De Tijdspiegel. Jaargang 6

[p. 436]

De geschiedenis der kerkhervorming in tafereelen.

Een leesboek ter bevestiging der Protestanten in hun Christelijk geloof, bekroond door 't Haagsch Genootschap tot verdediging der Christelijke Godsdienst door B. ter Haar, Theol. Dr. en predikant te Amsterdam, twee deelen. Vierde vermeerderde druk, te Amsterdam bij ten Brink en de Vries.

En God zeide: daar zij licht, en daar werd licht.

Er zijn zoo zekere punten in de historie waarop men elkander gedurig wijst, waar men 't oog gedurig op vestigt omdat men er zoo ongemerkt gedurig naar toe wordt getrokken.

Zoo vindt ge, om van niets anders te gewagen en om ons maar op geen ruimer terrein te begeven, zoo vindt ge in de geschiedenis van ons vaderland u gedurig aangetrokken door Willem den Zwijger. Zoodra gij aan hem denkt, staat de overledene daar voor u. Zoo vaak ge van hem leest of zijn beeldtenis ziet, rijst de heele groep die hem omgaf, voor uwe verbeelding op.

En zoo is 't ook in de Christelijke Kerk. Ge vindt daar even zeer als elders zekere punten, die uwe algeheele opmerkzaamheid trekken, gij ontmoet op dat terrein mannen die u de meeste belangstelling inboezemen en de grootste bewondering afpersen, mannen die naarmate gij op hun standpunt staat en hunne zienswijze deelt u met hoogachting, ja sympathie zullen vervullen. Er zijn in de historie der kerk momenten die gewigtiger, treffender, aantrekkelijker zijn dan anderen; daarom omdat zij niet slechts voor enkele personen, voor enkele gemeenten, maar voor de gansche Christenheid van 't hoogste belang zijn geweest. En daartoe behooren Luther en de Kerkhervorming van de zestiende eeuw. Die Kerkhervorming maakt een keerpunt uit in de geschiedenis van het Godsrijk op aarde, dat hoe klein in beginsel onberekenbaar groot in de gevolgen is geworden. Zij is een feit dat in 't naauwste verband stond met het lot der menschheid in volgende geslachten.

Jaren te voren reeds was er de noodzakelijkheid van gevoeld, en van alle kanten uit alle oorden der wereld hadden zich stemmen laten hooren, waarbij men er op aandrong dat zij tot stand werd gebragt. Maar... wat de Zaligmaker van zijn' tijdgenooten zeide, was ook op de mannen der XVI^de eeuw, bij welke die hervorming vooral een begin moest nemen, ten volle toepasselijk: Zij hadden de duisternis liever dan 't licht omdat hunne werken boos waren. Als ongehoorzame zonen had Rome er al menigeen tot den brandstapel veroordeeld en al menigeen in zijne kerkers doen opsluiten om de al te luid klinkende toonen van den hervormingseisch te doen verstommen. Maar toch werd die klagte des bederfs gedurig aangeheven en toch hield men niet op aan te dringen op hervorming. Trouwens Rome hoorde wel wat men verlangde, maar 't begreep om zijns zelfs wille geen gehoor te geven aan klagt en bede. Sedert de brandstapel voor Huss en van Praag uitgebrand was, scheen geen ketterwrake meer genomen te worden tegen die verharde en ontaarde zonen die 't wagen durfden hun wee en ach! over Rome uit te spreken. Maar in plaats daarvan trotseerde het de Christenheid.

[p. 437]

Rome beging in zijn euvelmoed de uitzinnigheid van den verfoeijelijken en tevens belagchelijken en kinderachtigen aflaathandel te drijven.

Trouwens de schok die door zulk een spot en uit zulk eene euvelmoedige uitzinnigheid gegeven werd was te hevig, dan dat hij niet heinde en verre zou gevoeld worden. De ure des oordeels was geslagen. En gelijk de historie van den heiligen rok te Trier en de menigte geknipte maar nog niet afgenaaide, in onze eeuw een schok gegeven heeft, die den wankelen troon van den H. Vader dermate heeft doen waggelen dat hij nu voor een tijd vakant is, te huur of te koop is nog niet beslist, zoo heeft in de XVI^de eeuw de aflaathandel die vreesselijke voor Rome noodlottige gebeurtenis ten gevolge gehad, die wij hervorming noemen. De paus had met eigen hand de brandende fakkel in de kerke van Christus geworpen. Zelf had hij het vuur door zijn onbezonnenheid aan de eene en Godslasterlijke aanmatiging ter andere zijde aangeblazen zonder te berekenen dat vuur warmte en licht maar ook vernieling aanbrengt. De pauselijke goedkeuring der aflaatprediking was niet anders dan een vredebreuk met en oorlogsverklaring aan het weldenkende gedeelte der kerke van Hem, die 't licht was der wereld.

Ei! waarom zag Rome voorbij dat geluk, dat zaligheid in geen goud of zilver gelegen is, maar ook voor geen aardsche schatten gekocht of verkocht kan worden? Om den vrede der ziel te erlangen en troost te storten in 't door schuldbesef verslagen gemoed is een ander onderpand van genade en vergiffenis noodig, dan een aflaatsbrief. Geloof aan de goddelijke liefde des Vaders hier boven is genoeg om de bronwel des berouws te doen opdroogen en 't harte te vervullen met hemelsche vrede en zalige vreugde.

Al 't overige beteekent niets!

De historie der Hervorming zietdaar wat ge hier vindt. Hoeveel er reeds over geschreven is en zelfs bouwstof voor den roman verschafte, nog is dit onderwerp niet afgehandeld. Wat zeggen wij? Zoo als ter Haar't behandelde is het te voren nog niet gedaan. Ge ziet u omringd door de mannen die 't werkzaamst aandeel aan de zaak genomen hebben; gij hoort, gij ziet ze in uw nabijheid. De poëzij heeft hier zoo veel gedaan dat er leven bijgezet werd aan de koude vermelding der feiten en de opsomming van enkele namen. Meer begreep, en teregt, meer begreep ter Haar niet te mogen. Was hij verder gegaan hij zou romancier en geen historicus geweest zijn. Doch geen woord meer! 't geldt geen nieuw werk, maar de vierde vermeerderde uitgave hebben wij 't genoegen aan te kondigen.

't Genoegen?... In trouwe, zoo is het! Verheugen wij er ons altijd over als er iets goeds, iets belangrijks uitkomt, dan vooral is zulks het geval met dit werk. Er was behoefte aan. En dat het godsdienstig publiek 's mans werk op prijs weet te stellen en 't niet alleen lezen, maar ook in eigendom bezitten wil, blijkt uit deze vierde oplage. En dat genoegen wordt te grooter als wij er in meenen te mogen zien een schitterend bewijs van de hoogachting jegens en den goeden dunk omtrent den schrijver, die door de Katholiek en in zijn persoon, en in zijn geloof, en in zijn Christelijke beginselen en gezindheden zoo verregaande is aangetast en verguisd. Een man wien de Katholiek bij de Protestanten kennelijk heeft zoeken verdacht te maken als een ongeloovige, om hem zoodoende zijn achting en vertrouwen bij de gemeente des

[p. 438]

Heeren zoo niet te ontnemen, dan toch voor het meerderdeel te doen verliezen.

't Zij verre van ons als lofredenaar of handhaver van de eer en van den goeden naam van ter Haar op te treden! Die is te zeer gevestigd dan dat de Katholiek er eenige schade aan zou kunnen toebrengen, terwijl ter Haar voor die taak zelf genoegzaam berekend is en op eene hem waardige wijze zijn vijand in het voorberigt dezer vierde uitgave tegemoet getreden is.

Alleen dit willen wij de Katholiek in 't voorbijgaan laten gevoelen door hem opmerkzaam te maken op deze vierde uitgave, dat hij wat al te spoedig victorie gekraaid heeft, toen hij in een der nommers van zijn geschrift verklaarde dat hij na drie jaren kampens nu het geheele werk verbrijzeld had.

Ten einde zich te overtuigen van zijn voorbarigheid leze hij de voorrede dezer nieuwe editie. Een kampioen die na driejarigen strijd nog weêr zoo frisch en moedig voor den dag komt moet niet veel van de slagen geleden hebben die hem zijn toegebragt, ofte wel die slagen moeten niet zoo veel te beteekenen gehad hebben als de partij gedacht heeft.

Wat ons bevreemd heeft?... dat de Katholiek er zoo lang geduld en zoo veel moed toe gehad heeft om 't werk dat naar zijn oordeel schande over zijn maker moet brengen, zoo lang onder de oogen te houden en er zijn wapens tegen te keeren. Er moeten dan waarlijk nog al gewigtige punten te veroveren zijn geweest, dat hij er zoo veel tijds aan heeft moeten besteden eer hij ze in zijn magt had. Men zou zoo iets niet verwachten daar de Katholiek alleen te velde te trekken had tegen verdichtselen, gelijk hij de feiten der historie door ter Haar opgesomd gelieft te noemen.

Maar, maar!... is het werk verbrijzeld? Verguisd en veroordeeld. Ja! dat is het. Maar eerst dan zou dit werk verbrijzeld zijn als de historische feiten tot leugen waren gemaakt en derzelver onwaarheid aan 't licht gebragt was. Maar dat is ondanks dien driejarigen strijd nog niet geschied. Daartoe worden andere wapens vereischt dan magtspreuken en lage schimp, verguizing en smaadredenen. De Hervorming is een historisch feit en zoo iets is door geen schreeuwen en razen uit de rij der gebeurtenissen uit te wisschen. Buitendien te beslissen dat hij het werk van ter Haar verbrijzeld heeft, staat niet aan de Katholiek, maar aan de wetenschap. De historische kritiek zal vonnissen. Trouwens niet voor ter Haar en zijn werk maar voor de Katholiek en zijn uitspraak zal het verschrikkelijk zijn als die wetenschap na 't bedaard: audi et alteram partem over hem (Katholiek) het ontzettend mené, mené, tekél, upharsin! uitspreekt. Daarom omdat hij de waarheid tot leugen zocht te maken en zich more majorum niet ontzien heeft bedreiging en banvloeken uit te spreken over hem, die de dwaling durfde te ontmaskeren.

Want juist, en dat bevreemdt ons niets, dit is het wat de Katholiek gedaan heeft door uit het werk des schrijvers aanleiding te nemen om zijn geloof en beginselen en gezindheden te veroordeelen, te verguizen en tot een voorwerp van verachting en spot bij de Protestanten te willen maken.

Maar 't zij zoo! In majorem Dei gloriam is er van die zijde wel meer geschied, waar 't divide et impera voor den opmerkzamen niet verborgen bij bleef.

Intusschen kunnen wij niet nalaten op 't onstaatkundige van zulk gedrag te wijzen.

[p. 439]

Juist door zulke bittere, hevige aanvallen der ultra-montaansche factie is de aandacht van het publiek te meer op het verbrijzelde werk van den ketter gevestigd. Zonder het te berekenen althans te willen is de Katholiek de lofredenaar van dat werk geworden. Zijn schimp en verguizing was voor den Protestant meer waard dan de beste beoordeelingen en aanbevelingen onzer uitnemendste Protestantsche letterkundigen en hunner tijdschriften. Maar nog meer: door die tafereelen verdichtselen te noemen is er de aandacht ook van anderen buiten de gemeenschap der Protestantsche kerk op gevestigd. Want gelijk het altijd geweest is, is het nog: nitimur in vetitum. Die trek naar 't verbodene die de eerste vrouw de hand naar de paradijsvrucht deed uitsteken, diezelfde trek bezielt al haar nakomelingen nog. Juist daardoor zijn de lezers der romantieke lettervruchten er nieuwsgierig naar gemaakt. En om van geen Joden te spreken, dat werk door den Katholiek zoo vreesselijk gehavend en zoo scherp veroordeeld, is daarom in handen geraakt van menig Roomschgezinde, gelijk wij er gelegenheid toe gehad hebben om er ons van te overtuigen. Want met de verboden boeken gaat het bij menig Roomschgezinde even als met de verboden spijzen op vastendagen....

Och! er zijn zoo zekere dingen waar men zijn eer in stellen moet: - en daartoe behoort vooral de veroordeeling van 't werk en van den persoon van ter Haar door de Katholiek. In trouwe! aanprijzing en lof over een werk van dien aard en over dat onderwerp zou niet zeer geschikt zijn om er den Protestant hoogen dunk van te doen koesteren.

Die verguizing en dat anathema over persoon en werk is in ons oog de schoonste lofrede die het ten deel kon vallen en die niet weinig als waarheid wordt erkend door de vierde uitgave daarvan. Gij kunt er zoo 't bewijs in zien, dat ter Haar goed en natuurlijk weet terug te geven wat er weleer gebeurd is en destijds zooveel sensatie heeft veroorzaakt. Zonder dat zou de Katholiek zooveel moeite niet genomen en geen driejarigen kampstrijd tegen dit werk gevoerd hebben. Om 't fabelachtige der Arabische nachtvertellingen aan te toonen, zou men zeker geen drie jaren strijd te voeren hebben. Want... tantum!

Bij de aankondiging dezer nieuwe uitgave is nog iets dat onze vreugde vermeerdert en verhoogt. Zij is namelijk niet onveranderd gebleven, maar vermeerderd. En wie de eerste editie inziet en met deze vergelijkt zal er al spoedig van overtuigd worden.

Daartoe behoort het met scherper trekken voorstellen van 't diep verval en vreesselijk bederf der Christelijke kerk in die dagen. Wat vroeger slechts was aangestipt en ter loops ter sprake gebragt, is nu om den wille van den geduchten worstelstrijd (?) van den Katholiek op breeder schaal uitgevoerd. 't Is waar, het werk heeft daardoor een zekere polemische rigting verkregen, maar eene rigting ten gevolge aanranding en het tot leugen maken van wat vroeger was aangehaald.

Zoo treft gij in 't eerste deel als bijlage in de aanteekeningen, de vertaling aan van J.M. Usteri's gedicht, getiteld: Klagt van Zwingli's weduwe, voorts eene meer uitgewerkte beschouwing van 't Concilie van Trente; - waartoe vooral gerekend moet worden dat ter Haar in zijne aanteekeningen naauwkeuriger en uitvoeriger verslag geleverd heeft, dan hij begreep in 't werk zelve te kunnen doen. Omdat er dan ligtelijk 't verhaal en de geregelde loop der zaken bij geleden zouden hebben.

[p. 440]

Wat vooral niet voorbij gezien moet worden is zijne gedachten over den oorsprong der Doopsgezinden en de onderlinge betrekking tusschen deze en de Wederdoopers. Inderdaad een punt dat wel van tijd tot tijd ter sprake kwam en nog niet ten volle beslist wordt geacht.

Immers gaan wij af op de Doopsgezinde schrijvers dan worden wij alras overtuigd, dat zij alle bewijzen zich ten nutte zoeken te maken waardoor zij hunne afkomst van de Waldenzen kunnen staven. Terwijl zij omgekeerd geen poging onaangewend laten, om hun overeenkomst met, veelmeer nog hun oorsprong van de Wederdoopers weg te redeneren.

En in trouwe! hun daarover hard te vallen zou inbreuk op de wellevendheid genoemd kunnen worden. Let men toch op de woelingen der Wederdoopers in ons land, te Munster en elders, dan is 't niet heel verkieslijk met dezen op een lijn en met hen gerekend te worden als kinderen van 't zelfde huisgezin, een in oorsprong, verschillend door rigting en vorm.

Maar of dit al niet heel aangenaam zij en of wij 't liever anders hadden dat verandert de zaak niet, dat mag aan de waarheid geen afbreuk doen.

Immers de deugd wordt niet beoordeeld, en hare waarde niet afgemeten naar de afkomst? Kunnen in 't zelfde huisgezin geen tweederlei kinderen, goede en kwade, zijn? Is het den braven man ooit tot misdaad aangerekend of aan te rekenen, of vermindert het zijne braafheid, omdat hij uit een' familie voortkwam, waar een en ander op af te dingen was?... Evenmin kan het dan ook den stillen vromen Doopsgezinden, den aanhanger van Menno tot oneer strekken dat hij uit de woelige en oproerige Munsterschen, althans uit de Wederdoopers, voortgesproten is. 't Is waar, er waren vele, helaas! te vele woelgeesten en dweepers onder! Maar 't is ook niet te loochenen dat er vele brave Christenen onder waren.

Teregt merkt ter Haar op dit punt aan:

‘Ik beschouw de verhouding tusschen de Doopsgezinden en de Munstersche Wederdoopers, als die van de beeldstormers tot de Hervormden. Zoo weinig als ik den naam van beeldstormers met de benaming van Hervormden verwarre, zoo weinig kan ik loochenen, dat de beeldstormers grootendeels Hervormden geweest zijn; of dat de beeldstorm, uit de verkeerde toepassing, uit de ontaarding en verbastering van een Protestantsch beginsel is voortgesproten. Het zijn wilde loten, die nevens andere goede en vruchtdragende takken zijn opgegroeid uit denzelfden stam.’

Bedriegen wij ons niet, dan is Menno Simons niet de stichter van iets nieuws, maar in denzelfden zin als Luther, een Hervormer, en wel bepaald de Hervormer der Wederdoopers; wier naam men veranderd heeft in Doopsgezinden om de onaangename herinneringen aan den oorspronkelijken verbonden zoo niet geheel weg te nemen, dan toch te verdringen, te overschaduwen. Bij de hervorming van 't wezen werd ook die van den naam der zaak noodig geacht.

Of is er niet veel meer overeenkomst in de begrippen der Doopsgezinden met de Wederdoopers, dan met de Waldenzen, waarvan men zoo gaarne zijne afkomst. rekent?

't Is waar, de Eerw. Halbertsma in zijn werk getiteld: De Doopsgezinden en hunne herkomst. Eene ruwe schets, doet al het mogelijke en grijpt alles aan om hunne naauwe verwantschap met de Waldenzen te betoogen, maar!...

[p. 441]

is 't met opzet of is 't door gebrek aan genoegzame opmerkzaamheid geschied, dat wel de punten van overeenkomst zijn opgegeven, maar de vele die hemelsbreed verschillen verzwegen zijn?... Die vraag, zij is ook door ter Haar, gelijk wij daar gewaar worden, gedaan, en zij vereischt onze volle aandacht.

Wat gaf aanleiding dat Menno tot nadenken kwam? Wat gaf aanleiding dat hij de Roomsche kerk verliet? Hoe dacht hij over den doop? Wat vinden wij bij den Wederdooper en bij Menno's aanhang omtrent den eed, den krijgsmansstand en zoo al voorts geleerd, zóó dat zij ten volle met elkander overeenstemmen.

Men twiste niet over woorden en over de namen Wederdoopers en Doopsgezinden. In die dagen is dat onderscheid niet zoo streng in acht genomen als later plaats greep. Maar daarop lette men waarin beide partijen overeenkomen. 't Is waar: reeds voor het jaar 1534 vond men hier te lande Doopsgezinden, die niet kunnen en moeten verward worden met de Munsterschen. Trouwens het historisch bewijs alsof deze niet zouden voortgesproten zijn uit den aanhang van Munzer is men tot nog toe schuldig gebleven?

Ook bij de grootste afwijking omtrent het rijk van Christus door de Wederdoopers, in navolging van de Joden van Jezus' tijd als een aardsch rijk vol genot en vreugde, glorie en pracht voorgesteld, terwijl de Doopsgezinde slechts zag op een hemelsch rijk niet van deze wereld, zijn punten van overeenkomst. Het gronddenkbeeld van 't koninkrijk der hemelen was bij beiden aanwezig, maar in de wijze van beschouwing, in de opvatting daarvan heerschte verschil. Wat den Doopsgezinden stil en kalm maakte en tot een waardig lid der Christuskerk, dat deed den Wederdooper overslaan tot onrust, muiterij en wat niet al. Daarom omdat de geest der dweepzucht hem bezielde en hij even als de Joden van Jezus' tijd in een aardsch Messias-rijk de verwezenlijking zijner wenschen en uitzigten meende te vinden.

Het zou welligt niets anders worden dan naschrijverij indien wij verder gingen; wij stappen daarom van de zaak af.

Wat overigens het werk van ter Haar zelve aangaat daarover brengen wij geen enkel woord in 't midden. 't Godsdienstig publiek weet zijn producten op den regten prijs te schatten, en heeft dit nu ook weder getoond.

Dit staat vast, de Eerw. heeren ten Cate en Cramer, schoon zij ook al de zienswijze van ter Haar niet deelen, zullen niet anders dan erkennen moeten dat zij in hem een edelmoedig en bescheiden bestrijder gevonden hebben, die als beschaafd litterator en als echt Christen zonder bitterheid en zonder verloochening van 't groot beginsel der liefde strijd voert.

Als wij iets zouden vragen in 't belang van hen die dit werk om den prijs, hoe matig ook door de uitgevers gesteld, niet kunnen koopen, en het toch graag zouden bezitten, en ook moesten hebben, 't zou dit zijn: dat er een goedkooper editie van verscheen, al ware het zelfs met bekorting der aanteekeningen. Soortgelijke werken moeten bij den Christen niet gemist worden.

Overigens sterke de Heer der gemeente dezen Zijnen dienaar en schenke hem wijsheid en kracht om de schoone taak waaraan hij zich toegewijd heeft nog jaren lang met lust en ijver te verrigten.