De Tijdspiegel. Jaargang 6

[p. 429]

Letterkunde.

Een letterkundige vervolgstof.

Wat er van Diepenbeek werd, door Chonia. Utrecht en Meppel, W.H. van Heijningen.

Duo cum faciunt idem, non est idem.

Welkom, wakkere Chonia! met uw nieuw exemplaar van een nieuw Diepenbeek! Welkom, man vol moed en dapperheid, die het waagde om den ontslapen Limburg Brouwer op te volgen, op te vangen, en in zijn laatste letterkundig werk te doen herleven. Het was geen gering waagstuk, - gij hebt het zelf gevoeld en gezegd, in die bladen, welke in plaats van de voorrede gelezen worden. 't Is toch eene eigenaardige, eene fiksche voorrede, gij zijt zelfbeschuldiger geworden. Gij hebt erkend, wat wij mede erkenden, het werk van den verdienstelijken landgenoot eischte en verdiende eene voortzetting; maar gij deedt meer dan erkennen. Gij hebt u aangegord. - Het boek is geschreven, gedrukt, verzonden, en wacht thans op de genadige of ongenadige executie der Tijdschriften, der heeren predikers, der heeren pastoors - der verlichtende of verduisterende menschen - gij hebt den teerling geworpen - jacta est alea. - Wij erkennen uw moed en prijzen uwe onbeschroomdheid. Wij gelooven u ook, als gij zegt, Chonia: ‘mijn werk is mij geen apenjong, troetelliefde ken ik niet,’ en wat gij eigenlijk bedoeld hebt met de voortzetting van het Leesgezelschap - uw antwoord, vriend? ‘Ik wilde verdraagzaamheid bevorderen, de goeden uit alle kerkelijke partijen bewegen om elkander regt te laten wedervaren en lief te hebben.’ - Uitmuntend! want hoewel uw voorganger geen ander doel heeft gehad, liet hij den scherpen angel der waarheid te diep gevoelen - hij zit nog in de wond. - Men zal het zijne schim niet ligtelijk vergeven, dat. bij de vrijheid heeft genomen, om de waarheid moedernaakt te verkondigen; men heeft hem schijnbaar zacht - want met de dooden, omdat ze niet weder spreken en bijten kunnen, verkiest men zacht om te gaan - gevonnisd, en gij nu, Chonia? - sta vast, man, het zal ook u gelden.

Wij zullen beginnen om u de bezwaren op te tellen, verknocht aan eene voortzetting van het Leesgezelschap te Diepenbeek, dat in menig werkelijk leesgezelschap zoo vriendelijk of onvriendelijk werd opgenomen. Gij zult ze zelf beter weten; maar het is om u een schild boven het hoofd te houden.

Gij stelt u, pro primo, bloot aan vergelijking; dit kon en dit moest ook niet anders. De eerste bedrijven van het tragi-komisch tafereel waren afgespeeld; de auteur ging heen, naar een beter land, dan Diepenbeek. Gij schrijft de volgende

[p. 430]

acten, en moest dus dezelfde acteurs en actrices weder op de planken brengen. Gij hebt ze weder te voorschijn geroepen, en hierin lag een groot bezwaar. Kapitein van Berkel, zijne dochters, Willem de Lange, dominé Rusting, pastoor Labarius, baas Hartman, Peperkamp, vooral de heer van Groenendaal, en wie al niet, moesten zich nog eens aanmelden, het gansche personeel werd uitgeroepen door den tooneelmeester: daarin lag voor u de knoop, om hen in denzelfden geest te laten spreken en handelen, en van de reeds ontwikkelde karaktertrekken een zoo voorzigtig gebruik te maken, opdat men, na de eerste hand, de tweede niet al te sterk erkende, opdat men niet bemerkte, dat ge de portretten te haastig, te onhandig hadt opgedoekt en overgenomen. - 't Is u wel gelukt, toch, wij moeten jegens u, den cordaten man, ook cordaat zijn: de scherpe, krachtige, soms wat hard geteekende omtrekken, hebt ge wat minder krachtig en scherp opgevat. Wij vonden vooral den ronden en naïven kapitein minder gelukkig terug. Peperkamp is bij u een nevelbeeld. De beide dochters staan in een eenigzins flaauw, mat licht. Labarius is op eens wat heel oud en bezadigd geworden. - Sommigen van uwe Diepenbeekers zijn over het algemeen eenigzins verkleurd, niet allen. - Chonia, als gij boos wordt, roepen wij u met uwe eigene woorden toe: ‘franchement, uwe meening! Mijn werk is mij geen apenjong, troetelliefde ken ik niet.’

‘Ik geloof dat het goeds kan stichten,’ hebt gij geloofd en geschreven, en wij gelooven het, onaangezien onze kleine attaque, met u. Zeer zeker kan het boek goeds werken, als het goed en onpartijdig gelezen, begrepen en toegepast wordt; dit geldt trouwens alle boeken, bovenal het uwe; want de geest, de strekking, het thema, het motief, de grondtoon, dat alles is uitmuntend. Wij danken u, en doen dat uit de geheele opregtheid van ons hart, voor den heer van Groenendaal; wederom dezelfde man, nu de eigenlijke, de ontmaskerde huichelaar; zijne politieke Jezuïetenstreken, zijn heulen met de Katholieke kiezers, zijne lafhartigheid als hij ter deure wordt uitgeworpen, zijne voorname gemeenheid en gemeene voornaamheid, zijn geheel Groenendalismus (zoo als men in de middeneeuwen van Paulicitas en Petreitas sprak), is meesterlijk. Wij danken u verder voor den herboren, nu veel meer naar waarheid geteekenden dominé Rusting - hier hebt gij uw voorganger een goed eind achter u gelaten. Was het eigen ondervinding en opmerking die u in staat stelden, om den geplaagden, bedaarden, trouwen dorpsprediker, zoo naar het leven te boetseren? Wij nemen uwen baas Hartman niet minder gretig aan dan zijn voorganger in het Leesgezelschap: hij is juist, psychologisch ontwikkeld; maar dat bij zoo spoedig gehumaniseerd wordt, en de broederhand aan den pastoor reikt, dat hebt ge op uwe verantwoording; niet weinig zijn wij u verschuldigd voor het nieuwe personeel, dat gij zeer wijs, menschkundig en zegepralend, nevens de ons reeds bekende Diepenbeekers, hebt geëngageerd voor uwe hoofdstukken, terwijl gij de souffleur waart om de bedrijven vol te maken. Daaronder rekenen wij moeder en zoon Weenink. Het sterfbed der eerstgenoemde is warm en diep gevoeld. Het strekt u tot eer, Chonia! De bekeerde vrijgeest Terwel is, wat karakterschildering betreft, uiterst gelukkig, naar het leven, op uwen schrijflessenaar, herboren. Gij hebt hem in het koffijhuis, in de

[p. 431]

Nutsvergadering, tegenover den prediker, bespied, en dat gij hem ook al liet sterven, en zoo sterven, dat was, na het eerste sterfbed van Mevr. Weenink, een waagstuk. En toch, gij hebt hier eene gelukkige, eene treffende, eene aandoenlijke tegenstelling geleverd. Het was een dubbel krachtige greep, den Schrijver dezer tafereelen waardig. Door dat iteretur van het sterfbed, hebt gij vast reeds een paar honderd lezers en een honderdtal lezeressen gewonnen, en niet van de minste soort. Wij danken u inzonderheid voor Kring, voor den oefenaar, den over-orthodoxen, over-oudgereformeerden Kring, den vinnigen, lastigen, naren, ondragelijken Kring. Gij hebt hem meesterlijk geschetst, een toonbeeld van onzen tijd, Zijne oefening, blz. 127-136, staat daar, als echte daguerreotype. Velen zullen u van overdrijving beschuldigen, anderen, die het voorregt genoten, om dergelijke stichtelijke oefening bij te wonen, zullen u toejuichen, en zij die hier hun eigen beeld terugvinden, ook bij de toehoorderessen, de freules van Gaaij, zij zullen boos, rood tot over de ooren worden, en weder bleek van spijt, u helpen verdoemen, als zij kunnen, en voor Chonia hetzelfde bereiden, wat hij naar luid der voorrede (die geen voorrede mogt heeten) ook bereidde: scorpioenen. Wat de noot beteekent, sporadisch authentiek, zullen velen niet dadelijk begrijpen.

Eindelijk nemen wij pastoor de Haan in plaats van Labarius, die moest verdwijnen om voor een opvolger plaats te maken, mede gaarne aan. Gaarne? eigenlijk neen! Wij wenschten dat de pastoors andere menschen, andere ‘hanen’ waren; maar helaas! 't geldt ook hier: ‘zoo zijn er.’ Er is alweder te veel waarheid in dit karakter, en toch, alles ook hier gemotieveerd door het grondbegrip: een dorpspastoor. - Diepenbeek N^o. 2 schijnt over het algemeen meer polemisch gezind tegen de Katholieke geestelijken, dan Diepenbeek N^o. 1. De duistere, zwakke, droevige, miserabele zijde, de keerzijde der Roomsche medaille, is volstrekt niet verbloemd; daar zal men u, Chonia, hierom van onverdraagzaamheid beschuldigen; men zal uw boek hatelijk tegen de Roomschen noemen, en over het hoofd zien, dat gij toch zeer veel waarheid hebt geschreven, veel hebt bemanteld en vergoelijkt, dat een onzer Fakkeldragers geheel anders had toegelicht. - En nu ons resumé:

Hier en daar zijt ge achter vader Limburg Brouwer gebleven. Het ironische, caustische, sarkastische, dat in Diepenbeek's origineel ligt, is door u niet geheel teruggegeven; maar uwe eigene, oorspronkelijke karakters, de Diepenbekers van Chonia, privatim, staan niet beneden de helden van het eerste bedrijf. Uw blik is juist, vast, scherp. Uw kennis van het menschelijk hart en zijne locomotieven, uitmuntend en diep. Uw gevoel voor Christelijke deugd en waarheid, vooral voor Christelijke liefde, is meer dan goud, is navolging en toepassing waardig. Als gij een prediker zijt, en dit beginnen wij te vermoeden, wegens de kennis van vele leerstellige stukken, staat ge in de voetstappen van uwen Meester. Gij wilt liefde en vrede, maar niet ten koste der waarheid. Gij erkent in uw Diepenbeek de zonnige hoogten der Christelijke deugd in de straalbreking van geloof en liefde; maar gij toondet den afgrond aan van Godonteerende dweepzucht, van diepgezonken Bijbelgoochelspel onder den schijn van vroomheid. Gij hebt de maskers afgeligt, en ze onder den voet geworpen. Uw boek kan goeds stichten,

[p. 432]

als het goed gelezen en verstaan wordt. Gij hebt den waardigen voorwerker een eigenaardig grafgesteente gezet, en nzelven als een spreker des tijds gelegitimeerd. Uw boek zal zijn weg vinden, gelijk zijn voorganger, en al deden ‘twee ook niet juist hetzelfde,’ beide zullen hunne verdedigers en bestrijders vinden. - En nu vraagt ge, lezer: geene enkele aanhaling, geen excerpt, geen staaltje uit het boek? Waarom? Dergelijke boeken plondert men niet straffeloos in tijdschriften; zij zijn eigenlijk gemaakt, let wel! om gekocht en gelezen en nog eens gelezen en niet geledebraakt te worden. Gij wilt toch iets, welnu, wij nemen de laatste zinsnede over, daar reiken Jean Paul en Chonia elkaâr de hand:

‘Alle kerken zijn pelgrims naar het heilige land der Waarheid. Mogten zij, wanneer zij elkander op hunnen weg ontmoeten, zulks doen met belangstelling, met liefde van hunnen Meester geleerd, en elkander hunne kleederen ten goede houden.’ En wij voegen er bij: ‘van weêrszijde eene hand gereed hebben ter hulp.’

Spiritus Asper en Lenis.