Tijd en Mens. Tijdschrift van de Nieuwe Generatie. Jaargang 4

[p. 3]

Van Ostaijen en de paradox van '53

Misschien is dàt wel de hoofdzaak: de gedichten die hij nagelaten heeft, zijn goed, en voor zover als wij oordelen kunnen: blijvend. Het rijtje waarop zijn woorden staan, is immers betoverd. De woorden ontsnappen er aan hun directe, conceptuele betekenis om op te springen als vissen uit de zee; en zoals de vissen nemen zij wat gulden schilfertjes, een brokje warmte van de zon gevangen.

Maar een dichter is meer dan iemand die goede of slechte gedichten schrijft. Hij is ook mens, bijvoorbeeld. En in het geval van Paul van Ostaijen staat de mens precies in de gewenste tegenstelling met de poëet. Want hoe zuiver en broos (hoe kan in dit ontluisterend bestaan een gedicht, een kind of een kleine morgenhoop anders zijn dan broos) als zijn gedichten waren, zo troebel en tortueus komt ons zijn leven voor. En zo zijn beide ons lief. Tenminste heeft hij zich zeer gauw weten vrij te houden van het sordide en pueriele nationalisme van zijn tijdgenoten en heeft hij niets meer gedaan dan wat moest om aan zijn zakgeld te komen. Hij is vrij geweest, uitdagend en zelfstandig... een der zeldzame vrije mensen van Vlaanderen, na de enkele anarchisten rond ‘Van Nu en Straks’ (maar men weet welk treurig beslag het anarchisme van die mensen gekregen heeft).

Zoals ongeveer alle dichters heeft hij ook proza geschreven. (Waarom toch schrijven de dichters ook proza?) Dat zijn de grotesken en Gaston Burssens heeft er zich eens over verwonderd, dat ze niet méér gewaardeerd worden door de jongeren. Hij zal wel gelijk hebben, maar domweg gezegd: ik kan ze niet lezen. Ik ken niet meer dan de eerste lijnen van ‘Het Bordeel van Ika Loch’ (de mooie titel!) en zelfs van zijn roman ‘De Bende van de Stronk’. Van die lijnen lijken mij de woorden zo potsierlijk en opgeschroefd, de constructie zo verwrongen en gewild van 1920, dat alle moed om verder te

[p. 4]

lezen mij ontbrak. Ik beken mijn schuld.

Het critisch proza staat op een ander peil. Een definitie als: ‘poëzie is niet: gedachte, geest, fraaie zinnen, is noch doctoraal, noch dada. Zij is eenvoudig een in het metafysiese geankerde spel met woorden’ werpt vensters open en verlucht kamers, die sedert Guido Gezelle geen frisse wind meer gevoeld hadden. En nog valt de vergelijking met Gezelle in het voordeel van Van Ostaijen uit. Want Gezelle is wel een zuiver dichter geweest, maar welke tekst bewijst, dat hij over poëzie spreken of schrijven kon met de luciede hartstocht van Paul van Ostaijen? Het ziet er naar uit, dat de Gezelle die ophield met zingen, nog alleen over onze moeder de heilige kerk sprak. Door Paul van Ostaijen wordt (voor mijn gevoel) voor het eerst in Vlaanderen over poëzie gesproken. Waar de anderen voor en na hem over de mens en het humanisme, over het leven en de levenskunst, over God en de godsdiensten, over het volk en de staat spreken, daar handelt hij scherp en men zou bijna zeggen: onverbiddelijk en wreed over de poëzie: ‘De resonnans van het woord in het onderbewustzijn, zij ligt tussen de zin en de klankwaarde, met het aksent op deze of gene en vaak nog medebepaald door begeleidende momenten van de meest diverse herinneringswaarden. Zijn beide verenigd, de zin en de klankwaarde, dan spreek ik van de sonoriteit van het woord, en daarmee bedoel ik, zoals in de schilderkunst, het trillen der waarden tot elkaar, het imponderabele dat in de spanning ligt tussen twee woorden, spanning, die door geen teken verbeeld toch de essentiele trilling is. Daarnaast zijn er ook eenzijdige sonoriteiten, zulke die alleen door klankwaarde of alleen door zinverwantschappen ontsluieren’.

Dat het nut van dergelijke vaste formuleringen in een geborneerd land als het onze ongeveer nul is, hoeft geen betoog. De stellingen van Paul van Ostaijen kunnen, volgens Albert Westerlinck slechts tot een ‘nonsensicale’ (het woord wijst eens te meer op het delicaat taalgevoel dat we van Westerlinck kennen) literatuur, volgens Urbain Van de Voorde tot

[p. 5]

‘Spielerei-tjes’ leiden. Daarmee is gezegd, dat Van Ostaijen alleen de vensters opengeworpen heeft van die kamers, waarin een mens op frisse lucht zat te wachten, er naar snakte. De anderen wisten niet eens dat het venster open stond.

Dan blijft nog zijn onschatbare betekenis voor de evolutie van de Vlaamse poëzie, een historische betekenis die men thans geleidelijk schijnt in te zien. Men vergelijke even de belangstelling en zelfs de nieuwe discussies die de Verzamelde Van Ostaijen heeft opgewekt, naast de pruilerige waardering die de Verzamelde Vermeylen bekomt. Paul van Ostaijen heeft (na Guido Gezelle, accoord; de genegenheid voor Van Ostaijen verandert niets aan de liefde voor Gezelle) het Vlaams gedicht aan zichzelf teruggegeven. Hij heeft het op zijn eigen spil gezet en het herleid tot zijn originele zuiverheid. Hij heeft toegelaten, dat het een uiting van poëzie werd, zonder meer; en dit dank zij zijn voorbeeld als dichter en zijn ontledingen als theoreticus. Zo zijn de gedichten die hij ons nagelaten heeft, vrije en autonome objecten geworden, verbonden met ons leven, zeker, maar niet in dezelfde directie. Ook de tijd is verbonden met de ruimte, maar niet in hetzelfde spoor.

Precies op dat zwaartepunt van zijn ‘Art poétique’ liggen wij wat overhoop met hem. Niet zozeer omdat al zijn theorieën en veel van zijn stijlvondsten uit Stéphane Mallarmé komen, maar omdat de dichters van zijn leeftijd sedert zijn vertrek ervaringen hebben opgedaan van heel andere aard en hun opdracht dan ook veel gecompliceerder is. Het is zijn schuld niet, en eigenlijk liggen wij meer overhoop met onszelf dan met hem. Want ook wij zijn bekommerd om de originele zuiverheid van het gedicht, maar hoe die nutteloze zuiverheid trouw blijven in een wereld, die precies op de dichter wacht om van hem een nieuwe betekenis te krijgen? De oude wetten van de stam zijn voorbij; niets bindt ons nog en in de algemene anarchie viert de exploitatie van de mens door de mens meer dan ooit hoogtij. De opstand is de meest-elementaire houding van de hedendaagse mens. Hoe zou de dichter niet roepen? Sartre en Ponge zoeken een nieuwe moraal; Giacometti, de beeldhou-

[p. 6]

wer, een nieuwe beweging in een nieuw verhoudingsveld; de cybernetica, een nieuwe kennis van onze reactie, door de ondervraging van de reactie's der robot-mensen... hoe zou de dichter roerloos blijven? Maar als de moderne dichter, door zijn tragische toestand als mens, wel verplicht is de zijnsvragen opnieuw te introduceren in het gedicht, hoe zal hij dan het loutere poëtische experiment getrouw blijven, dat zijn tover bekomt door het magisch spel van zijn middelen? Hoe vrij blijven (dichter zijn) en toch gebonden aan de problematiek die mijn historische situatie als mens meebrengt? Hoe het dichterschap terzelfdertijd beoefenen als een woordkunst en als een metaphysica?

Daar raken wij het probleem van de Vlaamse dichtkunst in 1953... Het komt mij voor, dat wie zich onttrekken wil aan de paradox van een poëzie die haar stilte bewaart en toch met al haar luister en mogelijkheden geëngageerd is in het hedendaags avontuur van de mens, ten onder moet gaan in het formalisme of in de didactiek. Jonge dichters rondom ons - Claus, Bontridder, Van de Kerckhove - zien dat probleem wel en precies daar schieten zij Paul Van Ostaijen voorbij.

Die heeft de paradox van de moderne poëzie niet gekend, niet zozeer omdat hij te jong gestorven is om de ontzettende actualiteit van Nietzsche nog te ervaren, om André Malraux te lezen of om het concentratiekamp te ondergaan. Maar vooral omdat de poëzie, zoals hijzelf ze maakte, zo verbazend licht en smal is geweest. Daar kleeft niet genoeg menselijke warmte, demonie en siddering aan het anker, waarmee hijzelf zich in het ‘metafysiese’ wou vastzetten. En hier verkrijgt de hoger aangehaalde broosheid van zijn gedichten, de glanzen die zij opvangt van de zon en hun originele zuiverheid, een onverwachte betekenis. De poëzie van Paul van Ostaijen leeft aan de oppervlakte van de poëzie! Zij deelt slechts in de luister der uiterlijkheden en heel haar magie is uiterlijk. Paul Kenis heeft terecht gezegd, dat zij gevaarlijk dicht bij het impressionisme (die kunst van de oppervlakte, maar niettemin kunst!) ligt. En verlaat de dichter van de ‘Boere-Charleston’ die opper-

[p. 7]

vlakte met haar jeugdige morgencharmes en haar heldere avondgeluiden, dan verliest hij zijn kompas en belandt hij tot zijn schande, in de afgekookte en zoeterige inhoud (inhoud nu in de academische zin van het woord: centraal idee, algemene waarheid) van‘De Weg’. Paul van Ostaijen stapt dan naar de sereniteit: God, wat had hij met die versleten weduwe te doen?

Groot Vlaams theoreticus van het experimentele vers, bewijst de beperktheid van zijn eigen poëzie niets tegen zijn opvattingen, die juist en sterk waren, en die door te trekken zijn in een richting die buiten zijn, te vroeg afgesloten, arbeidsveld lag. Dat is de taak van een nieuwe generatie. Maar inmiddels ken ik geen Vlaams dichter met zijn integritet.

jan walravens