De Tijdspiegel. Jaargang 6

[p. 438]

Wezen en schijn.

Novellen van Heinrich Zschokke, met vignet. Schiedam, H.A.M. Roelants, 1849.

Wezen en schijn - daar is de wereld vol van. Ja! zij is een mixtum compositum, toebereid uit die twee ingredienten. Wat maar jammer is?... Dat er zich zoo menigeen aan den schijn vergaapt; en dat er zoo menigeen dwaas genoeg is om haar boven 't wezen te kiezen.

En onder dien titel biedt de heer Roelants ons een drietal verhalen van den grooten en edelen Zschokke aan.

Het eerste en 't uitgebreidste heet een fragment waar kop en staart, begin en slot aan ontbreken. Gelukkig is er zooveel van in wezen gebleven, dat wij den hoofdpersoon en wat met hem in verband staat heelenal kunnen leeren kennen. Het stuk is getiteld: Hermingarda, naar een oud handschrift uit de zestiende eeuw. Bastiaan en Ulrich werden verpleegd en opgevoed door graaf Sigismund. De beide broeders verlieven op dezelfde freule en Bastiaan moet zich verwijderen. Zijn hoogaanzienlijke weldoener stuurt hem op reis, en laat hem zweren dat hij niet weêr zal komen, voordat hij den spiritus familiaris gevonden heeft. Waarop Bastiaan vertrekt en met zijn knecht Thorhainer een goedhartige, trouwe ziel, de wijde wereld ingaat. Al spoedig komt hij in aanraking met zekeren Don Alfonso Piccolomini, die hem zoo verbaast en zooveel respect inboezemt, en die den jeugdigen, rijken reiziger zoo aan zich weet te verbinden, dat deze eerlang niet meer buiten hem kan.

Onnadenkend en rijk, ligtgeloovig en prikkelbaar vervalt hij van kwaad tot erger en komt zelfs in aanraking met roovers en bandieten.

Inmiddels maakt hij kennis met een braaf, beeldschoon meisje, Hermingarda, wier zuster Lucia of Eugenia haar uiterlijk zoo precies geleek, dat men de een niet van de ander kon onderscheiden. Deze Lucia was niet anders dan een verachtelijke coquette, die slechts bedacht was om den argeloozen jongeling te verschalken, en zulks nu eens met meer en dan met minder gunstig succes op Bastiaan toepaste.

Eindelijk komt hij los uit de strikken der ongeregtigheid, vindt zijn Hermingarda en wordt met haar door 't huwelijk vereenigd.

En nu ons oordeel.

Den reinen is alles rein, ofschoon het den knijsoor en femelaar bij de lezing niet ontbreken zal aan stof om de oogen vreesselijk te vertrekken en een stortvloed wee's en ach's uit te kermen.

Wat Zschokke met dit verhaal gewild heeft?...

Er was een tijd waarin men den mond vol had van reizen. In den ouden gulden tijd, den tijd waar zoo menig verachter van het heden den mond steeds vol van heeft, als de eeuw der vroomheid en des geluks, in dien tijd behoorde het tot de vereischten van een goede opvoeding een flinke buitenlandsche reis te maken. Die niet gereisd had kon niet meêpraten, hij was een stumper, die in een fatsoenlijk gezelschap niet geintroduceerd kon worden.

Op reis werd men immers een mensch! Dat Hottentotachtige en stijve van den Hollander raakte er uit. Men deed immers hier en daar spiritus familiaris, of wilt ge savoir vivre, 't welk is, zijnde over-

[p. 439]

gezet in oud Hollandsch, wat onbeschaamdheid en schurkachtigheid op, ten minste een goede dosis ligtzinnigheid. Dàt, dàt heeft de groote menschkundige Zschokke willen doen zien. Hij heeft hier willen doen tasten en voelen hoe een eenvoudige, vrolijke, rijke jongen, een lichtmis kan worden, een booswicht en een schurk meteen. Hij heeft de duizenderlei gevaren willen schetsen die de jongeling loopt, als hij met een zak vol geld en zonder een waardigen Mentor aan zichzelven overgelaten, de wereld ingaat. Hij heeft het onverantwoordelijke van zoo'n reisopvoeding zonder gids op het pad des jongelings, in den vorm van een vertelling voor oogen gesteld.

Hij heeft willen doen zien wat jonkvrouwelijke schoonheid en deugd vooruit hebben boven coquetterie en lichtmisserij.... enz. enz.

't Is een meesterstuk dat Hermingarda, en bij 't slot van 't stuk doet het u goed dat gij ziet dat Bastiaan toch zóó wijs is geworden, na al wat hem over 't hoofd gegaan is, dat hij ware deugd van schijn heeft leeren onderscheiden. Het doet u goed als gij moogt zeggen: zooveel savoir vivre, zooveel waarheidsgevoel heeft hij, al kwam hem de prijs wat duur te staan, toch gekocht, dat hij Hermingarda boven Lucia kon kiezen. Ja, Bastiaan was ziende geworden, en had oog en oor gekregen, voor wat deugd, voor wat goud was. Gelukkig als men na een leven vol vallen en opstaan nog maar teregt komt! - en dat was hier het geval.

Het tweede verhaal is getiteld: Florette of de eerste liefde van Hendrik IV, een allerliefst, hartroerend stukje. Een schilderijtje zoo zacht, zoo liefelijk gepenseeld, dat gij meermalen diep bewogen wordt.

En toch treft gij van tijd tot tijd trekken in dat kleine stukje, die u beurtelings doen lagchen over de dwaasheden der wereld en dan weêr 't hoofd doen schudden, omdat gij 't hun niet kunt vergeven dat zij zijn en doen, zooals zij zijn en doen.

Zschokke kende zijn tijd; - Zschokke kende de menschen. In dit kleine tafereeltje geeft hij er gedurig schitterende proeven van dat hij ze bestudeerd heeft.

Een staaltje:

‘De menschen te Nerac zagen daarom ook liever naar den wilden, schoonen, vromen Hendrik, dan naar alle pracht en praal van Zijne Majesteit den Koning van Frankrijk. Wat is er ook aan paarden, koetsen, met goud geborduurde voor- en narijders, lijfwachten, heidukken, lakkeijen en al dien stoet te zien? Daar mogen zadelmakers, kleedermakers, wagenmakers en passementwerkers, die iets voor hun handwerk willen leeren, naar staan gapen, eerlijke menschen kijken het liefst naar hem, die de meeste eer verdient, niet naar hem, dien de meeste eer betoond wordt. Daarom zagen de eerlijke lieden te Nerac ook liever naar den hoopvollen prins van Bearn, den jongen Hendrik, dan naar den koning. Deze ging altijd zeer ernstig en deftig, en bedankte naauwelijks als men hem groette; doch Hendrik lachte vriendelijk, links en regts, en groette gaarne terug, terwijl in zijn lagchen ongemeen veel bevalligheid lag: ten minste dit betuigden eenstemmig alle jonge vrouwen en meisjes te Nerac, en deze waren degenen die dit konden beoordeelen. In zulke zaken zijn de vrouwen ontegenzeggelijk de meest bevoegde kunstregteressen, of liever, kensters der natuur.’

Nog een staaltje:

‘Wanneer een koning of vorst zich er eenigzins op laat voorstaan, in deze of gene kunst uit te munten, verstout niemand zich hem te overtreffen. Zoo ging

[p. 440]

het ook hier. Geen hoveling waagde het de gouden vrucht met de pijl te treffen, om den koning de eer of liever den waan niet te ontrooven, dat hij de beste schutter onder de zon was. Zoo worden de arme groote heeren ten laatste altijd bedrogen en men lacht hen dan heimelijk achter den rug uit.’

Arme Florette!... wanhopige liefde en miskenning meteen, deed haar het onschuldig jeugdig leven in de fontein de la Garenne eindigen.

Het derde verhaal heet Jonathan Frock, waar ge geheelenal de godsdienstige zienswijze en rigting van Zschokke in weêrvindt. Wie eenigzins met hem bekend is, weet, dat de regtschapen man niet veel op had met kerkgenootschappen en kerkleer. Hij zag in de heele menschheid één huisgezin, kinderen van denzelfden Vader, die ieder naar licht en overtuiging dien Vader eerden en aanhingen. Hij vroeg niet naar Mohammed, Mozes of Christus, voor zooverre daardoor secten werden uitgedrukt. De Christus stond bij hem voorop en boven allen. Dien na te volgen moest aller streven zijn, en waar hij die rigting vond, zelfs al noemde men zich niet naar dien naam, daar was Zschokke 't huis. Jonathan Frock is een Jood, die ten laatste op een Christenmeisje verlieft, dat in hem ook niets anders dan een Christen meent te zien. Hij onderdrukt zijn liefde op alle mogelijke wijze, en neemt zelfs, toen ieder denkt dat hij Josephine als de zijne gekozen heeft, voor altijd afscheid van haar, geen andere verklaring van zijn raadselachtig gedrag achterlatende, dan een verzegeld geschrift, waarin hij 't raadsel opheft, dat hij een Jood is.

Josephine echter wordt zijn gade, niettegenstaande hij Jood en zij Christinne is.

En nu het résumé.

Hermingarda is een leerzaam, goed geschreven stuk, dat meer dan eens gelezen moet worden.

Florette is allerliefst door eenvoud, natuurlijkheid, hartelijkheid; maar Jonathan een meesterstuk, waarin op een flinke manier de diepe zin van 's Heilands woorden wordt opgehelderd: niet zij die zeggen: Heer! Heer! zullen ingaan in 't koninkrijke der hemelen, maar die den wil doen des Vaders die in de hemelen is.’ Met de innigste deelneming, met de meeste belangstelling lazen wij dit stuk, dat het schoonste in dezen bundel, onzes bedunkens althans, uitmaakt.

Lectuur als deze, stukken als van den eenigen Zschokke, behoeven geen aanbeveling. Alleen roepen wij in 't belang des publieks onzen uitgevers toe: mijne heeren, laat niet alles vertalen, wat uit 's mans pen gevloeid is. Doet toch een goede strenge keuze.

De uitvoering is zeer net, en de uitgever verdient alle aanmoediging.