De Tijdstroom. Jaargang 4

[p. 514]

Drieu la Rochelle
Joost Van de Venne

Ik geloof, het was Just Havelaar, die in ‘De Stem’ naar aanleiding van Remarque's ‘Im Westen nichts Neues’ eens schreef: ‘de enige weldaad van de oorlog is de drie of vier onvergetelike meesterwerken die over hem werden geschreven.’ Sedert Just Havelaar dit schreef zijn er niet drie of vier oorlogsboeken geschreven, maar drie- of vierhonderd: Duitse, Franse, Engelse, Tsheckse, zelfs Nederlandse. Frankrijk vooral heeft de roes van het oorlogsboek op een behendige wijze weten uit te baten: André Thérive, Arnoux, Florian Parmentier, Maxence, Louis F. Céline, Galtier-Boissiere en tal van anderen waren er als de kippen bij om hun lotgevallen en belevingen van 14-18 te boek stellen. Sommigen met sukses, anderen zonder sukses, maar toch allen (en dit in tegenstelling met de Duitse oorlogsboeken) zeer litterair getint, wat ze dan ook, in een zekere zin, meer waarde geeft dan de meeste Duitse boeken.

Drieu la Rochelle, een der vooraanstaanden uit de na-oorlogse generatie, die reeds zooveel schreef over het instinkt, de ziel, de psykologie van de oorlog en talrijke essays publiseerde die in een of ander opzicht de oorlog als onderwerp behandelen, geeft ons op zijn beurt met ‘La Comédie de Charleroi’ een oorlogsboek, of liever een bundel oorlogsnovellen die dan ook m.i. het beste oorlogsboek vormen dat ooit door een Fransman werd geschreven. Men bewondert hier de kunst van het verhalen, vlug en bondig, direkt en zonder welsprekendheid; en wanneer ik schrijf welsprekendheid, bedoel ik niet alleen de overtolligheid der opgeblazen beschrijvingen, en der opgeblazen gevoelens die het kenmerk zijn van een overgroot aantal onleesbare oorlogsboeken, maar ook de platheid, de alledaagsheid, de afgezaagdheid, zowel als de moed, de wanhoop, de angst en de dood, de verrotting, de beestachtigheid en de huivering die eveneens hun opgeblazenheid en hun speciale lyriek bezitten. Daardoor is het aan sommige oorlogsboeken gelukt, gedurende een tijdje, aan de smaak van het groot publiek te gemoet te komen, zelfs nog door sommigen te worden

[p. 515]

gelezen, al staan die boeken dan ook in het teken van Remarque's produkten of ‘Le Voyage au Bout de la Nuit’. Wij zullen er tenslotte eens moeten toe komen te onderscheiden dat er in een bepaald uitsluitend genot in het minderwaardige en het onmenselike, een grove en naïeve leugen besloten ligt, die door een zeker snobisme van de angst of door partij-propaganda nauweliks is uit te leggen. We moeten dan ook aan Drieu la Rochelle de eer toekennen dat hij in geen enkele omstandigheid de tonelen van angst, beestachtigheid en allerlei schunnigheden schijnt te hebben verkozen, of er althans geen opzettelik genot heeft in gevonden, al heeft hij die tonelen dan ook niet vermeden, - en trouwens waarom ze vermijden? - Hij heeft niet gedaan wat zoveel anderen sedert jaren reeds hebben gedaan: Van deze bundel oorlogsnovellen heeft hij geen verzameling prentjes van het afschuwelik vervallen menschdom gemaakt. Bij een boek waarin het noch aan bitterheid, noch aan cynisme ontbreekt, mag dit m.i. eens nadrukkelik worden vermeld.

En dan, het ligt in mijn bedoeling niet, hier kritiek uit te oefenen op ‘La Comédie de Charleroi’, ik heb me voorgenomen naar aanleiding van dit oorlogsboek niet eens over de oorlog of inzonderheid over de oorlogslitteratuur te schrijven. Wat mij hier echter van het allergrootste belang schijnt te zijn, is, dat de novellen, geschreven door Drieu la Rochelle, vóór alles, niets anders beogen dan de uitdrukking te zijn van het gevoel van onmacht en van de individuele afzondering in de katastroof. Zelfs wanneer de auteur ons in smartelike termen de paralysie beschrijft die hem overvalt gedurende een artilleriebombardement, of in ‘Le Voyage des Dardanelles’ ons zijn avontuur vertelt, met een kleine verschrikkelike Marseillaanse bourgeoise, dan is het nog altoos de eenzaamheid, de afzondering die hij ons schildert: eenzaamheid tegenover het losbreken van de moordtuigen, eenzaamheid tegenover de vrouw, aan dewelke, zelfs in de liefde, zijn smart, zijn angst voor de dood, in één woord zijn menselikheid vreemd, onverschillig en onverklaarbaar blijven. Een van de werkelike of ingebeelde personages waarvan Drieu la Rochelle ons het avontuur vertelt, zegt op een zeker moment: ‘J'entrai dans l'irrémédiable’; het is dan ook deze gedurige aanwezigheid van het onherstelbare, de slavernij van de mens in kamp met tomeloze krachten en ironiese toevallen die insgeliks onverzetbaar zijn, die ons door deze

[p. 516]

ietwat korte novellen wordt verklaard. Drieu la Rochelle heeft in de oorlog geen schouwspel van het menselik verval gezien, maar een beeld van het fatalisme.

In een artiekel over ‘La Comédie de Charleroi’ siteerde Ramon Fernandez in verband met Drieu la Rochelle, de naam van Henry de Montherlant; en werkelik, dit zijn twee auteurs die zeer karakteriestieke wezenstrekken gemeen hebben: een zekere bittere houding, de afschuw voor het vulgaire, de drang naar een mannelike kameraadschap. Nochtans op het eerste zicht blijken hun morele opvattingen nopens de oorlog vlak tegenover mekaar te staan. Drieu la Rochelle is pacifiest en internationaliest; Henry de Montherlant eist van ons, met de heldhaftigheid die we van hem kennen, al de krachtinspanning van de moed, de waakzaamheid en het noodzakelik offer voor de vrijwaring van een nationaal bestaan. Drieu la Rochelle voelt afschuw voor de oorlog, terwijl de Montherlant van oordeel is dat de mens zijn grootste kans vindt in de meest afzichtelike omstandigheden. Het probleem, indien hier spraak kan zijn van een probleem, bestaat voor Drieu la Rochelle hierin, dat wij moeten trachten aan het onherstelbare te ontsnappen; voor de Montherlant, dat wij onze ziel, ons karakter, ons wezen moeten vormen naar gelang de mogelikheden in het onherstelbare. Waar uit volgt dat dit akkoord met smart en gevaar voor de Montherlant een houding bepaalt die wel te aanvaarden is, menselik, groots en in menig opzicht te verkiezen. Aldus ontstaat er bij Drieu la Rochelle een zekere weigering, waar er bij de Montherlant een zekere aanvaarding ontstaat. Gans het verschil dat bestaat tussen het ondergane fatalisme en het verkozen fatalisme, bestaat eveneens tussen beide auteurs. Maar indien de Montherlant, in een zekere zin, het harde lot, dat hij nu nog met leedwezen oproept, aanvaardt en zelfs verkiest, dan is het omdat juist dat lot hem een meer-voldoening-gevende houding toelaat en hem een ruimer lucht schenkt; evenals Drieu la Rochelle heeft hij de oorlog aangevoeld als een verpletterende overheersing van het lot; doch juist die verplettering zelf geeft hem de gelegenheid op manlike wijze een standpunt in te nemen. Drieu la Rochelle kan de oorlog niet aanvaarden omdat de oorlog voor de persoonlikheid vol schrikwekkende gevaren is; maar omdat dezelfde oorlog voor dezelfde persoonlijkheid vol dezelfde schrikwekkende gevaren is

[p. 517]

kan de Montherlant de vrede niet aanvaarden. Bij de beide artiesten echter, blijft hetzelfde fatalisme in sterke mate gedurig aanwezig, en, of ze het verwerpen of betreuren, geen van beiden kan er aan ontsnappen.

Het is vooral hier dat we op een merkwaardige wijze het oorlogsboek overtroffen vinden om tot een der fondamentele eigenschappen te komen van gans een litteraire generatie, deze van de mannen tussen de 30 en de 50 jaren. Het zal ongetwijfeld zeer gewaagd zijn al de schrijvers van eenzelfde ouderdom in eenzelfde familie te rangschikken. Sommigen zoals een Giraudoux b.v. of een Carco kunnen onmogelik ingeschakeld worden in de generatie die ik hier tracht te bepalen. Er zijn er trouwens genoeg die, door de autonomie van hun eigen levenshouding of door de rechtstreekse aaneenschakeling van gedachten, voldoende onafhankelik staan om zich niet te laten beïnvloeden door een algemeen heersende geestesstroming. Maar terzijde gelaten de diepe soms essentiele verschillen die de schrijvers scheiden door hun geloof, hun morele houding, hun gedachten en waarden, dan moet men nochtans erkennen dat schrijvers als een Drieu la Rochelle en een de Montherlant, een Mauriac en een Malraux, een Bernanos en een L.F. Céline, zeer karakteriestieke trekken gemeen hebben. Zij zijn de generatie van het noodlot. Zij beschrijven het menselik wezen dat worstelt met de donkere machten van een ontredderde wereld, maar meestal door die wereld wordt verpletterd.

Zelfde tendens spreekt uit de inleiding die Malraux schreef voor ‘Le Sanctuaire’ de Franse vertaling van William Faulkners zonderlinge roman uit de Amerikaanse wereld. De schrijver van ‘La Condition Humaine’ beweert dat de kunstenaar meer en meer verkiest: ‘ce qui le domine, et qu'il ordonne en fonction de cela les moyens de son art. Certains grands romans furent d'abord pour leur auteur la création de la seule chose qui pût les submerger.’ Dit is natuurlijk niet hèt kenmerk van een generatie; trouwens het type zelf en de held van de verzinsels die ontstaan zijn uit de tragiese konfrontatie van schepper met wereld, blijft ontegensprekelijk Dostoiëvsky zelf. Maar dat doet er niet toe. Het is voldoende dat sedert enige jaren aan dit soort konflikten een buitengewone waarde wordt gehecht, en het is eveneens voldoende dat een André Malraux schrijft dat de kunst van hèt tragiese be-

[p. 518]

staat in een fascinatie, opdat er aldus vorm wordt gegeven, zoniet aan de fondamentele waarheid van de tragiek, dan toch tenminste aan het karakter dat ze heeft gehad voor bijna gans een generatie litteratoren.

* * *

De meeste dramatiese werken van deze laatste jaren zijn aldus ontstaan uit een duizeling voor het aanschijn van de wereld: fascinatie van de zonde bij François Mauriac, fascinatie van de dood bij de Montherlant, fascinatie van de sensualiteit of van het avontuur bij anderen, fascinatie van de dood èn het ziekelik heroisme èn de gruwelen bij Malraux! Het lijkt er op of gans een elite van vooraanstaande schrijvers het nodig heeft gehad, of zelfs nog nodig heeft, een zekere bedwelming te ervaren of een wereld waarin ze kunnen leven, zich aan zichzelf te veropenbaren en misschien zichzelf te verliezen. Het zal ongetwijfeld in deze faktor zijn dat we best de oorzaak zullen vinden van de ontzettende zwakheid, de onevenwichtigheid van deze tijd; dat de tragiek zelf er met ons ganse wezen in zijn ongeschonden krachten niet meer kan doorleefd worden; en dat de schepper om tot de smart of tot het kernpunt van zijn uitverkoren grootheid te kunnen geraken, misbruik moet maken van een zekere levensontvluchting en aldus bedrog pleegt door dè waarheid van het leven verkeerd voor te stellen en daardoor allerlei verzinsels brouwt.

Maar het zou ons te ver brengen, te verwijlen bij de al te grove kenmerken, in plaats van de waarachtige en diepe scheiding te trekken tussen de na-oorlogse litteratuur en de litteratuur van de wilskracht en de aksie die sedert ongeveer twee jaar aan het worden is. Het heroïesme op zichzelf is noodzakelikerwijze niet een vorm van manmoedigheid en van zekerheid: het kan een te gemakkelike oplossing en desnoods een uitvlucht zijn. Drieu la Rochelle en André Malraux zoeken in de revolutie of de oorlog een toevlucht tegen zichzelf, zij gaan ten onder in de golvingen van eenzelfde moed voor het aanschijn van de dood. Is het dan niet beter een tragiek te verkiezen die niet wordt getrotseerd door de fascinatie, maar wèl door het kalm vertrouwen in zichzelf en de rustige ongeschonden grootheid? De aksie zal eerst een wezenlik manmoedige betekenis krijgen op de dag dat ze niet langer meer beroep zal doen op zichzelf alsof ze een verdovingsmiddel was!