De Tijdspiegel. Jaargang 6

Mijnheer Luchtervelde. Waarheden uit onzen tijd.

Door Eug. Zetternam, bekroond met het gouden eermetaal, in den wedstrijd voor den Zedenroman, uitgeschreven door de Maatschappij e.z.v. De tael is gansch het volk, te Gent. 's Gravenhage, bij K. Fuhri. - Antwerpen bij J.E. Buschmann, 1848.

Het is de roeping des Tijdspiegels, roeping waaraan het hem welkom is getrouw te blijven, als hij voor zich gesteld ziet wat niet enkel uit- maar ook over en voor onzen tijd het licht ziet. Welkom is ons zulk verschijnsel, als biedend het element, waarin hij eigenlijk te huis behoort. - Ons eigen vaderland moge ons daarbij het naaste wezen, het digtst aan het hart liggen; ook wat uit den vreemde komt is ons niet onverschillig, vooral wanneer hetgeen dáár als raauwe kreet zich uit, zich hier ten minste als toon en klank laat vernemen. En niet het minste deelt in die belangstelling wat uit Belgie komt. Dat is in den laatsten tijd bij ons gerezen, ten minste zoo zeer als onze sympathie voor het verdeelde, schreeuwende, in het groote zoo kleine Duitschland afnam. Belgie is bij ons gerezen, hoe meer het toonde niet de aap te wezen, die slechts Fransche kuren en grimaces kon navolgen, hoe meer het in den laatsten tijd bewees in zelfstandigheid en echt vrijzinnig streven te hebben gewonnen. Moge het den ingeslagen weg blijven bewandelen.

Vooral als zulk een bewijs van zelfstandigheid is ons welkom de herleving zouden wij haast zeggen van het Vlaamsch element, ware zulks niet ondankbaar jegens velen, en daaronder vooral jegens den edelen Willems. - Kwam daarin ook met Conscience en de zijnen gisting en strijd die soms dreigend werd; daar zijn verschijnselen die ons doen hopen op eene gunstige crisis der ziekte en op verhoogd leven na den kamp dien het had te voeren. Althans - de belangstelling ontbreekt niet, er uiten zich krachten - hoe werken zij? - De als doode beenderen ruischen en roeren zich. Een levenwekkende adem voor- over- en in hen - tot welk leven zien wij ze gewekt? Tot een, in den laatsten tijd meer

[p. 49]

bedrijvig dan ooit. - Vooral sedert een paar jaren heft het Vlaamsch het hoofd in eere, iets wat niet dan gunstig kan werken op de Belgische nationaliteit. De beenderen eerst verspreid komen waarlijk tot elkander. Den Heere Michiel van der Voort komt de eere van het goede en grootsche denkbeeld toe om de verspreide krachten en het uiteenloopend streven een vereenigend middelpunt te geven onder den naam van het Vlaemsch taelverbond. De drie hoofdgezelschappen voor de Vlaamsche rigting, de Olijftak te Antwerpen met zijn' Conscience, van Rijswijk, de Laet, - de tael is gansch het volk te Gent met een Snellaert, Blommaert, Jules de St. Genois, - de Maetschappij van Nederduitsche Letterkunde te Brussel, met van der Voort en anderen hebben de leiding van het tael verbond op zich genomen, dat tegen den 26 Augustus een eerst congres heeft uitgeschieven. Nederduitsche taal- en letterkunde, geschiedenis, tooneel, muziek en volksgezang zullen, benevens de Nederlandsche boekhandel, de onderwerpen zijn die ter sprake zullen komen.

Wij ontwaren nog wel geen gansch zeer groot heir, maar niettemin eenige gestalten. Eene daarvan treedt ons nader. Gij leest haar naam hierboven. Wat spellen zijne trekken, wat verkondigt hij? - Het is een echte Vlaming, niet een logge, bierdrinkende, wat lomp schertsende, zoo als Teniers ze ons te aanschouwen geeft, maar een dier wakkere zonen van Lijs en Schelde en Maas, voor wie eens ridders weken, niet te rustig, wij zouden haast zeggen met eenig inmengsel van zuidelijker bloed, tot wie wij noordelijker broeders ons aangetrokken voelen, maar niet zonder eenige terugstooting te bespeuren.

Wij hebben echter gesproken van een' raauwen kreet, welken wij in het werk vernemen. Het is dezelfde, die door geheel Europa en ook bij ons (God dank! nog niet zoo hartdoorvlijmend, niet zoo als wraakgeschrei) wordt gehoord. Het is de roep van het pauperismus, het pauperismus, zoo als dat zich vertoont in vroeger misschien te welvarende fabrieksteden; een roep, evenzeer door nood den gorgel ontwrongen, als door verbittering uitgestooten, een roepstem des regts hier, der schaamtelooste onbillijkheid elders, naarmate die armoede schuldig of onschuldig mag heeten, naarmate zij hare eischen matigt, of tot de hoogte der dolzinnigheid opvoert, om aan den rand des afgronds den strijd der vernieling te voeren.

Wij hebben het met den roman de caractère te doen. Daarvoor werd hij gegeven en aangenomen. Aan dezen worden hoogere waarheidseischen gedaan dan aan de gewone soort. Die moet niet loutere fantazyën, hij moet typen, portretten leveren als hij de stof uit de werkelijke wereld ontleent, hij is op het gebied der geheele verdichting in zoo verre aan meerdere waarheid gebonden dat hij meer ontwikkelen, meer motiveren moet, ook wanneer hij niet altijd de draden der verbinding ontleedkundig aantoont. - Zondigt hij door te weinig te geven, dan laboreert zijn werk aan flaauwheid; komen de voorstellingen niet krachtig uit, het wordt flets; geeft hij ruim veel dan outreert hij; geeft hij enkel het goede of alleen het slechte dan wordt hij eenzijdig. Men vraagt den mensch, den stand, afgebeeld gelijk ze zijn. Zedelijke strekking is natuurlijk een vereischte. Heeft Zetternam zich vrij gehouden van de klippen? Kan men zeggen: tulit punctum?

Hij heeft het fabrieksleven geschetst, den stand der arbeiders, over wie zoo

[p. 50]

menig maar zeker nog niet het laatste woord werd gesproken, wier toestand eene levensvraag is van dezen tijd. Helder en lagchend konden de tafereelen bezwaarlijk worden. Hij heeft dien stand voorgesteld op eene vlieringkamer met gebrek aan het noodige, uitgeteerd door ongezond werk, verontzedelijkt naar de ziel als verzwakt naar het ligchaam, verkeerend in eene moreele pestlucht als die in de overgevulde werkplaatsen, gedrukt, verleid, verlaten door een' gemeenen rijke, door mijnheer Luchtervelde, een levend kreng, verderfelijk voor wat om hem is. Een Don Juan, doch zonder de overblijfselen van noblesse van dezen, een uitvaagsel, uit schandelijkheden zamengesteld. - Als een tegenstuk staat zijne gade daar, van wie hij in eene afgesprokene verwijdering leeft, die nu en dan geneest waar hij wondt, redt waar haar gade verderft. Men verneemt er liederlijkheid, maar zij blijft dat. Zij wordt niet omsluijerd, niet verdedigd. Het ‘zóó zijn er!’ is, helaas, waar hier. En toch is er overdrijving, hier en daar al te naakte voorstelling, die ons aan eene zekere plompheid deed denken in vele stukken uit de Vlaamsche school op te merken. Wij zien die overdrijving vooral daarin, dat de heer Zetternam, die hier in de personen standen schetst, niemand tegenover den slechten stelt. Hij laat geheel of ten deele in het duister het goede wat er voor arbeidslieden geschiedt. Hij geeft aan een der hoofdpersonen uit den geringer stand een zoo bouillant karakter, dat hij daarmede noch in lager noch in hooger maatschappelijken stand op zijne plaats kán zijn. Het is een dier karakters die ondergeschikt ongelukkig, die waar zij heerschen voor anderen verderfelijk zijn, welke men noode en moeijelijk kan aanvatten en hanteren. Daardoor verliest zijne positie veel van het anders tragische en belangwekkende. Hij wreekt zich op dingen waarop hij zich niet wreken moest. Wij zouden dat een' goeden greep in de waarheid noemen, indien die opvatting niet bij ongeluk en een weinig anders had plaats gevonden, Dat maakt zijn toestand meermalen schier wanhopig, maar tevens dat men zegt: ‘tu l'as voulu, George Dandin!’ en verzwakt de deelneming.

Wij hebben ook gesproken van zekere plompheid, waaraan de Vlaamsche schilders soms laboreren, die mede hier merkbaar is. Er is mate in hetgeen een schrijver mag uitdrukken, ook ten opzigte van het aanschouwelijke. Men zie blz. 25 en onderscheidene scènes, waarin de heer Luchtervelde sprekend en handelend wordt ingevoerd. Zijn sterven is ook bij het grelle af. Op blz. 45 wordt de Vlaming die niet door zijne taal kunde verspreidt gevloekt. Zulke trekken zijn er bij menigte te vinden. Ligt het aan onze meer Hollandsche, nuchtere wijze van zien, maar het hinderde ons soms. Wij rekenen ook daartoe de voorstelling van sommige uitwerkselen van ziekte welke wij meer dan eens konden noteeren, de uitwerking van tafereelen die, zonder schade voor het echte schoon, gerustelijk met weinige trekken waren aan te duiden.

De schrijver peilt de pijnlijke wond met scherpe sonde en onbarmhartige hand, soms tot verdiepen dier wonde toe Zijne voorstelling van de zaken zie men b.v. op bl. 159. - Zijne denkbeelden van godsdienst, althans gelijk die in de ‘treurige herinneringen’ van een der edelste karakters op bl. 161 (waar ook ‘mystiek’ naïf voor godsdienstig of religieus wordt gebezigd) zijn zóó bekrompen als wij dat noode hadden verwacht. Waarlijk weinig in geest en in

[p. 51]

waarheid, al is het, helaas, naar waarheid voorgesteld.

Wij hebben aangewezen wat in ons oog hoofdgebrek was. - Mogt onze beoordeeling den schrijver onder de oogen komen, dan vrage hij zichzelf af, of hij niet op een' tweesprong staat, van waar een pad naar schoone hoogte maar ook naar vreesselijke diepte van wansmaak leidt, waar hij gevaarlijk kan worden. - Zijn werk zal, waar de Vlaamsche tongval heerscht, door velen gretig worden gelezen. Het is daarop berekend. Hij make zijn' zedekundigen roman tot een nog meer ingrijpend zedelijken, die hier berusting leert, elders tot liefde en menschelijkheid opwekt. De menschheid heeft daaraan, ook in België, behoefte. Men neme in Gods naam alleen het goede en tevens uitvoerlijke aan van hetgeen het communismus overdrijft. Het Christendom is het regte communismus; maar het communismus is verre van het echte Christendom.

De Heer Zetternam heeft overigens als romancier ontegenzeggelijk verdienste. Aanschouwelijkheid, levendigheid van voorstelling, hier en daar diepere opvatting van karakters en toestanden behooren daartoe. Waar zulke talenten werken is de taal het behoud waardig. Ook van die zijde gelukke hem zijn streven! - Wij willen gaarne erkennen dat wij niet genoeg taalgeleerden zijn om aan zijn werk op dat punt den toets te leggen. Toch komt hij ons voor door de kleur van zijn' stijl, door zinnenbouw en keus van woorden nader aan ons Noordnederlanders te komen dan anderen zijner Vlaamsche broeders. Wij troffen enkele woorden aan, wier invoering, doch dàn in meer bepaalde beteekenis, bij ons wij zouden wenschen, b.v. pligtig; ‘schokschouderend’ klonk ons wat vreemd, en toch zouden wij het des noods boven ons onfatsoenlijk ‘aarzelend’ verkiezen, dat een frequentatief schijnt van iets wat men liever niet noemt. Mijmerziek konden wij ook gebruiken. Zóó waren er meer.