Tijd en Mens. Tijdschrift van de Nieuwe Generatie. Jaargang 3

[p. 126]

De toekomst der cultuur

Ik ben dol op cultuur en iemand die bij mij met de vereiste naïviteit en geestdrift over cultuur spreekt lust ik wel. Maar ditmaal heb ik meer dan mijn rantsoen bedeeld gezien op de laatste zitting van het congres voor ‘l'Avenir de la Culture’.

Er zat een goedgevuld parterre fine-fleur van de wereldletterkunde op het podium. Ik herkende er niet zoveel van. Toch het lange en geblaseerd gezicht van Ignazio Silone, de zachte en grijze Katherine Anne Porter, Allen Tate, de dichter van ‘Ode to the Confedered Dead’ en de filmsterachtige (David Brian) loop, handgebaren en haartooi van voorzitter Nicholas Nabokov.

Vooraan zaten de hoofdschuldigen, Malraux, de Madariaga, De Rougemont, Faulkner en Auden.

Deze laatste, tamelijk zwaarlijvig las een papiertje voor in een gelijke, beschaafde stem, met het geaffecteerd gestotter dat de Engelse intellectueel (zelfs Amerikaan genaturaliseerd) kenmerkt. Auden zei onder andere dat een kunstwerk nooit nieuw, maar wel origineel kon zijn, dat hij geen geklets over ‘new art’ kon verdragen en dat hij geen belang hechtte aan de datum van een werk. De Ilias blijft zijn waarde behouden en wij putten daaraan. Een kunstwerk is uniek. Ondertussen zat naast Auden de kleine, bruinverbrande Faulkner, hij hield zich kalm en toen hij zijn neus moest snuiten zag ik tot mijn verbazing dat hij zijn zakdoek uit zijn mouw te voorschijn haalde, wat mij eventjes aan onze plattelandsgeestelijken herinnerde.

Op een grapje van Auden, die de cultuur aan een mooi meisje vergeleek lachte Salvador de Madariaga uitbundig en wilde iets aan Malraux vertellen maar die luisterde niet en keek dodelijk verwoest.

Auden vertelde verder dat wij het verleden konden herbeleven en dat wij ons met de toekomst moesten bezighouden,

[p. 127]

een houding aannemen. Dat de improvisatie, die de tegenwoordige kunst kenmerkt een excuse vond in deze tijd van techniek, waarin productie en consommatie in een steeds vlugger tempo opgevoerd worden. Hij had het toen over de beklemming die onze cultuur beheerst. Hij zei dat een boer uit de Provence misschien niet wist wat een caesuur was, en hij, Auden, niet wat het leven was, maar dat, indien zij beiden op het politiecommissariaat werden ontboden zij wel wisten, dat zij er niet meer uit konden komen. Toen een aardige juffrouw in een spannend rood bloesje zijn tekst in het Frans vertaalde, schudde Auden treurig het hoofd alsof zij dingen zei, waar hij helemaal vreemd aan was.

Salvador de Madariaga gaf in een bijna feilloos Frans grapjes ten beste over Stalin, Lenin en Trotski. Had het daarna over de nederigheid en de rijpheid van geest (hij is tegen de tachtig) over de liefde voor de natuur. Wij moeten niet zo erg aan de vooruitgang geloven, zei hij, en wat was een revolutie? Wel, jongens, wat was een revolutie? Een erge ziekte, zei hij, een gevaarlijke crisis, waarin het land, de staat of de mens de zaken niet behartigt met beleid en rijpheid van geest. Dat Salvador de Madariaga geen revolutie maken zou was wel zeer duidelijk. Een urenlang half uur ging het over de sociale natuur, tegen het rationalisme en het nationalisme. Toen hij zalvend zei: ‘Voulez-vous que j'entre dans un terrain encore plus délicat?’ gingen onbeheerste kreten op in de zaal, maar hij stoorde zich daar niet aan en vertelde verder dat hij de intellectuele chaos van vandaag niet leuk vond. En wat was vooral een kenmerk van de intellectuele chaos van vandaag? Dat het fascistisch Spanje, waartegen hij gestreden had, opgenomen werd in de Unesco.

De wereld moest maar gauw herbouwd worden op de eeuwige principes van vrijheid van geest, eerbied voor de vader, van wiens bloed wij leven.

Parijs is een mooie stad, zei onze cultuurphilosoof, maar men heeft er teveel cynisme en men lacht met de heilige dingen. Hij lachte niet, neen, hij wist, en hij zei het, dat de heilige

[p. 128]

dingen bedreigd werden.

De meeste barokke beelden (‘le coeur et le cerveau doivent marcher au même pas’) wisselden af met lapalissades van belang (‘Moeder Natuur heeft ons verschillend gemaakt en een Engelsman is niet gelijk aan een Fransman’). Maar ja, men is niet ongestraft jarenlang ambassadeur.

Verder zei hij nog dat Socrates in onze eeuw regelrecht naar de concentratiekampen zou gereisd zijn om er de weerstand van de menselijke natuur te onderzoeken, maar dat Christus zou gezegd hebben: ‘Neen, broeder, neen, dit wil ik niet’.

De hele tijd beet Malraux zeer getormenteerd op zijn vingernagels. Een dikke, bebrilde lettrist gooide van het tweede balcon pamphletten waarin Faulkner een sous-Joyce werd genoemd en waarin beweerd werd dat tegenover de wanhoop van Malraux, Silone en Faulkner het werk van Isidore Isou het enig waarachtig leven vertegenwoordigde. Toen kwam Faulkner onder minutenlange ovaties en Bravo-geroep recht boog vijf keer in drie richtingen, zei met een mager stemmetje twintig regels tekst op. Dat wij moesten rekenen op het intellect van Europa (hij puntte met zijn wijsvinger tegen zijn grijze slapen) en de spieren van Amerika (hij bevoelde door zijn grijze jasje zijn bovenarm en kneep erin).

Malraux (geboren redenaar, met alle voor- en nadelen aan dit beroep verbonden) schraapte zijn keel en vroeg vooraf of de mensen op het balcon hem wel konden horen en of de micro wel goed afgestemd was, en zette in. Zenuwachtig en van tics doorschokt vroeg hij welke waarden wij verdedigden. Laat ons onderzoeken dewelke, zei hij. Hij onderzocht en in een ongemeen krachtige beeldenvloed haalde hij er de hele kunstgeschiedenis bij, van de Sumerische beeldhouwers tot Picasso. Wat hij vertelde leek waar en werd zeer goed gezegd. Toen stelde hij daartegenover de waarden, die het communisme naar voor bracht. Hij maakte het sociaal-realisme af en onttakelde het begrip: sociaal-realisme in de Middeleeuwen, waarop de communistische schilders zich beroepen.

[p. 129]

De Kerk heeft vóór het verval der Renaissance nooit een stijl opgedrongen aan de kunstenaar, en het sociaal-realisme van Fougeron, Taslitsky en van de Sovjetschilders is een uitwas van de bourgeoiskunst der negentiende eeuw.

Malraux had het als Auden over de ‘unieke’-kwaliteit van een kunstwerk (‘Un chef-d'oeuvre n'est pas un navet en mieux’).

Toen werd hij lyrisch en frenetiek met de handen tegen de tafel tikkend, met de vuisten slaande (zonder echter dat de beruchte haarklis hem over het hoog en blank voorhoofd viel), riep hij op ‘ces hommes, restés tous pauvres, tous solitaires, aujourd'hui réunis par la puissante Amérique pour témoigner d'une part d'honneur de son inquiète puissance’. Hij begroette de eenzaamheid van de schepping, de geboorte van het kunstwerk, ‘de eerste ijsnacht waarop een soort gorilla zich voor het eerst geheimzinnig de broeder voelde van de besterde hemel’.

De cultuur is een erfenis, zei hij nog, maar steeds staat de mens alleen voor de cosmos. L'énigme fondamentale de l'homme. Wij moeten het geweten van de mens sterker maken. De grootheid van de mens terugvinden.

Alhoewel ik géimmuniseerd was door het rantsoen cultuur dat ik vooraf te verteren kreeg, maakte de rede van Malraux zijn indruk. Het was de enige die iets te vertellen had en het uiten kon. Het was de wanhoopskreet van iemand die zich met de cultuur vereenzelvigd heeft en zich ten nauwste bedreigd voelt. In hoeverre ons dit aantast is verschillend, maar zelfs met onze meest absolute neiging tot vadermoord, blijven wij kinderen van deze cultuur. Wij weten ook met Malraux dat wanneer tussen de toekomstige ruïnes in het Westen of in Rusland de eerste kunstenaar opnieuw verschijnt hij de bron van een nieuwe cultuur en beschaving zal aanboren. Het is in een zekere zin geruststellend. In een zekere zin.

‘Un avenir barré, c'est encore un avenir’, zoals Jean-Paul zegt.

De fout van het congres was natuurlijk Salvador de Mada-

[p. 130]

riaga aan het woord te laten, die het beeld van de vergadering totaal vervalste. Ook Faulkner heeft het zich te gemakkelijk gemaakt. Indien men het spel aanvaardt moet men of de regels breken of bij de winnaars zijn.

hugo claus