Tijd en Mens. Tijdschrift van de Nieuwe Generatie. Jaargang 4

[p. 8]

Het eerste boek van Schmoll

Ieder fatsoenljk mens weet dat onze poëzie begint met het Eerste boek van Schmoll in weerwil van de titel van een schamel bundeltje. Er is geen begin en geen einde.

Omdat Van Ostaijen dus alhier de eerste dichter was, moest hij wel met uiterlijke zwier in groot ornaat en kordaat optreden. Hij heeft het naar behoren gedaan zodat enkelen meenden dat hij een variéténummer opvoerde. En die mening is nog niet uitgestorven - helaas voor de mening en wat voor wie haar deelt? Zijn te vroege dood verloste deze streken van een groot man. De barbaarse ernst en klatergouden wansmakelijkheid waren er door gered. Dacht men. Denkt men dus nog. Wie wreekt zijn dood. Ook in barbaarse ernst en wansmakelijkheid dan. Als inzet van de strijd voor zijn hulde kan worden voorgesteld: de ondergang van onze literatuur. Men zegge het voort: à bas les poètes.

Zijn lichaam werd - waarom? - uit zijn rust gerukt en van het verloren dorpje, waar hem bij zijn dood één vriend de eer bewees - alleen de laatste bij manier van spreken - naar de grootstad overgebracht die hem had bespot. Over dit graf spreken we niet. Van het eerste bestaat een foto waarop men een houten kruisje ziet uitreiken boven hoog onkruid. Er is een plaatje met de tekst: Hier rust de dichter van het eerste boek van schmoll. In zijn Bezette Stad schreef hij er van

en

het gore gras

onder het immer ritselen van regen

Het gedicht kunt ge niet doorgronden. De dichter opent een deur waarop geen sleutel past. Sommigen vinden hem dikwijls en openen de verkeerde deur. Deze welke de dichter opende,

[p. 9]

bestaat ze? Een chinees toverde een landschap op een muur en hij nodigde de keizer, die zich met alles wil bemoeien, uit er een wandeling in te maken. Hoe geraak ik daar in, riep hij luidruchtig wat natuurlijk niet paste. Zo, antwoordde de schilder en hij deed het voor. De keizer probeerde het dan ook en botste met zijn hoofd tegen de muur. Wat voorzeker niets bewijst. Inderdaad.

Het maken van een plechtige studie laten wij aan de anderen. Trouwens de dichter stond op de barrikaden in de strijd voor wat jong en fris en onvervalst is en in het gevecht heeft hij veel stof over het gelaat gekregen. Dat kan alles heel interessant zijn om na te pluizen maar hij heeft het overwonnen en dat is voldoende.

Het verzameld werk van iemand uitgeven betekent hem gans uitkleden tot onder het hemd. Doch de dichter naakt voor ons staande in al zijn poverheid wordt er niet beschaamd onder. Nochtans van zijn eerste verzen kunnen we zeggen dat ze niet slechter waren dan de andere verzen van verliefde en ontgoochelde jongelingen of jongmoedige wereldomarmers. Maar reeds zou men, achteraf nu, de beginpunten kunnen achterhalen waarvan hij later is vertrokken voor zijn waarachtig werk. Ondertussen deed hij Bilderdijk soms de baard af en overtrof de rederijkers in hun woordgeknoei - overdrijf ik soms hierin? - alleen was het binnen in hem niet leeg: o.m. een oorlogse en naoorlogse diepgewortelde verscheurdheid. En om het met de kritikus Van Ostaijen te zeggen: is dit voldoende voor poëzie? Maar er was ook het andere in hem - wat is het? - dat nodig is om een goed gedicht te kunnen maken. Hij heeft de fouten welke hij moest begaan moeilijk kunnen overwinnen en zelfs bij het schrijven van zijn laatste gedichten waarin hij straalt in en om zijn beperktheid had hij nog alle last ze van zich af te schudden. Maar zelfbewust kon hij het doel stellen. Hij wist hoe hij het landschap op de muur zou inwandelen. Wie kan hem volgen.

[p. 10]

Niet alleen om de wil van een dode te eerbiedigen, wat een dood gebruik is weliswaar, mag slechts nog aan het Eerste boek van schmoll worden gedacht als oeuvre van de dichter. Zijn voorgaande poëzie was studiemateriaal. Toch beweren sommigen dat hij zich in dit definitief werk op een smallere basis zou hebben teruggetrokken. Och hij ging integendeel zo ver - dichtbij in zich om hen te verschalken? - dat zij hem niet achterna kunnen. Hij wist het ook: men komt moeilijk de dichter nabij. En: evenals de extase heeft de poëzie eigenlijk niets te vertellen, buiten het uitzeggen van het vervuld-zijn-door-het-onzegbare. En om glimlachende kritici tevreden te stellen: ik maak slechts nog liedjes voor mijn plezier.

Voorbij de scheiding van blijdschap droefheid en de andere ruwe gevoelens ligt het gebied van de poëzie die men niet kan omschrijven dan door de bepaling dat ze achter genoemde grens ligt. Maar waar? Wij weten ook nog dat de woorden ginder geen betekenis meer hebben - of welke dan toch? - dat ze er door onze vingers glippen en een stileigen leven beginnen zonder passie maar ook zonder moedeloosheid, zonder hiërarchie maar waardevol, als kinderen zelfzeker en beschroomd.

Enkele zulke woorden kon de dichter soms in zijn beste momenten en na vele en moeizame voorbereidingen vergaren en behoeden lang behoeden tot ze zich gaven. Maar wie zelf nooit ginder is geweest, moet de dichter niet lezen. Hij zou zijn taal niet verstaan.

Zijn poëzie heeft zich ontdaan van het intellekt, zij is een zich volledig overgeven aan het totaal aspekt van het woord in zijn onderling verband d.i. begrip, klank, beeld, intuïtie. En poëzie is vrouwelijk, als een vrouw. De idee blijft immer dezelfde. Alleen om de vormen kan het nog gaan. De inhoud van zijn gedichten is dus niet verbluffend, hij is eenvoudig voor zover er nog van inhoud sprake is afgezien van hetgeen overal aanwezig is in wat leeft; de schoonheid ontstaat uit het

[p. 11]

vermogen zelf van de woorden van de dichter die alle in sourdine zijn gehouden, aarzelend om het overgevoel van hun vriend, volmaakt in hun geheim gebruik.

Van Ostaijen is een vertegenwoordiger van de spontaneïteit. Maar hij is niet te vergelijken met een andere soort vertegenwoordigers van de spontaneïteit die op stoelen en vensters en tafels en woorden en kleuren en gevoelens en onbestaanbare dingen kloppen om nauwkeurig na te gaan wat het gevolg er van wordt. Hun kloppen gebeurt onder de drang van elk ogenblik en vooraleer een echo weerklinkt is het ogenblik voorbij. Het is een krankzinnige tijd. Zo doen het sommigen en zij doen het voorzeker niet uit vermaak. Stuwt een of andere donkere-noodzaak in hen en bestaat er een reden toe? Sommigen heeft dit zodanig aangegrepen dat in hun wereld steeds de bomen naakt staan doorheen de jaargetijden, de wind voor altijd viel en de mens verloren loopt tussen wat is of niet en wat niet wordt. Die wereld is hard als de kreet van het roofdier en koud als de nacht van de zon. Wie er zich in begeeft wordt begeleid door de ijzige stilte van een nachtelijk sneeuwland. Niet altijd eindigt die tocht waar hj begon.

De spontaneïteit van Van Ostaijen is zonder gevaar en warm als het klaar water van de molenbeek in de zomer waarin de eindeloosheid weerspiegelt. Er is een blijvende trieste verwondering om wat het woord ontdekt, steeds opnieuw en oud daarbij is het gevoel en moe, traag neerbuigend naar wat stilte hier en daar. De dichter kon de weg volgen die leidt naar het blote anschouwen omdat hij in evenwicht verkeerde tussen kennis en intuïtie. Maar misschien is zijn spontaneïteit slechts schijnbaar want te moeizaam heeft hij zijn doel bereikt, geholpen - o paradox - door zijn sprankelend vernuft en zijn hypersensibiliteit.

Dan kon hij nog slechts stamelen wat gegroeid was in en vergroeid met hemzelf en in deze enkele gedichten, vandaag vijf, morgen twintig, overmorgen nog tien, bewegen zijn woorden voorzichtig als oude intieme bekenden, ondoorgrondbaar,

[p. 12]

eigen, open als de morgen en gesloten als de nacht. Zij bestaan uit zich, zacht, onvrijwillig en bedeesd, wij voelen ze als onze handen, onze gedachten. Ze zijn van ons als het groot en leeg tekort. Ze zijn niets meer - wat gaat er boven? - dan het pover bezit van een kleine zuivere tederheid.

De dichter laat de wereld onveranderd, zo-maar, doelloossubliem. Het is.

Ik sta nu eenmaal voorbij de grens aan dewelke ieder normaal mens moet stilstand houden, schreef hij in het begin. Lang en uitputtend was zijn reis nadien. Maar ze was niet vruchteloos. Waarheen had ze nog kunnen leiden, had ze langer geduurd? Wie zal het zeggen? Maar onze lucht was hem beslist fataal.

marcel wauters