De Tijdspiegel. Jaargang 5

Repertorium voor buitenlandsche theologie.

Uitgegeven door J.P. de Keijser, Predikant te Varsseveld. Utrecht en Meppel, W.H. van Heijningen. 1848.

Wij zien hier eenen arbeid ondernomen, dien wij verre zijn van overtollig te achten. Mag toch ook de kennis van vreemde talen in den lateren tijd meer algemeen eigendom zijn geworden; de ondervinding heeft ons geleerd, dat dit bij de mannen van de vroegere vorming vooral onder predikanten zelfs geenszins

[p. 419]

het geval is. Men hebbe de kennis dier vreemde talen minder noodig tot het zamenstellen van eene preek en het overig ambtswerk; - de ruimere blik op de Godgeleerdheid, het aandeel aan verdere wetenschap, die meer en meer onmisbaar worden ook voor den Evangeliedienaar, maken die kennis tot een wezenlijk vereischte. Om nu het volslagen of gedeeltelijk gemis te gemoet te komen, en in het besef, dat het menig predikant bezwaarlijk, zoo niet ondoenlijk was, om door aankoop van Godgeleerde werken en tijdschriften au courant te blijven, en uit den algemeenen stroom ook maar eenige rivuli naar zijne stille, vergeten pastorij, om welke niet altijd een Pactolus vloeit, heen te leiden, - besloten mannen van het vak ‘Bijdragen van buitenlandsche Godgeleerden’ uittegeven, - die evenwel na een paar jaren ophielden te bestaan. Wij willen ons over de staking van dat werk niet verder uitlaten; genoeg! de heer van Heijningen, wien niemand den naam van een' verdienstelijk uitgever zal ontzeggen, had den moed den versleten draad op te nemen en dien verder voort te spinnen. Hij doet zulks sub auspiciis van eenen predikant en theoloog (geen ἓν διὰ δυοῖν) uit den achterhoek, die ten bewijs is, dat ook in de kerkelijke wereld wel eens eersten de laatsten zijn, en misschien ook omgekeerd.

In de voorrede vinden wij de omschrijving van het gebied waar binnen het Repertorium zijne stof zal zoeken; - eene omschrijving waaraan wij, na het lezen van de bezwaren, die zich tegen eene verdere uitbreiding van kring opdeden, gaarne ons zegel hechten. De rigting van Lücke, Ullmann, Neander, moet ieder' vriend van Godsdienst en waarheid, die beide even weinig met vadzige rust als met onbesuisd voorthollen gediend zijn, welkom wezen. Wetenschappelijkheid is bij uitnemendheid haar kenmerk. - Dat aan verhandelingen de voorkeur ter opneming werd toegekend, zonder daarom de mededeeling van uitgebreidere werken bij wijze van schets en uittreksel uit te sluiten, kan niet anders dan de goedkeuring wegdragen. Is toch een tijdschrift bestemd vooral om op de hoogte (gelijk men zegt) des tijds te blijven; de tijdgeest spreekt nog meer in die korte losse stukken van dag of maand, dan in werken van grooter omvang, terwijl men daarom, bij eene goede keuze, ook geene wetenschappelijkheid behoeft te missen.

Nu is de vraag: hoe is aan die bestemming aanvankelijk voldaan? - Wij ontvangen hier de vruchten van den geest van mannen, wier namen eenen guten Klang hebben. Meestal autoriteiten, tegen welke men bijna huivert de zwakke stem te verheffen. Doch wij zijn uitgenoodigd die te laten hooren. Wij willen dan ook, al zijn het slechts een paar woorden, laten vernemen. In het algemeen verklaren wij de Bijdragen hare plaats hier en meerdere bekendheid ook onder ons waardig.

In de schets van den gang der nieuwere theologie vonden wij menige schoone gedachte. Wij weten dat het altijd hoogst moeijelijk is eenen geheelen tijd te overzien, dat men bezwaarlijk iets kan zeggen wat algemeen en van allen geldt. Ook de theologische wereld is als de oranjeboom, waaraan verdroogde, rijpe en halfrijpe vruchten ja bloesems hangen. Het is daarin, gelijk, vóór jaren, Ulrich het treffend en waar uitdrukte:

Welche Stunde hat wohl geschlagen im Reiche der Geister? -

Frage so albern doch nicht. Rund ist der Erde Gestalt.

Nicht allenthalben erscheint im nämlichen Moment die Sonne;

Mitternacht ist es noch hier; dort schon der helle Mittag.

[p. 420]

Evenwel heeft Dr. Ehrenfeuchter zijn best gedaan om onzen tijd als een' tijd van overgang te kenmerken, een zoeken van eene nieuwe gedaante voor den blijvenden inhoud der eeuwige waarheid. Dat die waarheid in zulke omstandigheden nog al wat verfatsoeneerd, gedrukt wordt, en dat er dus nog al wonderlijk mede wordt geleefd, mag ons diensvolgens minder bevreemden. Het vaste en blijvende in de theologie moet eene gestalte krijgen. Maar hoe dikwerf heeft men die reeds pogen te geven? - De beste leermeesteres doet ons hier vreezen en hopen beide. Zulke tijden van overgang zijn in het geestelijke als in het physieke hagchelijke tijden, waarin ziekteverschijnselen en krankheden vrij gewoon zijn. En die symptomen van den overgang ontbreken niet. - De schrijver beschouwt onzen tijd als, wij zeggen niet Hegeliaan, maar toch als een kweekeling uit die school. De zilverader der waarheid loopt door donkere erts heen. These en antithese die zich in de synthese moeten oplossen worden aangewezen; (?) maar toch erkend, dat de voltooijing van het Godsrijk, dat de regte synthese is, de grenzen der tegenwoordige wereld te boven gaat. In de aanduiding van den ontwikkelingsgang der Theologie stuitten wij op zamenstelling van namen en personen, aan wier vereeniging wij waarachtig! nooit hadden gedacht en die ons aan eene tamelijke mate van willekeur deed denken. - Die twijgen van den ontwikkelingsboom zijn wonderlijk door elkander gegroeid, of gevlochten (?). - Het kwam ons hier gelijk elders voor, dat het standpunt waaruit sommige geleerden het Christendom beschouwen zóó hoog was, dat het een vogelperspectief mogt heeten, waaruit veel, maar dit zóó wordt gezien, dat de dingen hare gedaante verliezen. En zulke philosophie mag zorg dragen, dat zij nog eene gestalte verkrijgt. Het is gemakkelijk om te zeggen ‘dat kritiek en dialektiek in het zelfbewustzijn der geloovige bevinding worden opgenomen.’ Eene bijzondere vertering, waarbij zeker eene goede geestelijke maag en krachtig maagsap noodig is! - Enkele gedachten troffen en bevielen ons veel meer dan het gehéél.

Bij de verklaring van ‘Jakob's boezemstrijd’ door Umbreit hebben wij bewonderd, maar zijn niet bevredigd. Wij vinden dezen als Mythe of Sage behandeld; maar niet zóó dat nu de zwarigheden opgehelderd zijn. Wij erkennen, dat het een keerpunt in Jakob's in- en uitwendig leven schijnt uit te maken; - maar wie kan zich vereenigen met redeneringen als deze: ‘Hoe krachtiger wij ons Jakob's ligchaamsgestel moeten voorstellen, daar hij zonder inspanning een' zwaren steen van de bron wentelde, des te meer (?) werd ook zijn ligchaam geschokt door dezen strijd met God in zijnen geest’ enz. Dat zijne verwrikte heup, waarop in later tijd een godsdienstig spijsverbod werd gegrond, niets meer was dan eene smartelijke herinnering aan de hand die hem geslagen had, zouden wij niet gaarne mede beweren. Al is dat vers verdacht, het strekt toch ten bewijze dat men in eenen tijd, die den toenmaligen zooveel nader was, er dat wel niet in gevonden heeft. De verklaring geeft echter altijd nog meer, en is eene betere dan elke zoogenoemde natuurlijke, die dikwerf tamelijk onnatuurlijk uitviel. Wij vermeten ons niet een verhaal te verklaren dat zoo menig uitlegkundig visioen baarde, en waaraan meer dan een exegeet zijne heup ontwrichtte.

De academische redevoering van Dr. K. Hase over den oorsprong der kerke-

[p. 421]

lijke magt in fragment, is zijner waardig; en daarmede is niet weinig gezegd. Het is echt Protestantsch. Grondig, helder, waardig, en een woord, dat vooral in onze dagen in Duitschland wel mogt worden gezegd. Gouden appelen in zilveren schalen. - Eene bijdrage die moge medewerken om de kerk, de elders heerschende, schitterende, afpersende, maar ook weder elders, als bij weêrwraak, de in het tijdelijke op den achtergrond gestelde, vergetene, stiefmoederlijk verstootene tot haar goed regt te brengen. Een pium votum zeker!!!

En toch nog boven deze spant de verhandeling over de verborgenheden der moderne speculatieve wijsbegeerte enz. de kroon. Reeds het Motto: ‘Voor negen tiende deel van jongen en ouden bestaat deze wijsbegeerte alleen in dialectische vormen, waarmede men aan de meest gewone waarheden en de ledigste gemeenplaatsen een geheimzinnig voorkomen zoekt te geven van diepte van gedachten’ aan de Morning Chronicle ontleend, was ons als uit het hart geschreven. - Inderdaad hebben de stellingen dier wijsgeerte veel van sommige extracten uit de apotheek, waarvan de plant zelve wel zoo goede diensten doet, maar die na eene kunstmatige toebereiding, die geene verbetering is, namen ontvangen, waaronder de verbouwer zelf ze niet herkent. En dat mag men van de moderne wijsbegeerte zeggen, ook wanneer men de goede diensten erkent welke zij bewezen heeft en nog bewijzen kon. - Het heet, ontdaan van inkleeding en figuren, daarin werkelijk: ‘geen God, geene onsterfelijkheid, persoonlijk zelfbewustzijn wordt een levenskorte droom, moraliteit vervalt, het Christendom wordt een spook.’ - Dat wordt hier der speculatieve wijsbegeerte als acte van beschuldiging voorgehouden. Daartoe kwamen ook ultras en niet-ultras. Doch er wordt haar voorgeworpen, wat althans in de schatting van velen harer jongeren nog de ergste invectieve van alle is; namelijk, zij is niet nieuw. - Dat zij van vele oude systemen iets heeft, zal de speculatieve wijsgeer Hegel nazeggen, is natuurlijk bij het systeem, dat als het culmen van alle wijsbegeerte moet beschouwd worden. - Máár niet meer dan een zuiver pantheïsme, zoo als het vóór 3000 jaren in Indië bekend was, dat is toch voor den hoogsten en diepsten, scherpstzienden en meest dichterlijken, voor den wijsgeer ϰατ᾽ ἐξοχὴν wat hard! - En toch, er wordt hier gezegd en gestaafd, dat wij in de nieuwe, speculatieve wijsbegeerte weinig meer dan echo's uit lang vervlogene tijden hooren, en wij ook hier het ‘niets nieuws onder de zon’ bevestigd vinden. Uitkomst en weg, wijze van redenering en resultaten is geheel of grootstendeels herhaling van hetgeen meermalen werd gezegd. Dit alles is nu voor hen, die met de geschiedenis der wijsbegeerte en der kerk en daardoor met Gnostieken en Scholastieken bekend zijn, geen geheim; maar toch deed het ons wel, dat hier zoo voldingend gestaafd te vinden. - Overigens wordt de speculatieve wijsbegeerte geenszins miskend. Zij wordt voorgesteld als een ontwikkelingsmoment, dat uit de vorige systemen voortvloeide en den overgang tot volgende stelsels moet banen, eene ontwikkeling wier gang wij nergens duidelijker aangewezen vonden dan door Chalybaeus in zijne bekende schets der systemen van Kant tot Hegel.

Eene eigenlijke beoordeeling van de moderne speculatieve wijsbegeerte, gelijk deze vooral door Strauss, Bauer, Ruge en Feuerbach is ontwikkeld, staat ons nog te wachten. - Wij verlangen daar-

[p. 422]

naar. Verdedigingen der waarheid als die van Dr. Wohlfarth overtuigen ons, dat er voor het Protestantismus, en daarmede voor het zuiver opgevatte Christendom eene toekomst bloeit.

Daarop geeft dan ook het werk van Schenkel, waarvan het Repertorium ons eene beoordeeling van Dr. de Wette mededeelt, allezins hoop. - Het was ons niet aangenaam, dat wij hier andermaal eene wijze van behandeling ontmoetten, die men dikwerf als verduisterend en inwikkelend in plaats van ontwikkelend en verhelderend mag noemen, en die bij eenigen schijn van waarheid den weg tot willekeur opent. Schenkel zoekt het hoogste theologische beginsel van het protestantisme in het idée der Goddelijke liefde-openbaring, in welke hij ook het Evangelie en den eigenlijken inhoud van het woord Gods, ja dat woord zelf en de kern der H. Schrift vindt. - Wonderlijk vindt men daar evenwel geabstraheerd; en men ontmoet, wij mogten zeggen, gemaakte punten van geschil, die zulks waarlijk niet behoefden te wezen, als men zich meer aan het eenvoudig Woord hield, dat wel allerminst om zoo kunstmatig te worden ontleed is gegeven. Welk een omhaal (bl. 134 en volgg.) om te stellen wat Christus zelf zegt: ik ben niet gekomen om de wet en de profeten te ontbinden, maar om die te vervullen, en wat Paulus commentariëert met te zeggen: de liefde is de vervulling der wet! - En waarlijk, wat wij verder lazen kon ons geen gunstiger oordeel afdwingen. Men ga na wat er over het Sacrament wordt gezegd; en hoe veel korter, klaarder, en zeker niet minder Bijbelsch en wijsgeerig tevens, had het Anselmiaansche gevoelen omtrent de voldoening kunnen worden wederlegd! Waarlijk, men moest den vorm wantrouwen, waarin men slechts met zooveel moeite de waarheid kan wringen.

Maar hoe dan ook; met vreugde zagen wij dat men ook langs dezen weg Christus zoekt, dat ook de wijsgeeriger denker in nieuwen vorm Hém tracht te naderen, in wien alle waarheid en alle wijsheid is; en dit niet enkel met schijn van kerkelijke woorden en Bijbelsche uitdrukkingen, gelijk zulks vroeger met de Hegelianen het geval was.

Wij kunnen de moeijelijke vertaling in het algemeen aanbevelen. Het stuk van Wohlfarth kwam ons voor aan zeer bevoegde hand toevertrouwd.

Moge men vooral niet vooringenomen en als uit de hoogte op het Repertorium nederzien! Gelijk voor ons, zal er voor meerderen veel uit te leeren zijn. Redacteur en Uitgever mogen hunne poging bekroond vinden!