De Tijdspiegel. Jaargang 6

Episoden uit den tijd der regering van Lodewijk XV.

Trois Sermons sous Louis XV par Mr. L.F. Bungener.

Er zijn tijdperken in de geschiedenis, die de bijzondere aandacht van den opmerkzamen beschouwer verdienen, het zijn die, welke minder door groote gebeurtenissen zich kenmerken, maar die dezelve voorbereiden, waarin zich de wolken voor eene aanstaande uitbarsting te zamen pakken, de staatkundige dampkring loodzwaar drukt, en een verschrikkelijk onweder voorspelt. Deze overgangstijden, die minder door den gewonen geschiedbeschouwer opgemerkt worden, maar die de oplossing van de daarop volgende groote omkeeringen en voorvallen geven, verdienen daarom juist zoozeer in al hunne bijzonderheden te worden nagegaan, omdat zij den sleutel geven tot de verklaring van hetgeen anders een ondoordringbaar raadsel zoude blijven. Een zoo belangrijk tijdperk in de geschiedenis is de achttiende eeuw, en daarin de regering van Lodewijk XV; want het was de voorbereiding voor de Fransche omwenteling, die tot op onzen tijd heeft voortgeduurd, en even als een vulkaan, bij tusschenpoozingen van rust, van tijd tot tijd hevig uitbarst, en in het onvergetelijke jaar 1848 nog gedreigd heeft geheel Europa door zijne lava te overstroomen en te verwoesten.

Men kan een zoodanig tijdvak op verschillende wijze voor tijdgenoot en nageslacht behandelen: eene uitvoerige uiteenzetting van oorzaken en gevolgen, eene strenge pragmatische methode zal voorzeker den geleerden onderzoeker het meest genoegen geven, maar zal aan het grootere publiek minder bevallen, omdat de vorm daar te droog en de bespiegelingen meestal te hoog boven het bereik der algemeen verbreide kundigheden zijn. Een schilderachtig verhaal is meestal te oppervlakkig, en nadert te veel den geschiedkundigen roman om eene naauwkeurige voorstelling der personen met de aanwijzing van zoovele kleine details, die meestal de opmerkzaamheid ontsnappen, te vereenigen. Vooral zal eene beredenerende behandeling, die met eene angstige naauwgezetheid alle geheime oorzaken wil aanwijzen, en voor den lezer niets te overdenken, niets zelfs op te merken overlaat, wel het minst voldoen. Een andere weg moet dus hier ingeslagen worden, en in de laatste jaren is er een schrijver opgestaan, welke dien heeft

[p. 41]

gevonden, en een geheel nieuw geschiedkundig genre heeft aan het licht gebragt, dat wij het best den naam van historisch-dramatische tafereelen zouden kunnen geven: wij bedoelen den Geneefschen schrijver Bungener, die in zijn Un Sermon sous Louis XIV, Deux soirées à Rambouillet en Histoire du concile de Trente, blijken van een zoo groot en veelzijdig talent gegeven heeft, om personen en gebeurtenissen zeer treffend en schilderachtig zelve te doen handelen en met juiste trekken voor te stellen. Wij behoeven van deze geschriften, als zijnde zij bereids in onze taal overgebragt, en bij velen reeds bekend, geene bijzondere melding te maken; te meer omdat zij met zooveel bijval door het beschaafd en denkend gedeelte van ons lezend publiek zijn opgenomen.

Bungener heeft ons thans in zijne Trois Sermons sous Louis XV eene belangrijke episode uit de lange regering van dien zwakken en wellustigen vorst voorgeschilderd, die al de verschillende brandstoffen, welke de 18^de eeuw in Frankrijk ophoopte, op eene treffende wijze voor onze beschouwing doet oprijzen. Hier is een allerbelangrijkst tijdstip der geschiedenis op eene hoogst boeijende wijze voorgesteld en onder eene zoo nieuwe en verrassende inkleeding dat het niet missen kan een algemeen belang in te boezemen.

Men ziet dus dat men hier even als in Un Sermon sous Louis XIV geheel iets anders dan eene preek te verwachten heeft. De drie preken die in dit werk behandeld worden, zijn slechts de spil, waarop de schilderachtige episoden uit de geschiedenis van Frankrijk gedurende de 18^de eeuw rondwentelen, of het doel waarop het tafereel van de verschillendste voorvallen uitloopt, zij besluiten belangwekkend, indrukmakend en plegtig iedere hoofdafdeeling.

Ofschoon het moeijelijk valt eene schets van den inhoud van het voortreffelijk geschrift van Bungener te geven, kan het volgende genoegzaam zijn om te doen zien wat men hier in aantreft. De held van den schrijver is Rabaut, een van die leeraars in de woestijn, zoo beroemd in de jaarboeken van het Fransche Protestantismus, waarvan het leven eene aaneenschakeling van strijd voor roeping en pligt, en van de dreigendste gevaren was, terwijl de bediening, die zij bekleedden, eene opoffering van iederen dag en van elk oogenblik, verzeld van onophoudelijken angst en onzekerheid bleef, altijd het schrikbeeld van het schavot in de toekomst hun voorspiegelende.

De handeling is zeer eenvoudig. Rabaut komt te Parijs om te beproeven of zijne pogingen en verzoeken het lot zijner geloofsgenooten kunnen verzachten, of zijn persoonlijke invloed eenig gewigt kan hebben, hetzij bij de regering, hetzij bij de reeds krachtige, zoogenaamde wijsgeerige partij, waarvan hij de belangstelling in het lot der vervolgde Protestanten hoopt op te wekken. Het toeval doet hem den beroemden missionaris Brydaine ontmoeten, en eene wederkeerige achting vestigt zich weldra tusschen deze twee personen, die, hoezeer verschillende in hunne godsdienstige gevoelens, het echter in de hoofdzaak des Christendoms eens zijnde, waardig zijn elkander te begrijpen en lief te hebben. Rabaut vindt weinig medegevoel bij de wijsgeeren van de school van Voltaire, die hem als een voorwerp van nieuwsgierigheid beschouwen. Aan het hof komt hij te midden van die menigvuldige intrigues, waarvan mevrouw de Pompadour het middelpunt uitmaakte, en die zij zoo behendig wist te ontwarren en af te leiden, door dezelve te doen strekken tot haar voordeel

[p. 42]

en tot vermeerdering van haar vermogen op den zwakken en onstandvastigen geest des konings.

Na te vergeeefs hulp en steun in de hoofdstad en hoofdplaats gezocht te hebben, verlaat Rabaut Parijs en Versailles, en vertrouwt verder zijne moeijelijke taak aan den geleerden Court de Gebelin toe, die geheel aan de zaak der Protestanten overgegeven was, terwijl hij wederkeert daar waar het gevaar hem roept, om voet voor voet te worstelen tegen zijne vervolgers, hunne slagtoffers te troosten, en om den moed der Fransche Hervormden te sterken, - totdat eindelijk de strengheid der koninklijke bevelschriften voor de toenemende verlichting, de meer en meer veldwinnende onverschilligheid in het godsdienstige voor de algemeene afkeuring van dwang en vervolging zoude bezwijken.

Ziedaar in flaauwe trekken de loop van deze geschiedkundige tafereelen, waarin Bungener eene menigte van de belangrijkste episoden heeft weten te vlechten, en de voornaamste personen van het behandelde tijdvak heeft doen optreden.

Het nieuwe voortbrengsel van den begaafden schrijver is in drie deelen gesplitst. De preek aan het hof, eene zeer sprekende schildering van de zedeloosheid des konings en de laagheid der hooge geestelijkheid, die zich vernederde om met de schandelijke hartstogten van Lodewijk XV in onderhandeling te treden; de preek in de stad, waarin de missionaris Brydaine eene hoogst eervolle rol vervult geheel overeenkomende met het waardig karakter van dien beroemden en deugdzamen geestelijke; de preek in de woestijn, die ons op eene dramatische wijs de treffendste en edelste trekken van het Fransche Protestantismus vertoont.

Bungener heeft gepoogd de 18^de eeuw onder een nieuw licht en op eene oorspronkelijke wijze voor te stellen, door de verdraagzaamheid, zoo openlijk door de wijsgeerige partij voorgestaan, tegenover de vervolgingen, waarvan de Fransche provinciën het schouwtooneel gedurende de regering van Lodewijk XV waren, te plaatsen. Dit vreemde contrast is voorzeker een van de belangwekkendste en de minst bekende zijden van deze eeuw, waarin, door eene soort van algemeene zamenzwering, de groote schok voorbereid werd, die op de Fransche, en eindelijk op de Europesche omwenteling zoude uitloopen.

Het genre van het geschrift dat wij beschouwen is even als dat van Un Sermon sous Louis XIV, geheel nieuw; want het is geen geschiedkundige roman, zooals er zoo velen na die van Walter Scott uitgekomen zijn. Het is eene geschiedenis in tafereelen, waarin de personen handelende en sprekende worden opgevoerd, en de historische waarheid, zooveel mogelijk, in het oog wordt gehouden, dat men kan vooronderstellen dat zij in de omstandigheid, waarin zij worden geplaatst, zóó gehandeld en gesproken moeten hebben. Eene juiste kennis der verschillende karakters is dus hier de hoofdzaak, en wij leeren hier de voornaamste personen van het behandelde tijdvak in hunne gedragingen en gevoelens in de kleinste bijzonderheden nagaan. Het tijdstip waarop dit geschiedkundig drama speelt is hoogst belangrijk, de verschillendste bestanddeelen zijn hierop de verrassendste, doch tevens ongedwongenste en natuurlijkste wijze bijeengebragt, en vinden hier hunne vertegenwoordigers. De zwakheid en de diep gezonken zedeloosheid van het Fransche hof en het monarchaal beginsel, worden op de ondubbelzinnigste wijs door Lo-

[p. 43]

dewijk XV, den hertog de Richelieu en mevrouw de Pompadour voorgesteld, even als de verbastering en de onverschilligheid voor echte godsdienstigheid der hooge geestelijken, in den bisschop van Meaux Louis de Narniers en zijn neef. Hiertegen maakt het strenge karakter van Brydaine het scherpst kontrast, zijne innige overtuiging, zijne zelfverloochening, zijn ware godsdienstzin, verre verheven boven de inschikkelijkheid en huichelarij der Jezuïeten, die op het punt staan van uit Frankrijk verdreven te worden, maken hem de achting die Rabaut hem toedraagt ten volle waardig. Wij hooren hem in de Notre Dame te Parijs woorden van waarschuwing en bestraffing uitspreken, waardoor de ligtzinnigheid en het ongeloof voor een oogenblik tot nadenken en tot een huiverenden inkeer worden gebragt. De schildering van de aanhangers der zoogenoemde wijsgeerige school, van d'Alembert, Diderot, Helvetius, Damilaville, Grim, Holbach enz. is geestig, en naar waarheid zijn hunne bijeenkomsten en gesprekken geschetst. Treffend is vooral de omstandigheid bijgebragt dat onder de geschriften der philosophen en de boeken der Protestanten, die op last van het Parlement verbrand werden, wij te gelijk met het beruchte geschrift van Helvetius, de l'Esprit, het Nieuwe Testament aan de vlammen zien opofferen.

In een belangrijk geprek van Rabaut met Court de Gebelin worden wij met de groote geleerdheid, werkzaamheid en menigvuldige geschriften van dien veelomvattenden en edelen schrijver bekend gemaakt. Niettegenstaande de bekwaamheden van eenen hertog de Choiseul zien wij Frankrijk hoe langer hoe meer in- en uitwendig in zedelijke en staatkundige kracht afnemen en rijp worden voor eene geheele om verwerping der bestaande orde, waarvoor de vrees zelfs den door wellust verstompten, maar niet geheel uitgedoofden geest van Lodewijk XV bekruipt, hoezeer hij mogt uitroepen: ‘après moi le déluge.’

Te midden van de onverschilligheid, de zedeloosheid, het ongeloof en de verfijning der weelde, zien wij de eerbied-waardige gestalten van Rabaut en zijne geloofsgenooten optreden, slagtoffers der vervolging en barbaarsche straffen in eene eeuw die verdraagzaamheid en menschelijkheid predikte. Alles veil hebbende, alles opofferende voor hunne ongeveinsde godsdienstige overtuiging, God voor oogen houdende terwijl allen rondom hen Hem vergaten.

De godsdienstige ijver der Fransche Protestanten, niet terugdeinzende voor het martelaarschap is een hoogst belangrijk verschijnsel in de 18^de eeuw, en karakters als Rabaut, Fabre en Galas boezemen de grootste achting en den diepsten eerbied voor het Christendom in, dat hun die onverzettelijke kracht verleende. Hierdoor is het geschrift van Bungener van eene hooge waarde, en in onzen tijd, waarin velen, zoo niet alle godsdienstige en zedelijke grondbeginselen. missende, echter met eene laakbare onverschilligheid daaromtrent behebt zijn, nog te meer aanbevelenswaardig.

Als letterkundig voortbrengsel bezitten de Trois Sermons sous Louis XV vele verdiensten in stijl en inkleeding, ofschoon het beschrijvende gedeelte voor het dramatische moet achterstaan, en de wreede en akelige bijzonderheden van de strafoefening van Damiens, en de pijniging en ter dood brenging van Calas te veel uitgewerkt zijn. Zij verdienen dus als een merkwaardig verschijnsel van de litteratuur onzes tijds, waarin zoo vele misgeboorten voorkomen, een vereerende onderscheiding.