De Tijdspiegel. Jaargang 5

[p. 433]

Letterkunde.

Eduard van Gelre, door Mr. J. van Lennep.

Terwijl zoo velen onzer meest geliefde dichters de lier aan de wilgen schijnen te hangen, of zeldzaam nog enkele toonen laten hooren, als afgeschrikt, òf door het onpoëtische van onze dagen, òf misschien wel door de minder aangename klanken van zangers eener lagere klasse, die hen overschreeuwen, doet het ons goed, van Lennep weder te vinden op het door hem zoo eervol betreden spoor. Nog zoo levendig staat het mij voor den geest (en ik vertrouw dat velen zulk een gevoel met mij deelen) hoe ik als jongeling de eerste deelen der Legenden verslond, vooral hoe ik den Strijd met Vlaanderen las en herlas! Voor mij waren de verontschuldigingen in het voorberigt onnoodig, en veeleer dan dat ik den dichter eene zoo onbeleefde vraag zou toevoegen, als hij schijnt te verwachten, zou ik hem rekenschap willen afvragen, waarom hij, die zoo berekend is om den zinkenden luister onzer Dichtkunst staande te houden, ons zestien jaren lang zoo karig bedeelde met de voortbrengselen zijner Muze. Het zou voorwaar een bedroevend teeken zijn, zoo deze Legende niet met toejuiching en belangstelling werd ontvangen; zoo die geheele schaar van vroegere bewonderaars door den tijd ware verslonden of zóó geheel veranderd, dat zij zich onder andere banieren voegde, en zoo het nieuwere geslacht den smaak voor zulke poëzij miste: dan ware het bijna te wenschen, dat er maar geene Hollandsche verzen meer verschenen. Maar waartoe zulke zwartgallige vooronderstellingen? Toen eenige gedeelten door den dichter bij verschillende gelegenheden waren voorgedragen, verspreidde zich alras het gerucht tot in de hoekjes onzer provinciën, dat het publiek eene nieuwe Legende, de vorige waardig, van van Lennep te wachten had: die het geluk gehad hadden er iets van te hooren, deelden het aan anderen mede: de algemeene verwachting werd gespannen: en zij werd niet teleurgesteld. - Zal ik nu eene regelmatige beoordeeling van Eduard van Gelre gaan leveren? ik geloof dat de aard van den Tijdspiegel dit niet medebrengt: maar zal hij inderdaad de beelden van het opmerkelijkste, wat de tijd in verschillende vakken oplevert, volledig en getrouw teruggeven, dan mag voorzeker het beeld van een werk, in zoo menig opzigt opmerkelijk en belangwekkend, er niet in ontbreken.

Wie zich een waar genot van de lezing dezer Legende wil verschaffen, die doe even als ik gedaan heb, en neme eerst het tweede deel ter hand van de Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van Gelderland, door den geleerden Is. An,

[p. 434]

Nijhoff, zonder zich te laten afschrikken door het deftige kwarto formaat, en nog veel minder door de onlangs in het midden gebragte bewering, dat Nijhoff niet onder de letterkundigen zou behooren; eene bewering, waardoor hij die ze opperde, in mijne oogen althans, zijne volkomene onbevoegdheid heeft bewezen om over Hollandsche letterkunde te oordeelen, ja zelfs mij in het vermoeden heeft gebragt, dat hij de Gedenkwaardigheden nooit gezien, ten minste zeker niet gelezen heeft. Hij leze eens, zoo hij den tijd vinden kan, de eerste honderd bladzijden van het genoemde deel; hij vergelijke daarmede van Lennep's dichtstuk (dat hij toch wel voor goede poëzij zal erkennen), en ik vertrouw dat hij in Nijhoff niet enkel den Archivarius, den historien de localité zal zien, maar met mij zal instemmen, dat weinige van de eerbewijzen, die tot zijne beoordeeling aanleiding gaven, zoo volkomen verdiend waren, en dat geen van de namen, die hij (wonderlijk genoeg bijeengezameld) als letterkundigen op den voorgrond stelt, regtmatiger aanspraak had op zulk eene onderscheiding. Dat ik overigens niet alleen van dat gevoelen ben, kan degene, die er belang in stelt, zien bij eenen zeker zeer bevoegden regter, bij van Lennep zelven, Dl. I bl. 88.

Kon het mijn plan zijn, na deze uitwijding den lezer bekend te maken met Eduard van Gelre door proeven en uittreksels, dan moest ik dadelijk met den aanhef beginnen, een juweeltje van beschrijvende poëzij: maar ik zou den dichter onregt doen met een dor geraamte te vervaardigen, ontdaan van allen dichterlijken tooi, of met enkele brokken af te schrijven, waar het geheel in ieders handen verdient te zijn. In de plaats daarvan vind ik juist in dien aanvang reden tot een beklag, dat wij namelijk hier die Inleidingen missen, die den Strijd met Vlaanderen versieren, en door hare gemakkelijkheid en vloeijende poëzij den lezer wegslepen. Maar het is eenigzins ondankbaar, daarover met van Lennep te regten; geeft hij ons al niet alles wat wij zouden wenschen, hetgene hij geeft is van goed gehalte; en hij is volkomen in zijn regt, om zoodanige stukken, die niet noodzakelijk bij het onderwerp behooren, er af te laten of er bij te voegen.

Ik vrees eentoonig te worden, en den schijn van een' lofredenaar te krijgen, als ik telkens de woorden: schoon, heerlijk enz. herhaal: om dit te vermijden zal ik den recensent eens laten doorschemeren, en zien of er niet, bij zooveel dat uitmuntend geslaagd is, enkele partijen gevonden worden, die minder voldoen; of laat mij liever zeggen, die mij minder bevallen: want ik zal zoo vermetel niet zijn om mij als de woordvoerder van het geheele lezende publiek op te werpen: het zijn dus slechts bedenkingen, die ik ter liefde van de waarheid niet terughoud, en waarop ik gaarne beter wil onderrigt worden.

Wat mij in het geheele stuk eenigzins hinderde, en wel eens het genot der fraaiste plaatsen bedierf, is de hoofdpersoon, of liever, de onwettige positie, waarin de hoofdpersoon zich bevindt als overweldiger van zijns broeders troon: zonder juist een overdreven voorstander der legitimiteit te zijn, kan ik mij niet wel daarmede vereenigen: zelfs het fatalistische, eenigzins op bl. 85, 1^ste Dl. aangegevene denkbeeld, dat de bekende bedreiging der Hertogin Eleonora, op die wijze hare vervulling moest vinden, is niet in staat om mij daarmede te verzoenen. Eduard moge door persoonlijke hoedanigheden verre boven Reinout uitgemunt

[p. 435]

hebben, hij had zich van die meerderheid moeten bedienen, niet ten nadeele, maar ten behoeve van zijnen broeder, door hem met raad en daad ter zijde te staan, en zijne zwakke handen in het sturen van het staatsschip behulpzaam te zijn: en regtmatig is het schampere verwijt, door Holland's krankzinnigen Graaf hem toegevoegd, Dl. I bl. 175. Het is waar, in de geschiedenis laat zich menige verontschuldiging voor het gedrag van Eduard aanvoeren, en in de eerste plaats de drang der omstandigheden, het verlangen van vele Edelen, enz. maar in de dichtkunst blijft Reinout uit zijnen kerker op Nyenbeek eene donkere schaduw werpen op Eduard, bij alle ridderlijke deugden, die dezen versieren, en genen geheel ontbreken, en waarvan van Lennep (Dl. I bl. 13) een prachtig tafereel ophangt, als om ons met zijnen held te verzoenen. In den vijfden zang daarentegen is de beschrijving van Reinouts gevangenis niet van dien aard, dat wij gunstig gestemd worden voor den overweldiger, die zijnen broeder in zulk eenen toestand laat zuchten. Had hij werkelijk den slotvoogd zulke bevelen gegeven, als deze zegt:

Ik ken den omvang van den last

My door den Hertog opgedragen.

Sints Reinout my werd aanbetrouwd,

Heb ik in hem een krijgsgevangen,

Doch tevens ook een Vorst beschouwd,

hoe kon dan Reinout in zulk eenen toestand verkeeren, daar toch zijne wenschen waarlijk bescheiden genoeg zijn.

‘Ha!’ dacht hij, viel mij eenmaal nog

Een ruimer sponde, een beter maal

Ten deel op 't slot te Rozendaal.’

Mij dunkt het ware niet moeijelijk geweest, hem die genoegens te laten genieten, waardoor Eduard zeker broederlijker zou gehandeld hebben. Zeker, het zoude een verkeerde eisch zijn, den held van het gedicht van alle verkeerdheden vrij en volmaakt te verlangen: maar men wordt geneigd om met zijnen beklagenswaardigen dood, als met eene regtmatige straf, vrede te hebben. Reinout ware meer geholpen geweest met een' zachteren kerker, dan met Eduards verontwaardiging over het lied van den Meistreel des Bisschops, in den tweeden zang. Maar dat lied zelf, is dat wel overeenkomstig met de waarschijnlijkheid? de toespelingen daarin zijn zóó duidelijk en zóó beleedigend, dat voorzeker geen zanger, die prijs stelde, ik zeg niet op goedkeuring, maar op den naam van bescheidenheid, daarmede voor den dag zou durven komen in tegenwoordigheid des broeders van den zoo grof daarin gehoonden Reinout. Nog in één punt komt het mij voor dat aan de waarschijnlijkheid is te kort gedaan; mij dunkt toch, het is wat dom van den schranderen hertog Eduard, dat hij bij het omstandig verhaal der ongelukkige liefde van Herman Leers, waarbij zelfs de tijd der gebeurtenissen wordt opgegeven, en alleen de naam ontbreekt, niet op de gedachte komt, dat zijne verdwenen geliefde en de bruid van zijnen zanger en vriend ééne en dezelfde persoon zijn: en toch is hij gereed om op hetzelfde oogenblik eene toespeling op zijne minnarij te vinden in het onschuldige ‘lied van Floor’, dat mij onder de ingevlochten liederen wel het meest behaagt. Maar is daar niet in den eersten regel eene lettergreep te weinig, en daardoor het vers hortende? of schuilt daaronder misschien eenige drukfout, zooals die op bl. 23 van het eerste deel, die in het ‘Bericht aan den lezer’ zoo gelukkig hersteld wordt? Dit laatste is wel het waarschijnlijkste, want wie zal van Lennep van fouten tegen de metriek verdenken,

[p. 436]

terwijl hij op nieuw het bewijs geleverd heeft, dat juist het vloeijende en afwisselende zijner maten eene kenmerkende eigenschap is van zijne dichtwerken? Daarmede verbindt zich eene hoedanigheid, die des te meer lof verdient, naarmate zij minder in vele dichtstukken van onzen tijd gevonden wordt; de volkomene duidelijkheid en gemakkelijkheid, waardoor men zonder overmatige geestinspanning deze Legende uitleest. Ik kan mij niet voorstellen, hoe het tot de schoonheid van een dichtstuk kan bijdragen, als het er op ingerigt schijnt om den lezer niet dan met veel hoofdbrekens te laten gissen wat de schrijver eigenlijk bedoeld heeft, dat groote doel van raadsels en charades. Het onderwerp kan zeker duisterheid mede brengen; en wil men een leerdicht over de sterrekunde of zoo iets geven, ja, dan zullen vele lezers hunne hersens moeten inspannen; maar ook dan, en zelfs dan nog te meer, moet de schrijver trachten die duisterheid door algemeen verstaanbare taal zooveel mogelijk weg te nemen: en waarom dan, bij andere onderwerpen, ze als opzettelijk veroorzaakt? Wil iemand dat met gezaghebbende voorbeelden ontschuldigen? Bilderdijk is zeker lang niet altijd gemakkelijk te verstaan; nemen wij maar tot voorbeeld den Ondergang der eerste Wareld; maar de moeijelijkheid zit daar in de zaken, niet in de woorden en constructies. Neen, als ik Pindarus lees, getroost ik mij gaarne de moeite, die hij mij kost, en houd het daarvoor, dat het meer aan mij, dan aan hem ligt, als ik hem niet versta: maar als ik bij eenen nieuweren dichter die moeite moet aanwenden, dan zeg ik met hem, die Persius wegwierp: ‘si non vis intelligi, non vis legi.’ Over dit gebrek zal niemand zich bij van Lennep beklagen; de stroom zijner verzen rolt zoo gemakkelijk voort

ut sibi quivis

Speret idem, sudet multum, frustraque laboret
Ausus idem:

met een glimlach van medelijden met mijzelven herdenk ik, hoe ook ik eens tot het dwaze idée verviel ‘het moet toch zoo moeijelijk niet zijn, om zulke eenvoudige verzen te maken.’ Stel u gerust, lezer! gij wordt althans van mijnen kant met geene proeve van navolging bedreigd, ik was wijs genoeg om, nadat ik met oneindige moeite een aantal regels had aaneengelijmd, en ze eens bedaard overlas, alles terstond aan Vulcaan te offeren; en sedert dien tijd lees ik liever de goede verzen van van Lennep, dan dat ik mij afpijnige om er naar dat voorbeeld slechte te maken. Is het ook misschien den eenen of anderen even als mij gegaan? Wie zal zich wagen aan het navolgen van die heerlijke plaatsen, die hier telkens voorkomen? Ik vermeldde reeds den aanhef van den eersten zang; en zeker, nooit zal iemand, die die regels gelezen heeft, den spoorweg bereizen, of hij zal er aan terugdenken. Lees iets verder het tafereel van den Biltschen weg: lees - maar ik zou elke beschrijving evenzeer kunnen aanhalen: laat mij alleen nog vermelden het optreden van den dollen hertog op het Haagsche feest, in den vierden zang, waarbij eene huivering den lezer door de leden vaart, zoo treffend komt de verschijning van den krankzinnige de bruiloftsvreugde verstoren: en dan - lees het werk zelf in zijn geheel!

Eene aangename taak is het, de verschijning van zulk een boek aan te kondigen. Onze Tijdspiegel zou aan zijne verpligtingen te kort gedaan hebben, zoo hij voor zulk een schitterend verschijnsel

[p. 437]

dof en kleurloos ware gebleven; maar een langere duur dan die van een spiegelbeeld behoort aan een dichtwerk van zoodanige verdiensten: het worde niet door den tijdstroom medegevoerd naar de vergetelheid, maar blijve naast zijne oudere broeders een sieraad onzer letterkunde!