Tijd en Mens. Tijdschrift van de Nieuwe Generatie. Jaargang 1

[p. 64]

HET MEISJE

[p. 65]

DE VROUW

[p. 66]

Ray Gilles
Enkele losse gedachten

INDERDAAD, DE TIJD ZAL OORDELEN OF HET EEN kunstwerk is of niet. Het is een feit dat men het verleden kan beschouwen, zonder dadelijk te struikelen over facetten van ideologische, politieke e.a. aard. Het verleden bezwangert men niet met vooroordelen, weegt men niet af aan persoonlijke dunk der zaken, maar beschouwt men in het geheel, als onderdeel van dit geheel; als gevolg of oorzaak ervan.

Eenmaal zover is het natuurlijk dat een kunstwerk van andere waarden moet getuigen, dan die van bv. propagandistische, en bv. louter dekoratieve vorm, of wanneer het werk ontstaan is uit de wil van een maker die zich zonder gewetensbezwaren ertoe leende om langs de kunst om, zich een verzekerd bestaan te verschaffen.

Het is een zekerheid. En reeds duizendmaal heeft men het ons gezegd, met voldoende dubbelzinnigheid opdat ze niet verborgen zou blijven. Tegen dergelijke ‘kritiek’ staat de kunstenaar meestal onmachtig. Hij weet immers dat hij zich in zijn werk langs zijn beste zijde wil vertonen, dat hij niet denkt aan eeuwigheid maar dat hij bewust die eeuwigheid voortzet door dezelfde oprechtheid aan de dag te leggen, als toen ergens in een tempel van Ankor Vat een arbeider gans zijn eigen geloof uitdrukte in Bouddhabeelden, in Siva of in de achtarmige godin.

Hij weet, dat dikwijls het vooroordeel, het gebrek aan afstand enz. bij de liefhebber ligt, en dat diens orakel over de gestrenge tijd toepasselijk is op hemzelf.

Het is eenvoudig, het heden steeds in de toekomst te verschuiven, en zich daarna te voeden aan het reeds gekauwde verleden.

Het is gewoonweg te burgerlijk, om in een donkere kamer, met dikke draperingen voor de ramen, de hoofden samen te buigen en te kwezelen over de verfoeilijke liefde, omdat men in zijn jonge jaren de kans verkeken heeft, of omdat men te halfslachtig was om zelf liefde gekend te hebben. Het is even onzinnig zich de moeite te ontzien om zich de inspanning te getroosten, verder in zijn eigen tijd door te dringen, en door er slechts een luttel aspect van te zijn, en daardoor een oordeel te vormen over al wat dit wel tracht te doen.

* * *

Er is echter de laatste jaren een andere ivoren tempel opgerezen, wiens stoep duchtig begint af te slijten, en wiens wandelgangen en vertrekken reeds de holle klank der stoicijnse wijsheid, en der versleten dogmatische verstarring, als enige atmosfeer begint te krijgen.

[p. 67]

Het is het avant-garde om het avant-garde. Het is het plezier dat men heeft om de kwezelaars tegen de schenen te stampen. In zichzelf is dit een uiting van jeugd, van kracht en leven. Het is een gezegende opstand tegen elk conformisme, en is zo nodig als olie, om roest en verderf te voorkomen. Men verkneukelt zich bij de gedachte, dat elk degelijk toeschouwer ontsteld zal opkijken bij het zien van dat ‘onlogisch monster’. Men noemt dit een nodige ‘schok’, of een bewijs dat het voortgebrachte iets betekent. Men is er tevreden mee.

Er is een Dubuffet die de gekhuizen afloopt om inspiratie te vinden. Inspiratie om de ‘schok’. En onder dit eenvoudig impuls groeiden reeds t'allenkante artiesten als paddestoelen uit de grond. Artiesten om de ‘schok’. Het was een gemakkelijk middel om eigenwaan vlug en met verzekerd succes te voldoen. Het gaf de schijn dat het tegen alle degelijkheid was en het gaf ook de indruk dat er ernstig naar iets gezocht werd dat het karakter van deze tijd voldoende zou uitdrukken.

Nieuwe vormen, zei men.

Er is ook een Lanskoi, en Masson, en ik neem het voor mijn persoonlijke rekening om er zelfs Klee bij te voegen.

En over deze drempel van de nieuwbakken toren der ijdelheid, schreden nu ook de snobs, de heetgeblakerden, de mensen die in ons Vlaamse gewesten de Franse taal als naamkaartje van hun standing gebruiken.

En in Frankrijk werden de verdedigers van het modernisme uit de grond gestampt en de ‘onbegrepen genieen’ werden omsingeld door een geweldige massa parochianen. Kortom, er was vreugde in de bende snobs, ijdeltuiten, charletans e.a. zeepbarons.

En zeggen dat men ook Picasso, Braque en Matisse bij die bent ging sleuren! Maar Picasso en Matisse kunnen er zich niet volledig van vrijpleiten. In hun ogenblikken van mea culpa zullen ze wel weten en vooral Picasso, dat ze het zich ook dikwijls gemakkelijk gemaakt hebben om de heirschare der idioten en vlugvoldanen om de tuin te leiden.

Geef de gekken gelijk..., zegt men.

* * *

In alle ernst gesproken, en zonder te zondigen met ook maar één beentje te geven aan de degelijkheid der oudheidkundigen en de ‘aan het verleden verhangenen’, kunnen we wel in alle zekerheid aanvaarden dat er iets meer nodig is dan eenvoudigweg de ‘schok’, zelfs dan de nieuwvormerij. Het verschil tussen Egyptenaren en Grieken lag niet in hun ‘enfant terrible’. Het was een verschil van denken, geloof, van levensvorm en inhoud, en daarom ook de vorm van hun kunst.

Kunst spruit voort uit zin voor schoonheid, voor menselijkheid, voor onderworpenheid aan wetten die zich niet wensen te geven aan enig compromis met minder nobel aspecten die de mens kan ontplooien. Alleen in de overtuiging dat het doel zuiver en goed is, beantwoor-

[p. 68]

dend aan het instinktief, onberedeneerd begrip van waarheid en schoonheid, is het ontstaan van een kunstwerk mogelijk.

Men kan zich vergissen, en tot hiertoe heeft men zich steeds vergist, in het oog van anderen of naar de opvatting van een volgende generatie, als men zich maar niet bewust vergist, wanneer dit begrijp over de menselijke onvolmaaktheid maar geen speculatie wordt, kortom als men in zijn vergissing maar overtuigd is dat men oprecht is en konsekwent met de ingeboren zin voor waarheid.

Bosch en Dante hebben zich vergist in hun werken van de onderworpenheid tegenover een bijna wraakgierige godheid. Ze onderwierpen er zich aan, en hun werken waren symbolen van de menselijke kwalen, ze wierpen hen in een vreselijke hel en vervormden hen tot fantastische wezens, gekweld door het eeuwig herinneren, eeuwig ondergaan van hun eigen boosheid.

Maar er was iets meer dan vreesaanjaging in hen. Er was iets in overgeplant van de woedende Mozes. Iets dat doet herinneren aan Faulkner, iets dat tenslotte de besten van onze tijd allen in zich dragen, - een wanhopige liefde tot de mens die ze slechts konden kastijden en brandmerken, die ze met aandrang op hel en hemel wezen, die ze misschien dikwijls haatten en verafschuwden. Er was slechts het grote verschil van hun geloof en onze ontmoediging. Hun abstrakte zekerheid en onze konkrete twijfel.

Maar is het niet juist hetzelfde abstrakt geloof dat onze tijd zal moeten bevrijden uit zijn malaise. Zijn er reeds niet vele stemmen die de malaise niet willen aanvaarden, die zichzelf borg stellen om te bewijzen dat onze tijd het nihil ontgroeid is?

Alleen de vorm is veranderd. Alleen de godheid is na een langdurig proces ontleed en veranderd tot een andere, richtinggevende macht. De mens is het beu geworden, dat heden en toekomst verbonden zijn aan een grilligheid. Men wil iets vasts, iets bepaalds, iets dat niet god heet maar toch god is.

Sinds de Renaissance is de ontbinding ingetreden. Men wilde zich vrijvechten van alle banden die herinnerden aan de klassieke gestrengheid.

Rubens onderging zijn tijd van vrijheidsdrang, vertegenwoordigde in feite het verstarrende Christendom, dat zich voor het eerst begon aan te passen aan de eisen van de mens. Zo absoluut Bosch tegenover de mens optrad, zo onderworpen maakte Rubens zich aan de uiterlijkheid, de viezigheid van zijn tijd.

Rubens' revolutie heeft zich in feite tot gister voltrokken, terwijl Bosch daarentegen zijn revolutie schijnt voort te zullen zetten in onze tijd van verwarring en wanhoop, van twijfel en angst.

Het individu heeft zich uitgevochten en ondanks alles heeft het nog weinig betekenis.

Heel het tijdsbestek tussen Renaissance en Matisse is in feite één Barok geweest, een kultus in de grootheid van het onafhankelijke individualisme, een baring van het reeds lang daarvóór broeiende

[p. 69]

maar beheerste ego, tot het volledige ego en tot de uiteindelijke vernietiging ervan.

Er is echter heel die tijd een andere stroming geweest. Gelijktijdig ongeveer mt Rubens, ontstond Rembrandt, echter in de Lutheriaanse wereld, wier hervorming een verjongde kracht teweegbracht, en waar de zich bevrijdende mens nog beheerst werd. Ongetwijfeld is daaraan die gebalde, heftige strijd van licht en donker, die ontzagwekkende tragiek, van Rembrandt te danken. De stijl bepaalde zich niet zozeer in de vorm, maar in de diepte. Het droeg iets expressionistisch in zich, gaf zich niet zo gemakkelijk aan de toeschouwer, was geen verheerlijking, maar eerder een belijdenis van de menselijke onvolmaaktheid in de schijn van god. De Schepper werd niet meer zo scherp afgetekend, had niet meer de absolute kracht van bij de puriteinen, maar strengelde zich vollediger in het leven zelf, was tastbaarder, genaakbaarder.

En naarmate ook dit vollediger het individualisme benaderde, zich uitstrekte over Greco en Goya, zich nestelde in het Duitse expressionisme, sporen naliet bij Van Gogh, zich uitte in Permeke, G. De Smet en in de beste Picasso's, kenschetste het zich als, in feite een voortzetting van de klassieken. Wel onder invloed van de tijd, maar niettemin zich baserend op een abstrakt geloof dat zich god, aarde en mensheid liet noemen. Het bezat in de ganse lijn een uitgesproken tragische levensbeschouwing, het stelde zich niet tevreden met de uiterlijke vormelijkheid, maar wenste dieper het onderwerp te doorgronden. Niemand kan het grote verschil ontgaan dat is tussen Rembrandt, Frans Hals en de school van Rubens en de Italianen. Evenmin het impressionisme van Manet, Monet, Sisley e.a. met Van Gogh, Gauguin, Cezanne. En ondanks alle pogingen om een vergelijk, is het kontrast tussen Matisse en Picasso te scherp afgetekend om er nog verdere woorden over te gebruiken.

Maar ik durf te beweren dat er wel een zekere overeenkomst is, en misschien wel de voornaamste, tussen Bosch en Picasso, en tussen Rubens en Matisse.

* * *

Men beweert, en kan dit doen, dat alles kwestie smaak is. Inderdaad. Er zijn vrouwen die beter rouge op de lippen hebben, en andere weer niet. Smaak is vanzelfsprekend het meest vrij bezit dan men heeft. Echter eenmaal verder gegrepen dan het interieur-verband (of liever bij de mens het exterieur), is er meer nodig. Ik herken niet de mens in de werken van Matisse, ik erken wel dat Matisse zich volledig aanpast aan onze opvatting van een moderne woonkamer, dat Manet ons heel goed doet begrijpen hoe de vrouw en de man er in zijn tijd uitzagen. Men kan ons echter niet doen begrijpen dat we in Matisse de mens kunnen vinden met zijn ideologische e.a. problemen.

Ik vind in zijn portretten of figuren niet de geringste aanwijzing van wat de mens als leven in zich draagt. Ik zie zijn goed en zijn slecht

[p. 70]

niet. Men schokschoudert wanneer men verder grijpt dan de smaak, want dan wordt het door een leegte, een nutteloosheid ontsierd.

En dat er nu iemand me tracht wijs te maken dat er buiten de toets, enig verschil is tussen een Duffy en een dekoratief paneel!

En daarom ook beweer ik dat er geen sprake van smaak kan zijn, maar wel een niveau van geestelijk verlangen, en de daaraan gepaste inspanning. Men kan wel beide stromingen waarderen, maar dan met een duidelijk onderscheid, en met volkomen andere eisen.

Misschien is het wel mogelijk dat in die zin de op ‘schokken beluste artiesten’ een toppunt op hun gebied kunnen bereiken, zoals de jazz een toppunt kan bereiken, maar dat men de boel dan niet poogt te roeren tot één gemeenschappelijke eierkoek. En dat doet men. en men maakt er ruzie over, en men palabert er boeken en tijdschriften mee vol.

* * *

Intussen echter wroet een beperkte groep onafhankelijke schilders zich door de moeilijkheden van hun leven. Hun werk verschilt zoals Bosch en Rembrandt en Picasso onderling verschillen, maar er is dezelfde lijn in. Ze behoeven het niet te zeggen, men ziet het met een paar ogen in de kop.

Voor mij is Jan Vaerten wel de sterkste, de meest persoonlijke en ook de meest vergevorderde. Ik voel in bijna elk van zijn werken hetzelfde hardnekkige verlangen om de mens en de bol leven, waarin de mens de korte tijd van zijn bestaan doorbrengt, en hierna de uiteindelijke, peilloze oneindigheid van de dood, uit te diepen, het geheim van al die dingen pogend te achterhalen die vele verwarrende vragen hierover willend uit te borstelen, ze voor ogen te brengen, als door de eeuwige nieuwsgierigheid, angst en liefde van alle grote kunstenaars en mensen bezeten, om eindelijk een licht in de duisternis te kunnen werpen.

Ik herinner me een tentoonstelling van Jan Cox, ik herinner me sommige doeken van Meerbergen...

Inderdaad, indien er geen traditie in de vorm bestaat, is er de traditie in de mens, en ik geloof dat, wanneer we de vorm kunnen overbruggen, we tot verrassende dingen kunnen komen, n.l. dat de Egyptenaar in de tijd van zijn Pharaons nog altijd zijn innerlijk evenbeeld vindt in de mens van heden, ondanks het verschil van pyramiden en buildings, en koppige ezels in een zandwoestijn en een Fordwagen zonder versnellingen...