De Tijdspiegel. Jaargang 6

Het hooger onderwijs.

Is bezuiniging op het Onderwijs, vooral door opheffing eener Hoogeschool, aan te raden? door P. Hofstede de Groot, Hoogleeraar en Schoolopziener te Groningen. Te Groningen, bij C.M. van Bolhuis Hoitsema. 1849.
Iets over Hooger Onderwijs, door D. Burger Jr., Amsterdam, P.N. van Kampen. 1849.

Het is ons steeds aangenaam, wanneer wij onderwerpen van den dag, die aller belangstelling verdienen, spoedig, kort, met warmte en toch degelijk, al is het dan ook niet volledig, besproken vinden. In het laatste zien wij eene oud-Nederlandsche deugd onverloochend; in de eerste eigenschappen die saaiheid en langzaamheid afgelegd, die zoo veel goeds heeft belemmerd. - Het heeft evenwel zijn gevaar. In eenige haast, met vlugheid slechts, doet de man wien het ‘manum de tabula!’ moet worden toegeroepen, het in het oogloopend slecht. Dat is hier geenszins het geval. Beide mannen mogen het woord voeren, waar de zaak van het onderwijs ter sprake komt. De heer de Groot had althans geene scrupules behoeven te voeden. Had hij niet gesproken, dan mogt hij zich verontschuldigen, en zouden wij hem het: ‘ubi nunc facundus Ulixes?’ maar in eenen goeden zin, hebben toegeroepen. Zijne kwaliteiten, zoo als zij daar op den omslag te lezen staan (hoogleeraar en schoolopziener), maken hem dat ten pligt. Mannelijk verdedigt hij de zaak van het onderwijs in het algemeen tegen den geest van bezuiniging, die eerst, nog op het papier, als een blok in den kikvorschvijver viel, maar die, in werking gekomen, wel meermalen iets van den ooijevaar zal krijgen.

Met helderen blik wijst hij het gevaarlijke, het nadeelige voor schatkist, studie, Datie, godsdienst en rijk, het weinig afdoende aan van de opheffing van eene der akademiën, vooral wanneer daarvoor surrogaten werden gebezigd, die iets zouden hebben van het Trojaansche paard. Hij toont wegen, die tot meer beteekenende inkrimpingen der staats-

[p. 344]

uitgaven kunnen leiden. Fiksch is daaromtrent de noot op bl. 21. Niet alleen vereenigen wij ons gaarne daarmede; maar zouden bijna vragen: sta des noods het dure Maastricht, dat voor ons als voormuur bijna niets - als verzekering van handelsweg bij de meer liberale principes omtrent het verkeer der volken die veld moeten winnen, niets - dat als lastpost minder dan niets waardig is, sta het op de beste wijze af. Wij zijn geen volk om Maltha's, Gibraltar's of St. Helena's te hebben. Wij ontveinzen niet, dat wij hadden gehoopt dat de roija le en groote traktementen (liefst bij vrijwilligen afstand) eene degelijke vermindering zouden hebben ondergaan. Dat had beter hout gesneden. Nu krijgt het iets van ‘de zwavelstok in drieën en een borrel te meer.’ Het noodig onderrigt der kinderen is wel de laatste post op het huisselijk budget, waarvan de vader afdingt in kommerlijken tijd.

Nederland's weg is afgebakend. Het heeft geene keus. Het moet zijne wezenlijke grootheid, ja zijn steun en bestaan vinden in zijne zedelijke en intellectueële kracht; of het zinkt of wordt verbrijzeld met der tijd in de wrijvingen, zoo wel vijandige als al te vriendelijke, der grootere volken. Het hooger bestuur vergete niet, dat de hier heerschende tamelijk algemeen verspreide verlichting, de intellectuëele en moreele goede gesteldheid des volks meer en beter de rust en orde heeft bewaard en in stand gehouden dan alle beschikbare militaire magt zulks zou hebben kunnen doen. Het vaderland heeft aan de wetenschap en de kerk dure verpligting en behoeft nog steeds hare diensten. Het is verkieslijker om die zuilen te stevigen dan ze te verzwakken.

Intusschen tegen nooddwang is geen verzet. Utrecht's hoogeschool beschouwt zich reeds als voorloopig ter vernietiging verwezen. Die stad is door andere instellingen nog de meest gefavoriseerde der akademiesteden. Hoe voelbaar ook, de wonde zal dáár niet, als die elders zou wezen, doodelijk zijn.

Wij voor ons zien nu minder tegen de opheffing van ééne akademie op, indien dit maar niet aanleiding geeft tot de ineensmelting aller onzer hoogescholen, waarvan professor de Groot het gevaar aantoont (bl. 21 en volgg). Wij zien er minder tegen op, als men maar niet in ons land slechts ééne godgeleerde, ééne wijsgeerige faculteit afzonderlijk wil laten bestaan. Daardoor zou het commune vinculum scientiarum worden miskend; dat was inbreuk op en moord aan het regt van elke welgegronde hoofdrigting en denkwijs om haar leven te leven, hare organen te hebben. Kreeg aan zulk eene inrigting één man, mogelijk door lang verworven roem, door hooge jaren, door uitgestrekte relatiën, te grooten invloed, bezigde hij dien ten voordeele van de naar zijn inzien ware, regtzinnige meening, welk een pausdom, non nomine sed re, in de Protestantsche kerk! Foei! was Groningen in de laatste jaren eens de eenige theologische hoogeschool geweest. Het is om er van te ijzen immers! Hoe vele conventikel-akademies à la Arnhem had men wel noodig gehad. Doch in vollen ernst; welk een godsjammerlijke seminaristengeest werd er misschien door aangekweekt! Of zouden de langgelijfde jassen, de omgeslagen boordjes, ja misschien de korte broek, die het maken van kromme sprongen, althans van meer openlijke, zoo goed belet, uitblijven? Dan weg pet en philosophie van de hoofden en uit de hoofden! weg de band tusschen namalige predikanten en regeringspersonen, advokaten, doktoren! Trouwens dat

[p. 345]

is ook al te los en te vrij en te wereldsch. En met der tijd, het protestantismus zoo veel minder protestantsch, ja misschien gebannen! Leve dan het.....! Daarvoor moge God en wijzelven ons bewaren! Dan hebben wij bij de vele op te brengen penningen nog een laatsten over. Wint stad en gewest bij eene akademie veel; zij getrooste zich in navolging van Deventer, dat daardoor nog niet verloor, ook veel; de offers zullen rijke renten geven. Men behoeft niet zoo vele professoren; veel minder ruim te bezoldigen privaatdocenten kunnen veel doen, en sommigen hooggeleerden tot prikkel strekken om hunnen titel waar te maken. Overigens weten wij niet, dat de professoren zoo bepaald voor de gereformeerden daar waren. In Amsterdam en elders namen dissenters (sit venia verbo) bij gereformeerde professoren in de theologie collegiën waar, en omgekeerd. Nooit heeft een praetor, zoo veel wij weten, naar iemands godsdienstige gezindte gevraagd. Het heet simpel: méér voor gereformeerden, méér voor lutherschen. Des noods kan men per trein zelfs van Warmond naar Leyden gaan. Als zij niet wegloopen, zal men hen niet wegjagen.

Met meer aandrang dan dien partijmannen te regt kunnen bezigen, bevelen wij onze onderwijzersgezelschappen, het Koninklijk Nederlandsch Instituut; maar vooral een goed ingerigt middelbaar onderwijs aan de aandacht van wie het kan bevorderen. Duitschers en Franschen zijn ons, het vroeger bij uitnemendheid praktische volk, verre vooruit. Waarlijk, wij hebben veel van een huishouden, dat in geldnood verkeert, en dat voor die ééne groote vraag alles laat zwijgen. Men denke aan dezen ja, maar make dien in 's Hemels naam niet tot de eenige en alles beslissende. Onze berooide pecunieële toestand doe ons nog niet onze toekomst verspelen. Wij hebben eene groote schuld aan het nageslacht, gelijk wij ook wel eene groote schuld daarvoor zullen nalaten. Het volk van Nederland zij niet maar voor een oogenblik wakker geworden uit den slaap, waarin men het had gewiegd, om straks weder in te dommelen. Als menschen, als Nederlanders en protestanten zijn wij in onze dagen tot verdubbelde waak- en werkzaamheid verpligt.

Beschouwt de hoogleeraar de vraag van het akademisch en hooger onderwijs meer extensive; de heer Burger beziet deze meer intensive. Belangstelling in de gewigtige zaak heeft blijkbaar zijne pen bestuurd. Zijne denkbeelden over studie en studeren zullen bij ieder zaakkundige over het algemeen goedkeuring vinden. Wij hebben geen idee van hooger onderwijs, van voorbereiding daarvoor zonder geschiedkundige en natuurkundige kennis, zonder de historia litteraria; wij zijn het volkomen eens dat het formeele, de invloed van de kennis dier vakken, ontwikkeling van smaak en oordeel bij de propaedeutica hoofdzaak is; wij hebben er die steeds van gemaakt. Wij hebben eenen afkeer van die louter wandelende lexica en kronijken, al waren deze nog zoo accuraat en volledig.

Waar dat onderrigt goed gegeven en aangenomen wordt behoeft men het staatsexamen niet te schuwen, waarop wij alleen dit hebben aan te merken, dat men soms niet genoeg het: ‘non omnia possumus omnes’ in het oog hield, en de knapheid in het ééne vak niet meer voor de zwakheid in een ander liet pleiten. - Maar het blijft eene halve maatregel, het wordt een wiegedeuntje, wanneer het niet door pro rato zwaardere examina wordt gevolgd. - Wat toch waren die

[p. 346]

examina vroeger? Hoe ergerde het ons dat wij ons voor sommige daarvan in onzen tijd meerdere moeite hadden gegeven! - Maar dit is ook eene der redenen, waarom Nederland gevaar liep om onder trein en tros van het leger der beschaafde volken te geraken. Zonder propaedeutisch onderwijs zal het akademisch onderwijs weinig meer nut stichten dan huizen op zand gebouwd.

Wij kunnen ons om het een en ander minder vereenigen met het denkbeeld van den heer Burger, om eene zoo strenge afscheiding te maken tusschen de studie van den louter praktikus en van den toekomstigen geleerde in het vak. De laatste doe er meer aan, maar houde daartoe privatissima bij eigene gezette studie in die vakken van wetenschap, waarin hij eene meer dan gewone hoogte kan bereiken. Dat rectoren en professoren toezien, waar zij de juweelen vinden, die als tafelsteenen of rosetten kunnen worden geslepen. Dat zal sommigen verheffen, zonder al de middelmatige verstanden tot een lager niveau neder te drukken. Voor zoo verre de geheel noodelooze vakken aangaat, b.v. het Arabisch voor een' predikant, was reeds bij onze oude inrigting der examina gezorgd.

Zoo is, onzes inziens, ook wat het laatste punt betreft 't welk de heer Burger behandelt, namelijk het doceeren in het Latijn, hetgeen hij onbepaald afkeurt, de halve waarheid aan zijne zijde. - Als hij bl. 9: ‘de Grieken, en positis ponendis ook de Romeinen, eeuwig schoone voorbeelden van goeden smaak in de meeste soorten van letterkunde noemt, waaraan de smaak van het aankomend geslacht zich moet ontwikkelen, waardoor ook de vaderlandsche letterkunde voor wansmaak bevrijd zal blijven,’ dan wil hij toch wel niet onze toekomstige staatsmannen, pleitbezorgers, godsdienstleeraars daarvan uitgesloten hebhen. Voor vele vakken van studie in de verschillende wetenschappen, van de chemie af tot de nieuwere wijsbegeerte toe, erkennen wij het Latijn minder geschikt; maar er zijn collegies, welke wij in die taal gehouden wenschen. Zij is het commune vinculum, dat door verschillende eeuwen heenreikt. - Het antinationale zien wij er nog niet van in; of liever, wij vragen: wat doet het nationale daar af? Wij hebben op enkele uitzonderingen na gezien, tegen de ondervinding van den heer Burger in (bl. 14), dat de studenten die gebrekkige litteratoren waren, in hunne eigenlijke wetenschap ook niet hoog timmerden. Dat hebben wij gezien tot bij onze professoren toe, die in het medische vak mogelijk uitgezonderd. Het Latijn spreken is waarlijk niet de dekmantel der middelmatigheid. Wie dit goed spreekt, studeerde trouw en denkt goed. - Maar iets anders verdwijne! Dat de professoren meer naar een compendium doceeren, en de studenten hunne bescheidene objectiën laten maken, en dan verdwijne goeddeels het lamzalig dictatenschrijven! Dat is de wiegedeun geweest bij onzen te langen wetenschappelijken slaap, waarin slechts enkelen niet mededommelden.