De Tijdspiegel. Jaargang 6

[p. 264]

De opvoeding des menschdoms ter voorbereiding voor de komst van Christus.

geschetst door L.S.P. Meijboom, Th. Dr. en Pred. te Nijmegen, ten gebruike bij de kerkelijke geschiedenis van Leipoldt. Te Groningen, bij M. Smit, 1848.

Het kan niet anders dan eenen aangenamen indruk maken, als men ziet dat men in eenige wetenschap meer en meer tot voldoende resultaten komt. Het verblijdt den denkenden mensch als hij mag bespeuren hoe waarheid, die als slotsom gewigtig, als kiem van andere waarheden belangrijk is, indien al niet nieuw ontdekt, dan toch in hare helderheid aanschouwd wordt; als zulke waarheid meer bevestigd en immer beter verstaan, als ware het licht wordt dat hier en ginds zijne stralen verspreidt, als te haren opzigte ook wat het intensieve aangaat de gelijkenis wordt verwezenlijkt, die eens van het meer uitwendig bestaan der Kerk werd gesproken, dat het kleinste onder alle zaden opwies en tot een boom werd, waaronder de vogelen des hemels komen.

Waar dit met overtuigende gronden gebeurt wenschen wij der menschheid geluk, dáár achten wij eene groote schrede voorwaarts gedaan op den weg der ontwikkeling des verstands en des geloofs beide. Wij rekenen het eene tegemoetkoming aan de behoefte van onzen denkenden, twijfelenden tijd, waarin veel, wat vroeger op den kandelaar stond om te verlichten allen die in huis zijn, door walm van waan wordt verduisterd, waarin hier en daar veel licht, dat men wil laten voortbranden, zonder dat men er de noodzakelijke kleine operatie aan mag verrigten, een' vrij duisteren glans verbreidt en luttel helder schijnsel geeft, waarin anderen kritiserend en exegetiserend (naar de etymologie ook uitleidend), zoo menig licht onhandig of moedwillig uitsnuiten; - wij rekenen het tegemoetkoming aan behoefte, zeggen wij, als in zulk een' tijd waarheden worden verkondigd en gestaafd, die een' klaren schijn verspreiden over heilige zaken, en onzer geschokte overtuiging een vast steunpunt aanbieden.

En van die zijde hebben vooral Natuurkunde, Anthropologie en Geschiedenis in den lateren tijd heerlijke diensten bewezen, door resultaten aan te bieden, die met de voornaamste waarheden onzes geloofs des te schooner harmoniëerden, naarmate die harmonie minder werd afgedwongen en opgedrongen. Ook van deze wetenschappen mag men het woord van Baco aangaande de wijsbegeerte toepassen, dat een weinig daarvan van God afvoerde, maar om later, bij verdere ontwikkeling, tot God, en dan digter terug te voeren. - Zij hebben zich van de theologie eerst meer geëmancipeerd, om later als vriendinnen meer diensten te bewijzen, dan zij als dienaressen of slavinnen konden doen. Mogen dan die wetenschappen in de handen van dezen en genen nog knods en wrapen zijn, waarmede zij het geloof aanvallen, Bijbelsche waarheid trachten te ontwrichten - het Christendom bestrijden; - er is waarbij wij ondanks dat alles zeggen: ‘ich wittre Morgenluft!’

En dat is wel inzonderheid het geval

[p. 265]

met het onderwerp, dat in het bovengenoemd werk wordt behandeld, ‘de opvoeding des menschdoms door God.’ Deze gedachte was ons gelijk alle hoogere waarheid wel in nuce in den Bijbel gegeven (Rom. I: 19, 20, Rom. II: 14, 15, Hebr. I: 1); maar hoelang bleef zij een, indien al soms opgemerkte, dan toch verborgen schat, een openbaar geheim. - Lessing brengt dien in zijne Erziehung des Menschengeschlechts meer aan het licht, maar minder ter verdediging der Openbaring. - Herder's rijke geest verwerkt dien in zijne Ideeën zur Philosophie einer Geschichte der Menschheit; - en daarmede is een rijk veld ter ontginning geopend, dat in onze dagen onder ons door den hoogleeraar de Groot, vroeger reeds door Muntinghe met lust en ijver werd bearbeid. Men mag zeggen dat, even als de mensch langen tijd daad en feit in zijne eigene ondervinding al te geisoleerd beschouwt, maar om daarin later regel en ontwikkeling en rigting op een zeker doel te bespeuren, - zóó ook de menschheid, althans zoo velen daaronder denken en leeren willen, zichzelve meer leert kennen en haar leven verstaan. Op dat veld zien wij philosophen en theologen zich bewegen en zoeken; en moge een Hegel en de zijnen daarop wonderbare excursen maken, veel wat zelfs zij daar opmerken en van daar medebrengen is toevoegsel, dat, geschift en gezift, te zijnen tijde aanwinst zal blijken te wezen.

De heer Meijboom wordt leidsman op dat veld van zoo velen als, met zijn boek in de hand, hunne blikken daarover willen laten weiden. Hij stelt ons God voor als den opvoeder tot één heilig, volmaakt en zalig Godsgezin van al wat zijne kinderen mag worden genoemd in den hemel en op aarde; hij wijst de voorchristelijke leidingen Gods ter bereiking van dat oogmerk aan.

Na eene eenvoudige inleiding, welke wij in verhouding tot andere deelen van het werk wel wat dieper indringend, soms vrijer (b.v. ten aanzien der uiteenloopende overlevering aangaande de wording van Eva) en iets meer à la Herder hadden gewenscht, maakt hij de vier volgende opmerkingen tot hoofdpunten zijner beschouwing; - hoe namelijk:

de Vader zijne kinderen leert begrijpen, dat er één algemeen Godsrijk kan bestaan, doordien Hij in hun midden één algemeen rijk onder Rome, en een Godsrijk onder Israël laat ontstaan.

dat de hemelsche Vader bij zijne menschenkinderen de vermogens van ligchaam (?) en ziel ontwikkelt, en allengs op verschillende plaatsen verschillende elementen van geestelijk leven te voorschijn brengt.

dat de hemelsche Vader zijne kinderen leert gevoelen, dat de enkele spranken van leven niet genoeg zijn tot zaligheid (bij Oosterlingen, Grieken en Romeinen).

dat de Vader de elementen van het geestelijk leven bij de onderscheidene volken aanwezig dooreen mengt en daardoor de voorbereiding des menschdoms voor het Evangelie voltooit.

Met deze merken bakent de heer M. zich het pad af en regelt hij den gang zijner beschouwingen, waarop hij bl. 43 en volgg. eenen algemeenen blik werpt, die in korte hoofdtrekken eene meesterlijke voorstelling mag heeten van zijn gekozen standpunt en wijze van behandeling. Zijne schets van de Israëlietische geschiedenis is goed, en hij doet meermalen fiksche grepen, als hij laat opmerken hoe het een en ander daarin, ja het geheel, dienstig werd aan het groote Godsplan. - Wij konden het hem even-

[p. 266]

wel minder toegeven dat hij (bl. 78) Israël voorstelt als een lichtend middenpunt te midden der toen beschaafde wereld, als den Godsstaat, waarop de oogen van alle natiën waren geslagen, dien zij met bewondering zoo niet met eerbied hadden leeren beschouwen. - Wat meer wereldsche beschaving betrof, en deze was bij die volken wel nevens magt en grootheid de meest gebezigde maatstaf, ja, bijna de eenige, welken zij ter hand vermogten te nemen, - dan mag het in handel, kunsten en krijgsroem minder beteekenend Israël veeleer als in hunne schatting ten achteren worden beschouwd.

Zoo was het ontstaan van Rome's reuzenrijk wel ook meer materiëel dan formeel dienstig als voorbereidingsmiddel om het Christendom ingang en uitbreiding te helpen verzekeren. - Juister is onzes inziens de invloed van de verschillende hoofdvolken en van hunne lotwisselingen voorgesteld, hoewel het algemeener gebruik van het Grieksch, handelsverkeer en oorlog, bijzonder hetgeen Alexander door zijne togten te weeg bragt om het Christendom later den weg te bereiden, wel eene breedvoeriger vermelding had verdiend. - Daarentegen vinden wij eenen rijken schat van wetenswaardige zaken en opmerkingen bij het schetsen van toestanden, rigtingen, en denkbeelden die in de oude wereld zijn aan te treffen. Met weinige maar fiksche trekken worden de wijsgeeren, hunne stelsels en scholen voorgesteld. De uiteenzetting is geregeld en geleidelijk. - Hier en daar schreef de heer M. niet alleen aan de Heidenen, maar ook aan Israël de meening toe dat het kwaad aan de Goden of aan God was toe te schrijven. Dat dit bij de eersten het geval was en hunne Goden geenszins als modellen van zedelijkheid kunnen worden beschouwd, is klaar als de dag. Wat de denkwijze der Israëlieten op dit punt betreft, vindt men wel is waar enkele plaatsen die voor zulke meening schijnen te pleiten; maar veel meerdere die met het woord van Jacobus instemmen: ‘niemand zegge als hij verzocht wordt dat hij van God wordt verzocht, want God kan niet verzocht worden tot het kwade en hij zelf verzoekt niemand.’ - Zoo ook zegt hij dat de oplossing van de vraag naar den oorsprong des kwaads voor latere dagen bleef bewaard. - Wij bekennen dat wij daarmede nog niet geheel auf's Reine kwamen, dat wij nog geneigd zijn om ons kwaad als iets formeels, als eene eigenschap van onze daden voor te stellen, waarbij men niet naar ontstáán kan vragen, omdat het niet is, of liever niet op zich zelf er is. - In het woord duivel ontmoet het διαβολος deu-bel (bl. 274), euvel elkander. - Zoo kunnen wij ook niet toegeven dat Jupiter's voorzienigheid het noodlot zou zijn. De μοĩǫα, de είμαǫμένη was nog meer de wet der oorzakelijkheid. - Het had ook wel opmerking verdiend, dat mag men ook de Oosterlingen in het algemeen als het volk van het gevoel en der lagere verstandelijke vermogens, de Grieken als het volk van den smaak en het verstand, de Romeinen als de vertegenwoordigers van het eenzijdig wilsleven willen aanmerken, deze klassificatie mede getuigt, dat de menschenwereld en het leven der volken zich bezwaarlijk zoo laat afdeelen en onder bepaalde rubrieken brengen. Of zou men daarmede een' Zoroaster, het Bramaïsme en Buddhaïsme, zou men daarmede den Grieken regt hebben laten wej dervaren? - Op de zedelijke begrippen van de wijsgeeren onder de laatsten bleef veel aan te merken; maar verdient een Aristophaues zoo veel geloof? - Moge

[p. 267]

de godsdienstkennis van Israël niet zuiver opgevat zijn, kan men het eerste gebod in verband met Deuteron. VI: 4 beschouwen en meenen, dat Jehova slechts als demagtigste, niet als de eenige God, ook vóór de profeten, werd voorgesteld?

Doch genoeg van het een en ander wat wij in bedenking willen geven, hetgeen zich gereedelijk liet vermeerderen. Dat bij een werk van dien omvang bij al zijne beknoptheid hier en daar eene aanmerking op de détails is te maken, is niet te verwonderen. Wij hebben het bovengenoemde slechts aangestipt als zoo vele punten, waarover wij ons met den heer M. nog wel eens zouden wenschen te verstaan. - Nu de lichtzijde van het werk!

Wij hebben onze ingenomenheid met het standpunt van beschouwing, waarvan de schrijver uitgaat, hetgeen eigenlijk een vooraf ondersteld resultaat mag heeten, laten doorschemeren. Het is Gode en den mensch waardig. Het standpunt geeft en belooft nadere vereeniging des geloofs en des verstands. De wijze, waarop M. dit standpunt wettigt, verdient hoogelijk onzen lof. Hij toont een in de beste beteekenis wijsgeerig, vrijzinnig theoloog te wezen. Een helder denker is hij, en moedig genoeg om voor zijne overtuiging uit te komen. De lezer ontmoet er rijkdom van zaken, en deze zóó voorgesteld dat zij evenzeer geven wat aan het oogmerk voldoet, als tot verder onderzoek uitlokken. Men herkent dikwerf den volgeling van Prof. de Groot, maar dit zóó, dat het jurare in verba magistri op hem geenszins van toepassing is. Maar hoe zou zulk een magister, die zelf het amica veritas zoo behartigt, dit kunnen willen? Wij kunnen het niet slechts als leesboek voor meergevorderde jongelieden in het algemeen, maar zelfs als handboek en leiddraad bij eene repetitie der algemeene geschiedenis aanbevelen. Men zou daardoor bewaard blijven voor de nog niet door allen vaarwel gezegde dwaling, om die geschiedenis louter als eene kronijk, als een aggregaat van feiten, vooral van oorlogsdaden en jaartallen te behandelen, waardoor zij eene niet gedigereerde massa wordt, die het geheugen overlaadt om verstand en gemoed arm te laten.

Gaarne bevelen wij ons bij den heer M. aan, dat hij ons voere ter beschouwing van Hem, die het keerpunt was van zoo menige eenzijdige en verkeerde rigting van den menschelijken geest; die het middenpunt is der geschiedenis van ons geslacht; in wien ons de volheid der Godheid, die in de oudheid zich slechts gedeeld en zwakker openbaarde, ligchamelijk verscheen; het Licht der wereld dat opging na den nacht, waarin wijzen, profeten en Godsmannen als sterren straalden, dat ons hier tegenblinkt nog dikwerf beneveld, maar door eigen verkeerde opvatting en dwaling; doch dat eens helder zal schijnen als de eeuwige, volle dag komt, waarop wij niets meer zullen vragen, maar kennen gelijk wij gekend zijn.