Tijd en Mens. Tijdschrift van de Nieuwe Generatie. Jaargang 1

[p. 20]

Jan Walravens
Het Brouwer-complex

Voor Jan Vaerten

IN HET GEHEEL VAN DE ARTISTIEKE WEDEROP-bloei van Vlaanderen - honderd jaren geleden ingezet door baron Hendrik Leys, Hendrik Conscience en Peter Benoit - heeft men nooit grote aandacht besteed aan het beeld, dat onze kunsten in de geschriften en in de waardering van de buitenlanders verkreeg. Iedere generatie heeft getracht de voorgaande voorbij te streven en daarvoor heeft zij telkens de balans opgemaakt van wat die generatie gepresteerd had. Die balans, waarvan de uitslag volgens haar meestal negatief was, is telkens de hoeksteen geworden waarop zij haar eigen werk gebouwd heeft. Maar nimmer heeft men zich afgevraagd welke weerklank de totale Vlaamse kunst in het buitenland verwekte en welk spiegelbeeld van het Vlaams karakter aldaar beoordeeld werd. Er was hier nochtans een mogelijkheid voorhanden om tot een rechtvaardiger opvatting van de originaliteit, het tekort en de toekomst van de Vlaamse kunst te komen.

* * *

Vooraf stelt men vast, dat het buitenland een welbepaalde keuze doet in onze kunst en door alle eeuwen heen getrouw aan deze keuze is gebleven. Frankrijk, Italië, Engeland aanvaarden onze schilderkunst, stellen ze - voor wat de middeleeuwen en de Renaissance betreft - onmiddellijk na de Italiaanse; plaatsen onze beeldhouwkunst bijna even hoog, maar kennen onze toonkunst slechts door een paar namen en weten ongeveer niets af van onze letterkunde. Alleen Duitsland heeft een voldoende kennis van deze laatste. Dit vooropstellen van de Vlaamse plastische kunst naast het ingnoreren van de muziek en de litteratuur, brengt natuurlijk mee, dat alle Vlaamse kunstenaars in het buitenland voornamelijk als schilders beoordeeld worden. En vermits men zich nu eenmaal een bijzonder beeld van de Vlaming gevormd heeft, ingegeven door de schilderkunst, eist men, dat al wat de Vlaming is en doet aan dat beeld zou beantwoorden. Uit onze literatuur en muziek wordt alleen aanvaard wat in het kader van onze schilderkunst past. De rest beschikt over te weinig originaliteit om gewaardeerd te worden.

Maar zelfs de Vlaamse schilderkunst verkrijgt in het buitenland een aspect, dat ze voor ons niet of minder bezit. Dat aspect is analytisch te omschrijven of synthetisch te bepalen. In dit kort bestek verkiezen wij het tweede standpunt.

[p. 21]

In abstracto zou men willen zeggen, dat, volgens vreemde critici, gans de Vlaamse kunst ontstaan is uit een instinct voor al wat van de stof is. Zoals men spreekt van een instinct voor zelfbehoud, zou men het willen hebben over een instinct voor de stof. Aan dat instinct neemt gans het wezen van de Vlaming deel, hoewel het zich natuurlijk uit langs de weg der sensatie's. Daarom zou men ook graag zeggen, dat de Vlaamse kunstenaar de stof op wonderbare wijze ‘voelt’, aan dit laatste woord meer een instinctieve dan een sentimentele betekenis verlenend.

In het begrip ‘instinct voor al wat van de stof is’, verkrijgt de term stof een dubbele betekenis. Ten eerste is de stof in de Vlaamse kunst het materieel, waarmee het kunstwerk gemaakt wordt: de kleur als chemische vermenging van geapproprieerde grondstoffen; het hout als eigenaardig product van de natuur; de klank als een der eerste levensuitingen van dier en mens; het woord als zinrijke aaneenschakeling van klanken. De Vlaamse toondichter houdt voornamelijk van de muzieknoot als klank, ten detrimente van het symbolisch teken dat de klank voor anderen is. Daarom spreken de Fransen zo lichtzinnig over ‘un amas incompréhensible de sons’, wanneer zij het over de Vlaamse muziek hebben. Zij vragen immers meer naar de zin der klanken dan naar de klanken zelf. Hetzelfde geldt voor de schilderkunst Velazquez en El Greco zijn er in geslaagd de weemoed, de trots en het doodsverlangen van Spanje uit te drukken door middel van een subtiele kleurensymboliek, die voornamelijk bestaat uit een fijne nuancering van bruine en groengrijze tinten. Zo zijn deze bruine en grijze kleuren meer dan kleuren, maar zijn zij uitgegroeid tot de tekens van een innerlijke gesteldheid. Men denkt er niet aan de Vlaamse schilderkunst alle uitdrukkingskracht te ontnemen. Ook de kleuren van Jan van Eyck en Rubens drukken meer uit dan zij zijn. Toch hebben de Vlamingen in de eerste plaats de kleur om de kleur gebruikt, wonderlijk aangelegd om de stoffelijkheid van het scheikundig product: kleur, aan te voelen. Hetzelfde geldt voor de literatuur, waar het instinct voor de stoffelijkheid van het woord het ontstaan heeft gegeven aan een originele taalkunst als deze van Guido Gezelle, Felix Timmermans en Bert Decorte, jazelfs van Karel van de Woestijne en Gerard Walschap. Zo ziet het de vreemdeling en weigert of aanvaardt de Vlaamse kunst naarmate hijzelf min of meer open staat voor de stoffelijkheid van het kunstmaterieel.

Tussen haakjes weze gezegd, dat dit instinct voor de stoffelijkheid van het kunstmaterieel op vreemde wijze gelijk loopt met enkele onder de allerjongste esthetische stromingen als het lettrisme en het neo-surrealisme. Het eerste wil de klank van een woord losrukken van de betekenis van dat woord. Aldus is het zowel muziek als poëzie. Het tweede wil de kleur scheiden van haar symbolische betekenis. De neo-surrealistische schilder ‘ploetert’ in de kleur en geeft de indruk de wereld te willen schilderen vóór haar vormgeving, waar zijn tegenhanger, de cubistische kunstschilder, de wereld zoekt te schilderen op het ogenblik, dat zij volmaakt zal zijn van lijnen- en kleurenevenwicht. Zo richten lettristen en neo-surrealisten zich uit-

[p. 22]

sluitend tot de zinnen - oor en oog - terwijl de classiekers en de cubisten aan de voorschriften van rede en verstand gehoorzamen.

De tweede betekenis van het Vlaams instinct voor de stof werd vaker ontleed. Hier wordt de liefde voor de aarde, voor de stoffelijkheid van de aarde bedoeld. Het vermogen van een kunstenaar om de zon, de regen, de duisternis van de nacht, het ochtendgloren, de vruchten van het veld en van de boomgaarden, als het ware in hun volle materialiteit - en dit zowel met klanken als met woorden en met kleuren - weer te geven, bestempelt de buitenlander als typisch Vlaams. Elders verkrijgen deze ‘ornamenten van de aarde’ een poëtisch, decoratief, sentimenteel, philosophisch of godsdienstig aspect. In Vlaanderen blijven ze zichzelf en in die waarachtigheid - onvervalsing zou een juister woord zijn - van onze natuurweergave lgt de ware betekenis van ons vaak geroemd realisme.

Realisme dat trouwens de mystiek niet uitsluit. Want voor de Vlaming is de wereld niet alleen stof. Men zou er willen aan toevoegen, dat zelfs de stof niet alleen stof is. Zij is een vreemde urne van verschijnselen, wonderen en onvatbaarheden. Zij is perfect en toch onaf in de mate dat zij steeds aangevuld wordt door een zekere spiritualiteit; zij is mirakuleus en toch gewoon; bovenzinnelijk en toch alleen te kennen door de zinnen. Voor de Vlaming is de stof niet geordend (weer het onderscheid met die classieke cubist); haar krachten zijn niet evenwichtig afgemeten; zij is de expressie niet van een verheven en allesomvattend plan. In de eerste plaats is zij instinct en de aard van dat instinct is des te mystischer naarmate het alle redelijkheid en verstandelijkheid ontbeert.

* * *

Zinnelijk beroerd worden is de eerste en laatste functie van de mens. De sensatie valt samen met de geboorte; na haar treedt de dood in. De mens is in te beelden zonder intelligentie, zonder gevoel en zonder verbeelding, maar niet zonder sensatie. En waarmee staan de zinnen in contact tenzij met de eeuwige en nooit volledig te grijpen stof? Wie droomt, sublimeert de stof; wie denkt, loopt gevaar haar kwijt te geraken; wie voelt, laat zich licht misleiden door het hart. Maar wie zijn zinnen wijd open stelt voor het schone mysterie van de stof, voelt de aarde zeker en fideel onder zich. Gedurende gans ons leven zal de stof - onder welke vorm ook - aanwezig zijn. Zij verraadt ons niet gelijk een geliefde vrouw, bedriegt ons niet zoals een droom, maakt ons niet onrustig zoals een idee. Zij is wat wij gewaarworden. zij wisselt van uitzicht, maar zij verdwijnt niet. Zij gaat over naar een andere vorm, maar zij sterft niet. Zij blijft wat de mens zelf in laatste instantie is: een duister maar getrouw instinct.

Deze vertrouwelijkheid met de nooit afwezige stof versterkt het mysticisme van de Vlaming, die hierdoor zijn streven naar eeuwigheid tracht te voldoen. Uit dezelfde vertrouwelijkheid groeit de levenslust van de Vlamingen. Zelfs te midden van de catastrophen, de geestelijke inzinkingen, het verraad en de eenzaamheid, kan de mens nog steeds zien, voelen, rieken, horen en minnen. De vreugde

[p. 23]

van zinnelijk beroerd te worden, kan de mens, zolang hij leeft, niet ontnomen worden. En mogelijk is het, dat het individu, aan zijn einde gekomen, overgaat naar een hogere orde van sensatie's, één geworden met de Natuur. (Het pantheïsme is volgens de buitenlander de diepe zin van de Vlaamse kunst.)

Dit vertrouwen in de onfeilbaarheid van de stof en zinnen geeft het ontstaan aan een curieus gevoel, dat men al te samen bohémien en burgerlijk zou willen noemen. Bohémien omdat het botvieren van de zinnelijke appetijt zich door niets binden laat. Niets weerhoudt de bralle kermisvierders van Rubens, die als uitgelaten staldieren, na een winterse kluistering, de lente binnenstormen. Niets tempert de kleurenliefde van Jan van Eyck, die - aan het hoogtepunt van de strenge middeleeuwen - zijn geweldige kleurentovering over het doek strooit. En niets begrenst het lyrisme van Constant Permeke in de voorstelling van zijn grootse zeegezichten. De sensatie is nummer 1. Zij mag door niets verminderd worden. Integendeel, uit liefde voor de vrijheid, drijft de sensatie de Vlaming weleens naar het buitensporige.

Maar ditzelfde vertrouwen in de stof is burgerlijk omdat men zich - ondanks alles - veilig weet in de bedding van de eeuwige aarde. Vermits de zinnen ons niet verlaten zullen voor onze dood - en misschien ook niet later - zijn wij rustig in hun bezit. Zij geven ons de aarde te voelen en zijn daarom heilig. Zij zijn immers essentieel. Uit hen kan geen kwaad ontstaan. Alle samen hebben zij slechts één gevolg: ons aansporen tot het scheppen van nieuw leven, doel van het leven zelf. Zo is er geen gevoel op aarde positiever dan dit vertrouwen in de stof.

En inderdaad. de kennis van het onherroepelijke en het onmogelijke ontstaat alleen door de geest. Wie in eenheid leeft met de natuur kent zijn grenzen niet maar verliest ze in de grote symphonie van de aarde. Hamlet, Julien Sorel, Iwan Karamazow zijn zich daarentegen schrijnend bewust van hun grenzen. Zij hebben zich losgerukt van de sterren, de wind en de grond en gans hun tragiek groeit uit het feit. dat zij teveel weten van de daden die de mens niet toegestaan zijn. Zij zijn geen bohémiens maar Baudelaire heeft hen vervloekten genoemd. En deze vervloeking ligt niet zozeer in het jammerlijk einde dat zij tegemoet gaan, maar wel in de tragische onmogelijkheid waarin zij zich bevinden om hun verloren eenheid met de aarde terug te vinden. Zij zijn de afgescheurden van de aarde.

De buitenlander meent, dat voor de Vlaming de kennis niet telt. Hij meent dat de landgenoten van Rubens en Felix Timmermans alleen bij de sensatie zweren. De kennis maakt immers angstig, zij doet de twijfels oprijzen, verontrust, verdeelt. Maar de sensatie leidt naar de eenheid met de natuur, die nergens eindigt. Warm en rustig glijdt men in het duizendvoudige leven van de aarde, zoals in een warme zetel achter de haard. De aanschouwing van de aarde maakt kalm en stemt tevree. Dit legt waarschijnlijk de rust uit in de ogen van de plichtsvolle kanunnik Van der Paele: alvorens zijn opwachting te maken aan Onze Lieve Vrouw heeft hij - maar alles veronderstellen laat - een lange en sereen-stemmende wandeling gemaakt

[p. 24]

langs de kalme wateren en de fleurige bomen, die men in de achtergrond van het schilderij ontwaart. Hij zal Onze Lieve Vrouw geen ontstellende revelatie's doen over zijn arm menselijk hunkeren naar het absolute. Op haar zal hij slechts overdragen wat hij genoten heeft aan de geur der bloemen, de smaak der pannekoeken en - wie weet? - de blozende gezondheid der maagden. En daar ligt de Franciscaanse zin van de Vlaamse godsvrucht.

* * *

Zo ziet de buitenlander de Vlaamse kunst. Het gaat er al te samen om een exclusieve zorg voor het materieel aspect van het kunstwerk, een gezonde liefde voor de aarde, een ontvankelijkheid voor het geestelijk potentieel van de stof, een vertrouwen in aarde en zinnen dat terzelfdertijd bohémien en burgerlijk is, een ingeboren levenslust, een gemis aan drang naar kennis, een pantheïstische godsverering. Zo ontleed zouden we dat instinct voor de stof gemakkelijk als een buitengewone zin voor de immanentie van het bestaan kunnen noemen. We zouden dan zeggen, dat de Vlaming, volgens zijn kunst, alleen oog en hart heeft voor al wat ‘onmiddellijk’ is, ten koste van al wat de zinnen voorbijstreeft en alleen door hypothesen te achterhalen en door dogma's vast te leggen is. Het vaakgeroemd realisme van de Vlamingen zou niets meer zijn dan een absoluut gemis aan transcendentale zin.

Met een moderne woordkoppeling willen we liever het bijzonder aspect van de Vlaamse kunst, gezien door het buitenland, als een Brouwer-complex betitelen. De complexen zijn immers in de mode en het werk van Adriaan Brouwer niet minder. Niemand heeft wellicht beter al de typische kenmerken van de Vlaamse kunst in zijn werk verenigd dan deze zeventiende-eeuwse melancholicus, fijne colorist, rauwe realist en wallebak. Meer nog dan Rubens heeft hij het bralle levensplezier, de geweldige vrijheidszin, de hartstochtelijke liefde voor de kleur van de Vlaming weergegeven in zijn kunst. En ook in het buitenland wordt Adriaan Brouwer hoe langer hoe meer gewaardeerd als de kunstenaar, die de essentieelste karaktertrekken van de Vlaamse kunst het zuiverst en met de grootste intensiteit uitgedrukt heeft. In hem hebben wij voor het ogenblik ons waarachtigste genie.

* * *

Goed zo, zal de Vlaamse lezer zeggen, daar hebt u het goedje beschreven, betiteld en ingepakt, maar weet u dat deze zienswijze van het buitenland ons op verre na niet voldoet? Zij is niet alleen eenzijdig maar ook menselijkerwijze gesproken onmogelijk. Want niemand, de Vlaming niet meer dan gelijk wie, ontsnapt aan de demon van de kennis, die men wel het Hamlet-complex zou kunnen noemen. En in Vlaanderen kent men, zoals elders, de angst voor de dood, hoe groot de liefde voor de natuur ook zijn mag.

Accoord, maar heeft totnogtoe een enkele Vlaming deze gevoelens in een eigen Vlaamse stijl behandeld? Over dat tekort zullen wij het hebben in het tweede deel van deze studie.