldiging, maar sluite niet eigenmagtig de tempelen der wetenschap. Eene hoogeschool is eene vrije, eene voor ieder geopende instelling, eene universiteit, eene leerschool voor allen. Het staat der regering niet vrij van een vroeger bereikten trap van ontwikkeling afhankelijk te maken, of deze of gene die hoogeschool al dan niet bezoeken zal; het staat der regering niet vrij de gelegenheid tot onderrigt voor sommigen af te sluiten, die, juist omdat zij minder gevorderd zijn, het meest behoefte hebben aan keringen ontwikkeling; het staat der regering niet vrij sommigen harer onderdanen uit te sluiten, waar het beschaving en verlichting geldt; het staat der regering niet vrij aan het hooren van het akademisch onderwijs voorwaarden te verbinden, zonder er tevens voordeelen aan te verzekeren.

Men heeft bij het besluit van 23 Mei 1845 geheel uit het oog verloren, dat de staat alleen dan het regt kan hebben een onderzoek in te stellen naar de bekwaamheden der onderdanen, wanneer de onderdanen op grond van die bekwaamheden den staat wenschen te dienen. Dan is zulk een onderzoek niet slechts geoorloofd, maar het is eene dure, heilige verpligting, die op de regering rust, door zulk een onderzoek, en wel een zoo streng mogelijk onderzoek, zich te verzekeren van de geschiktheid der zoodanigen aan wie zij de zorg voor een gedeelte van de algemeene en bijzondere belangen wenscht in handen te geven. Een zoodanige maatregel behoort tot heden onder de pia vota. Maar geheel iets anders is het dat de meer of minder beschaafde jongeling van de gelegenheid wenscht gebruik te maken, die hem door het aanwezig zijn van hoogescholen of athenaea wordt aangeboden, om zich

[p. 170]

verder te bekwamen en te ontwikkelen, dat hij die plaatsen wenscht te bezoeken zoowel als leerscholen van wetenschap, als tevens als kweekscholen voor menschen. Door de zamenkomst van jongelingen uit alle oorden des vaderlands, van allerlei stand, vermogen, leeftijd, en ontwikkeling wordt eene weldadige wrijving van denkbeelden verzekerd, welke in het volgende leven de heerlijkste vruchten zal opleveren en welke ook voor hen hoogst wenschelijk is, die, zonder zich aan de dienst van den staat in de eene of andere openbare betrekking te willen wijden, prijs stellen op beschavingen wetenschap, en eenmaal als huisvaders die beschaving en wetenschap op een jonger geslacht zullen helpen overbrengen. Aan die wrijving van denkbeelden, aan dien gang van ontwikkeling hinderpalen in den weg te leggen is eene verlichte regering on waardig, en toch - het besluit van 23 Mei 1845 werd genomen en bleef gedurende vijf jaren in volle werking.

Wij weten, dat men ons op den gunstigen invloed zal wijzen, dien het staatsexamen op het gymnasiaal onderwijs heeft uitgeoefend; dat is het voornaamste wapen, waarmede de voorstanders van dat examen zich verdedigen. Maar dat een op zich zelf staande maatregel ter hervorming van het onderwijs, dat in zijn ganschen omvang hervorming behoeft, wel in een enkel opzigt gunstig heeft gewerkt, is nog geen bewijs voor de deugd van den maatregel op zich zelf. Het onderwijs in zijn geheelen zamenhang moet verbeterd worden, en bij die verbetering moet vooral gelet worden dat men zooveel personen mogelijk in de weldaden der wetenschappelijke ontwikkeling doe deelen. Dit is ook uit een staatkundig oogpunt noodig; want indien men de verstandelijke ontwikkeling niet doet voorafgaan aan de politieke hervorming, indien men toelaat dat het volk wordt medegesleept door den gang der denkbeelden, in plaats van met bewustheid vooruit te gaan op de baan die het te bewandelen heeft, men zal het zich te laat beklagen, en het zal het vaderland op bloed en tranen te staan komen.

Behoeven wij nog te zeggen dat wij het jongste besluit ten aanzien van het onderwijs, dat uit het departement van binnenlandsche zaken is uitgegaan, van harte toejuichen; dat wij ons innig verheugen over het opheffen van den slagboom, waardoor de weg naar den tempel der wetenschap werd afgesloten? Gedurende vijf jaren betreurden wij het in der haast genomen besluit van 23 Mei, dien inquisitorialen maatregel; wij gevoelen ons gedrongen het tegenwoordig hoofd van het belangrijk departement van binnenlandsche zaken openlijk onzen innigen dank te betuigen voor den door hem genomen vrijzinnigen maatregel.

Men heeft, gelijk het altijd gaat, ook ten aanzien van dit besluit tal van bedenkingen en aanmerkingen. Men zal onze hoogescholen nu weder met domme studenten zien overstroomen! - Maar wie, in vredes naam, gaat het aan, of een student dom of knap is? Is het de taak der regering een onderzoek in te stellen naar de kundigheden van achttienjarige jongelingen? Zullen die dagbladschrijvers, die hunne vrees voor die eventuele domheid niet verbergen kunnen, er nadeel door ondervinden? Zal de staat er door lijden, dat naast den bekwamen en goed ontwikkelden student de onbekwame en minder ontwikkelde wordt aangetroffen? - Het is eenvoudig de zaak der ouders, en van de betrokkenen zelf. En daar in vele gevallen de ouders niet behoorlijk in staat zijn zelf na te

[p. 171]

gaan, in hoever hunne zonen geschiktheid bezitten voor eene wetenschappelijke loopbaan, zoo juichen wij voor het tegenwoordige ook daarin het besluit toe, dat het voor hen, die tot de hoogescholen ofathenaea wenschen te worden toegelaten, het examen blijft vorderen, al maakt het de toelating niet afhankelijk van de meerdere of mindere mate der verkregen kundigheden.

Is eenmaal echter het onderwijs in zijn geheelen zamenhang behoorlijk geregeld, is er een geleidelijk verband tusschen de lagere, middelbare en hoogere scholen van allerlei aard, dan zal ook weldra het geheele examen kunnen vervallen. Want bij iederen overgang van de eene tot de andere klasse, en van de eene tot de andere school, zal men voldoende kunnen zijn ingelicht omtrent den aanleg en de vermogens der kweekelingen.

Wij wachten, na dezen eersten maatregel, van den bekwamen en verlichten staatsman, die hem genomen heeft, eene meer omvattende regeling van het onderwijs in al zijne verschillende takken, overeenkomstig het voorschrift van artikel 194 der Grondwet. Wij wachten eene vaststelling van geleidelijke trappen van overgang tusschen de verschillende soorten van scholen, de opheffing van het monopolie (om het zoo eens uit te drukken) der klassieke letterkunde, de behartiging der belangen van de nijverheid en de daarmede verwante wetenschappen, de strenge afscheiding van het godsdienstig en wetenschappelijk onderwijs, de juiste omschrijving der bevoegdheden en regten, die het met vrucht bezoeken van iedere school verleent, de voorschrijving van strenge en onpartijdige examina voor hen die zich aan openbare betrekkingen willen wijden. Zoo zal het voorschrift der grondwet: ‘Het openbaar onderwijs is een voorwerp van de aanhoudende zorg der regering’ waarheid, en dat onderwijs een zegen voor Nederland worden.

Wij behouden ons voor omtrent die regeling, waarvan wij hier de algemeene trekken hebben opgegeven, nader in bijzonderheden onze meening te doen kennen.

's Gravenhage, Augustus 1850.

T.