De Tijdspiegel. Jaargang 6

[p. 161]

Godgeleerdheid. - Wijsbegeerte. - Staatkunde. - Opvoeding en onderwijs.

Oudejaarsavond 1848.

Leerrede over Openb. XXI: 6, door J.J. van Oosterzee. Uitgegeven ten voordeele van de diaconie der Nederduitsche Hervormde gemeente te Rotterdam.

Als men op den avond van den laatsten December een Christelijk bedehuis binnentreedt, ziet men dikwerf eene groote schare in eerbiedige stilte den man verwachten, door God haar tot leidsman gegeven - op de gewone tijden van openbare godsdienstoefening gaan velen ter kerke omdat zij toch niet anders te doen hebben. Eene geringe bezigheid, die zonder schade tot den volgenden dag uitgesteld worden kan, is eene voldoende reden om te huis te blijven. Een luttel vermaak, dat genoten worden kan, weegt zwaarder in de weegschaal van het zoogenaamde gezond verstand, dan de blijmoedige deelneming in de aanbidding der gemeente. Vooral op den laatsten dag des jaars is het druk op het kantoor van den koopman; hij maakt zijne balans en met gespannen verwachting ziet hij de lange kolommen van getallen eindigen, die de resultaten van zijne ondernemingen, van zijn zwoegen en zorgen, van zijn overleg en berekening in twee getallen van credit en debet zullen aantoonen. Een gering verschil tusschen credit en debet kan den nog meer werktuigelijk werkenden ambtenaar noodzaken den geheelen staat nogmaals met verdubbelde opmerkzaamheid te onderzoeken. In vele gezinnen heeft men op een genoegelijken avond gerekend, terwijl de zorgende huisvrouw zich om vele dingen bekommert, om hare gasten goed te kunnen ontvangen. En toch ziet men op dien dag van drukte en vermaak een groot getal menschen de deuren der kerken binnentreden. Het buitengewone van het uur der godsdienstoefening, de plegtigheid van het oogenblik, de herinnering aan hetgeen geschied is, wekken de menschen en vooral de Christenen tot nadenken op, terwijl de stemming van hun gemoed nog verhoogd wordt door de gelijke stemming die ze bij anderen opmerken.

Is het verbeelding, of hoorde ik reeds in de eerste woorden van het: ‘Loof, loof den Heer mijn ziel met alle krachten,’ de verhoogde stemming der gemeente. Na eene treffende leerrede, hoort men in het nagezang der gemeente eene meerdere geestdrift. Zoo is het nu reeds bij het voorgezang. De gemeente is reeds opgewekt, baar hart is geopend, zij moet slechts geleid worden. Niet zoovele oogen dwalen half geopend door de ruimte van het gebouw. Betamelijker en eerbiediger is de houding der staande mannen, als de

[p. 162]

leeraar de gemeente oproept tot het gebed. Het is of men dan meer dan anders de noodzakelijkheid beseft van het gebed bij de openbare godsdienstoefening. De gemeente is opgewekt. Zij verlangt een ernstig, aandoenlijk, vertroostend Christelijk woord; dieper valt het zaad der prediking in het geopende hart. Hoevele behoeften verwachten dan althans eenige bevrediging? Bedroefden, lijdenden, bekommerden, angstvalligen verlangen een woord van troost. Blijmoedigen, die door eene heldere zon van voorspoed worden bestraald, hebben dan gaarne een woord over den ernst van 't menschelijk leven. Jongelingen, mannen, grijsaards willen door denzelfden man gesticht worden. Ze zijn er onder die schare, die als de verloren zoon in de gelijkenis tot zichzelven komen, ze zijn er die in hun hart de stem des boetpredikers hooren, ze zijn er die twijfelen aan de waarheid des Evangeliums, ze zijn er onder die nederige en eenvoudige zielen, die in hun kinderlijk geloof versterkt wenschen te worden. Hoe zal de prediker aan al deze behoeften voldoen? Nòg is zijne taak niet voleindigd, als hij den verbrokenen van hart vrede verkondigd heeft door het bloed des kruises; daar zijn hoogmoedigen, die, pralende met hunne deugd, den Heer danken dat zij zoo braaf zijn en goed; daar zijn wereldsgezinden, die hun geweten vermoord hebben door de zedeleer der hel, die zich verheffen op hunne eigene schande en hun vloek beminnen als de neger de zwarte kleur zijner huid. Welligt is op dien avond het gevoel opgewekt, misschien ziet menig afgedwaald kind in de laatste ure des jaars een spiegel van den laatsten stond zijns levens. Thans willen zij een ernstig woord van bestraffing, ja zelfs van bekeering hooren. Het is moeijelijk op oudejaarsavond te prediken, en toch zoude de leeraar niet gaarne deze taak aan een ander overgeven. Het is voor den dorpsleeraar in de laatste dagen des jaars buitengewoon druk; als de natuur daar buiten in den diepsten winterslaap is gezonken, als een eenvormig, wit schitterend gewaad de geheele natuur bedekt als een lijkkleed, dan heerscht er 't meeste leven in de gemeente van Christus. Elf leerredenen moeten somtijds voor vijftien dagen worden opgesteld en uitgesproken. En toch heeft hij vooral aan de oudejaarsavond-preek meer dan gewone moeite besteed. Meer dan honderdmalen is hij in dat jaar voor zijne gemeente opgetreden, niet gaarne zoude hij den oudejaarsavond missen. Langen tijd heeft hij soms nagedacht over een gepasten tekst en met kinderlijke blijdschap verheugde hij zich als een geschikt Bijbelwoord hem voor den geest kwam. Meer dan anders gevoelt hij de moeijelijke taak die hij te vervullen heeft: van zijn werk zal het veel afhangen of de menschen dien avond gesticht, getroost en in het goede opgebouwd zullen worden. Een koude ongevoelige man kan in eens den opgewekten zin der gemeente nederslaan, gelijk eene dunne laag olie den hijgenden zeeboezem doet bedaren. Zelden verlaat hij tevreden den predikstoel en zelden ook zijn de menschen waarlijk voldaan.

Zoo was het nu ook weer geweest op den laatsten December van het jaar 1848. Vele leden der gemeente hadden onbevredigd de kerk verlaten; vele leeraars waren overzichzelven ontevreden. Eenigen tijd later annonceren de couranten eene oudejaarsavond-preek van Ds. van Oosterzee. Geen wonder dat zoowel predikanten als andere gemeenteleden geweldig nieuwsgierig waren om te zien, op welke wijze de beroemde prediker deze taak volbragt had. Zelden was de naam van een predikant zoo bekend tot

[p. 163]

in de meest afgelegene streken van ons vaderland. Dominé van Oosterzee, zoo hoort men algemeen, moet een buitengewoon redenaar zijn. Zelfs onverschillige Laodiceërs zouden eene reis van eenige uren maken om hem te hooren. - De couranten deelden mede den tijd wanneer en de plaats waar hij preken zou. Als hij eens een uur over de vergankelijkheid van wereldsche dingen had geimproviseerd, wordt het door de Kerkelijke Courant bekend gemaakt, zeker niet tot een bewijs dat men te hooge gedachten heeft van onze vaderlandsche predikers.

Intusschen verblijden wij ons over de ingenomenheid waarmede men hem hoort, en het kan ons alleen tot vreugde zijn dat zoovelen gaarne zijne Evangelieprediking hooren. Zonder hem te kennen hebben wij hem lief, en groot is de hoogachting die wij koesteren voor zijn persoon, hoewel wij hem alleen uit zijne schriften kennen. Wij scheppen blijdschap uit de gaven door God aan een onzer broederen gegeven, terwijl nog onze hoop vaststaat, dat hij, de man des volks, die tien talenten ontving, die door zijn woord geëerd en bemind is, zelfstandig genoeg wezen zal om boven alles dienaar van Christus te willen zijn. Droevig zou de teleurstelling wezen als hij zich door het Hosanna roepen der menigte liet overhalen om van het standpunt af te dalen, waarop hij staan moet als wetenschappelijk theoloog: droevig vooral als hij in de magnetische atmospheer der vlaggelui zijne eigene persoonlijkheid verloochende. Maar neen; die innige, vurige geestdrift voor den persoon des Verlossers, die uit zijn Leven van Jezus en zijne leerredenen blijkt, kan zich niet huwen aan koude, doode orthodoxie.

Hoog was onze verwachting opgewonden toen zijne leerredenen in het licht kwamen; menigvuldig waren de aanmerkingen op zijn kansel-arbeid. Geen beoordeelaar trachtte de verdiensten van den gevierden man te verkleinen. Dat men zijn arbeid streng toetste, kan slechts goedkeuring vinden. Ongetwijfeld is de schrijver voor die aanmerkingen dankbaar. Er is geen twijfel aan, hij zal ze overwogen en tot zijn nut aangewend hebben. Wij verachten den man die op eene bespottelijke wijze over van Oosterzee spreken kan, en beklagen den waanwijze die hem om zijn geloovig standpunt van gebrek aan wetenschap beschuldigt. Maar evenzoo willen wij geen deel hebben aan het werk van mannen, die hem vleijen, terwijl zij zijne werken schijnen te beoordeelen. Gaarne erkennen wij zijne leerredenen met genoegen, met ingenomenheid te hebben gelezen, het is daar alles levendig, opwekkend, boeijend: het eene beeld verdringt het andere. Niet gering was dus onze verwachting, toen wij zijne oudejaarsavond- preek opensneden en begonnen te lezen. ‘Nog weinige uren, en wij staan wederom op dezelfde plaats, waar wij voor twaalf oogenblikken - neen, ik bedrieg mij, voor twaalf maanden gestaan hebben, aan het graf van eenen gestorvenen jaarkring.’ Neen, die tegenstelling was hier niet op hare plaats, zij kan schoon, onnavolgbaar zelfs zijn, maar niet het eerste woord van de aandoenlijke stemming van den man, die de gemeente in dit plegtige oogenblik in hare overdenking zoude leiden. Het moge een magtig denkbeeld (bladz. 1) zijn, welsprekend was deze voorstelling nu niet; over het geheel misten wij dien duidelijken, edelen stijl, dien wij in zijne vorige leerredenen opmerkten. Bijv, ‘dat Sodom onzer dagen, waar de regtvaardige Loths dagelijks hunne ziel moeten kwellen door het zien en hooren van vele ongeregtig weer-

[p. 164]

ken’ (bladz. 12) is niet bijzonder schitterend. Somtijds moesten wij den zin nog eens lezen om dien te kunnen vatten, terwijl wij niet begrijpen hoe een groot gedeelte der Rotterdamsche gemeente het verstaan zal hebben als hij zeide: ‘sints de Napoleon des vredes vervangen is door eene schaduw van den Napoleon des oorlogs, die ook wel als eene schaduw daarhenen zal gaan.’ Menigeen zou bij het lezen van de boorden der Spree een geographiesch woordenboek hebben moeten raadplegen, als hij niet uit het verband begreep, welke stad hier bedoeld werd. ‘Gevallen fortuinen’ (bladz. 13) zijn toch ook wat wonderlijk op den predikstoel, zoo zou men er eindelijk ook wel eene demi-fortune op brengen kunnen. Op bladz. 17 lezen wij ‘zoo de dood ons niet eeuwig zal dooden.’ Wat of dat wel beteekenen mag? De preek draagt, dunkt ons, blijken van zijn genie (ex ungue leonem) maar ook van overhaasting. Het is reeds opgemerkt, dat de gebeurtenissen van het jaar 1848 niet zóó moesten behandeld geworden zijn. Wij vinden althans bij de Apostelen geen voorbeeld gegeven, om zoo breedvoerig uit te weiden over de groote wereldgebeurtenissen, die ook zij beleefden en waarvan zij gewoonlijk slechts met een enkel woord melding maken. Het is voor een redenaar eene uitlokkende stof, bij de behandeling van welke hij de geheele aandacht verovert; zulke geweldige gebeurtenissen geven gereede aanleiding tot eene schitterende behandeling. Men weet hoe een Mirabeau en Robespierre daarvan gebruikgemaakt hebben. Maar daardoor moest men zich niet laten medeslepen. Onze schrijver zegt zelf dat hij bijna vreesde, dat zelfs het weinige dat hij er over sprak, te veel geweest is. Ja, dat was reeds te veel, omdat gelijk hijzelf (bladz. 13) opmerkt, ‘de herinnering van al het gebeurde den geest overstelpt en vermoeit’ en den blik naar buiten afleidt, het kon niet anders of de aandacht moest verminderen bij de nu volgende minder schitterende voordragt van meer gewone zaken. Het woord van den tekst moest worden een leiddraad, een steunpunt en lichtstraal. Hoe nu een woord een leiddraad en een steunpunt en een lichtstraal zijn kan, begrijpen wij niet. - De leerrede is reeds in zooveler handen dat het onnoodig is haar plan mede te deelen. En nu ons oordeel over het geheel. Wij schromen bijna om het zoo maar rond uit te zeggen. - De preek is ons tegengevallen. Hadden wij te hooge verwachting? Ligt het aan onzen smaak? 't Is ligt mogelijk; maar toch hoorden wij van verschillende kundige menschen, dat zij door hunne minder schitterende leeraren op dien avond meer gesticht waren, dan door het lezen van de preek van van Oosterzee. Maar toen zij die preek lazen, waren zij niet in diezelfde meer opgewekte stemming, als toen zij die van anderen hoorden. Enfin, het komt ons voor dat in de oudejaarsavond-preek van van Oosterzee te weinig gevonden wordt dat hartelijk, dat roerend, dat stichtend is. Het zal ons aangenaam zijn zoo velen er anders over denken, nog aangenamer als de gemeente van Rotterdam daardoor is opgebouwd in het geloof. Wij schrijven onze gedachten ter neder, niet om als uit de hoogte te oordeelen over het werk van een man die boven ons oordeel verheven is, terwijl wij daarenboven weten hoe moeijelijk het is, vooral op zulk een tijd goed te spreken. Aanbeveling behoeft zijn werk niet, de naam van van Oosterzee is aanbeveling genoeg. De leerrede is voor een weldadig doel uitgegeven: van deze preek willen wij ook gaarne gelooven, dat zij niet om te schitteren gedrukt werd.

D-l.