De Tijdspiegel. Jaargang 6

Ganganelli. (Paus Clemens XIV.)

in zijn leven en karakter geschetst door J.P Sprenger van Eijk. Te Arnhem, bij Is. An. Nijhoff, 1848.

Opende ons Tijdschrift den tegenwoordigen jaargang met te wijzen op de in velerlei vorm en door velen, van de Grieksche Tragici en Nepos af tot Herder en Schiller toe gedane uitspraak: ‘die Weltgeschichte ist das Weltgericht;’ die uitspraak moet niet slechts cum grano salis, maar misschien van hooger dan menschelijk standpunt worden beschouwd, om als waarheid te worden erkend. - Zij geldt meer van de menschheid in het algemeen dan van volken, meer van volken dan van enkele menschen. In de geschiedenis van vele individus schijnt zij veeleer te worden wederlegd. - Hetzij wij dat ‘Weltgeschichte’ meer als eigenlijke geschiedenis en wat haar stift boekte óf als het lót van menschen opvatten; hoe schijnt die uitspraak bij zoo veel onregts en ongelijks, bij zoo menig martelaar, bij zoo menige opoffering voor de goede zaak, die niet tot eere kwamen, die geen loon noch vergoeding vonden, bijna schimp en satyre te worden! - Die geschiedenis zou dan eerst ‘Weltgericht’ zijn, als zij aan haar ideaal beantwoordde, als kennis, onpartijdigheid, waarheidsliefde hare pen bestuurde.

[p. 122]

Evenwel zij heeft aan velen regt laten wedervaren; het volle regt komt als ‘die Weltgeschichte’ een einde heeft, en het ‘Weltgericht’ wordt gehouden. Maar hoe vele nederigen zullen dan verhoogd, hoe vele hoogen vernederd worden!

Zoo als de zaak nu ligt, en wanneer wij zien hoe de vorschende Muze reeds van menig beeld den geheimzinnigen sluijer wegsloeg, den nimbus en heiligenglorie van menig onheilig hoofd wegvaagde, hoe zij met krachtige hand miskenden en vergetenen naar het Walhalla der eere leidde, dan heeft de uitspraak ten minste eenige waarheid. Dan krijgt zij die, even als sommige natuurwetten die op de enkele gevallen van gééne, op het gehéél van juiste toepassing zijn, te méér, naarmate wij een grooter deel van het geheel overzien, en wij niet eene enkele gebeurtenis in eenig leven maar den lóóp van dat leven beschouwen. Althans in menig opzigt geldt dan van lot en geluk Herders uitspraak: ‘ein jeder mensch hat sein eigenes Schicksal, weil jeder seine Art zu sein und zu handeln hat.’

Met deze meer bevredigende gedachten werden wij vervuld bij de lezing van het hierboven aangekondigd werk, de geschiedenis van eenen man, wien zijn tijd tot een' der heroën maar ook tot een' der martelaars der menschheid maakte. Wij vinden hier Ganganelli geschetst, den Paus die de Orde der Jezuïeten moest opheffen, die naar het thans algemeen aangenomen gevoelen, daarvoor, om met Spittler (naar wij meenen) te spreken ‘noch ex-jesuitisches Gift schmeckte,’ - of kon en wilde hij de orde mogelijk slechts aetheriseren? En daarmede verrigtte de heer Sprenger van Eijk een inderdaad prijzenswaardig werk. Ganganelli, de weinig waarlijk gekende, de bij velen miskende, die gedurende zijne korte regering ondervond, hoe slecht de man van een helder hoofd en edel hart op den pauselijken stoel is geplaatst, verdiende zulks; al was zijne hoofddaad, waarvan wij boven melding maakten, niet gehéél en mogelijk wéinig zijne eigene. - De heer S.v.E. heeft de bronnen, welke hem ten dienste stonden, getrouwelijk gebruikt en ons Ganganellis jeugd en jongelingsjaren, studiën en bevordering, zijn leven in het klooster der H. Apostelen te Rome, zijne wijze van zien omtrent velerlei gewigtige zaken, zijne trapswijze eervolle verheffing, zijne regering en dood achtereenvolgens medegedeeld, en daarna eene korte beschouwing aan zijn karakter gewijd, terwijl hij daaraan aanteekeningen en bijlagen heeft toegevoegd. Men mag onzen schrijver den lof der onpartijdigheid en over het geheel der naauwkeurigheid toekennen. Slechts hier en daar vonden wij een datum te rectifieeren. Veelal vernamen wij Ganganellis eigene beschouwingen en zelfs woorden, sommige daaronder minder belangrijk en zelfs minder juist (bl. 15). - Wij ontmoeten in Ganganelli geenszins den Hercules, die het veelhoofdig monster met forsche slagen beukt en de dreigende koppen verplettert, maar een weldenkend mensch. Hij is niet verdraagzamer gemaakt dan hij was en op zijn standpunt misschien wezen kon; maar toch stralen overal zijne mildere Christelijke beginselen door. Zelfs als lid van het geregtshof der Inquisitie te Rome zien wij hoe hij minder Roomsch is dan Katholiek, gelijk trouwens de Franciscanen, tot wier orde hij behoorde, meestal minder fanatiek waren dan de Dominicanen, aan wie elders de stelselmatige vervolging der ketters was opgedragen. Gaarne zouden wij hebben gezien, dat de schrijver ons iets over de nadere aan-

[p. 123]

leiding tot de opheffing der Jezuïeten-orde, het voorgevallene met Lavalette en in Paraguay, met de Choiseul en Pombal, al was het in korte trekken, hadde medegedeeld!

Er is in het werk wenk en leering ook voor onze dagen. Mogten onze Roomsch-Katholieke geestelijken meer op een' Ganganelli, een' de Salis, Fenelon, dan wel op anderen zien en gelijken! - Meermalen dachten wij: waarom zijn zijne beginselen niet de algemeen heerschende onder den Katholieken priesterstand! Hoe gaarne kwamen wij dan allen broederlijk te gemoet, gelijk wij dit nu en dan enkelen hunner mogten doen. - Waarom, hebben wij schier geklaagd, mogt een Ganganelli niet tien jaren later optreden om met een Jozef de tweede, met een Leopold gemeenschappelijk te arbeiden aan verbetering en herstel der oudere Zusterkerk! - Hoe hebben wij nogmaals zijnen naar onze schatting ontijdigen, treurigen dood beklaagd, dien gruwel door wien dan ook bewerkt! Was het waarachtig het feit van zekere orde; wie zou dan niet huiveren bij het bezien van het in dit opzigt mogelijk al te waar vignet van onzen Tijdspiegel, waar eenige mannen met die hand boven het hoofd op den achtergrond staan. Hebben enkelen op den voorgrond dan meer hunne beurt gehad en schuiven zij op die op den tweeden grond stonden; de Hemel verhoede, dat dit oprukken in volgorde voortga. Dan komen zij aan de beurt. - Maar wij verwachten iets beters, al is het dat wij ons vaderland ook eenigermate beschouwen als den kleineren post, dien men minder streng en ijverig zocht te innen zoo lang de zaken elders nog beter stonden; maar waarvoor men, na de verliezen elders en bij de dreigende insolventie zich nu meerdere moeite geeft. - Zij zullen Nederland niet hebben; maar zij kunnen woeling en onrust in Nederland aanstoken. En die schade zou reeds groot genoeg zijn.

Doch wij keeren tot het te beoordeelen werk terug. Het getuigt van de vlijt en de degelijkheid des door ons ook hooggeachten schrijvers, die lang een der Coryphaeën was op het gebied van Nederland's letterkunde en smaak. - Eene hoofdaanmerking is, dat hij ons Ganganelli te zeer gedetacheerd heeft voorgesteld. Deze is een dier mannen, die, om regt gezien te worden, ten minste met het bijwerk van hunnen tijd en omgevingen moeten worden geteekend. Wij kregen hier meer eene silhouët. Op bl. XVII der voorrede heeft de heer S.v.E evenwel opgegeven dat dit eenigermate in zijn plan lag. - Nog ééne aanmerking worde ons ten goede gehouden, dat wij namelijk vonden, dat ook die schets minder aus einem Gusz was, hetgeen wel door de wijze van bewerking zal zijn gekomen (bl. IV).

Het geheel hebben wij gelezen met meer dan wat men genoegen noemt. Wij vonden nieuws en onbekends wat de moeite loonde. Onze achting voor den waardigen, zeventigjarigen grijsaard is verhoogd, en met deelneming vernamen wij, dat dit werk eenigermate de vrucht was van langduriger ongesteldheid. Hij hebbe onzen dank en goede wenschen. Een otium cum dignitate, cum gaudio solatioque in litteris blijve nog lang zijn deel!