De Tijdstroom. Jaargang 4

[p. 268]

Franse Letteren
Jules Romains en ‘Les hommes de bonne volonté   Joost Van De Venne

(I. Le 6 Octobre - II. Crime de Quinette - III. Les Amours Enfantines - IV. Eros de Paris - V. Les Superbes - VI. Les Humbles. - Uitg. Flammarion Parijs).

Ik herinner mij dat Drieu la Rochelle een der meest gezaghebbende auteurs van de franse naoorlogse generatie, in een artiekel over de romans van Aldous Huxley schreef: ‘Huxley heeft een uitstekend roman geschreven, en wel de beste die wij van deze tijd kunnen eisen, een mislukte roman!’ Ik heb nooit goed begrepen waarop Drieu la Rochelle zich steunde om te beweren dat wij van deze tijd niets hadden te eisen dan mislukte romans. Dacht hij toen aan zijn eigen werk? In ieder geval mogen wij gerust zeggen dat wij met Jules Romains een der merkwaardigste eksperimenten inzake ‘een mislukte roman’ beleven.

Ik bedoel dit niet zo ironies als sommigen dit wel zouden veronderstellen. Na ons heel wat te hebbben ontgocheld en zelfs te hebben geërgerd is ‘Les Hommes de Bonne Volonté’ hèt boek geworden waarvan wij het vervolg, met de ongeduldigheid der feuilleton-lezers, verwachten: want in werkelikheid is dit werk misschien niets anders dan een overgroot feuilleton waar iedere lezer naar hartelust wat te vinden heeft. En het is best mogelik dat dit dè ideale definitie is van de roman. Maar...?

Sommigen zullen zich misschien de eerste resultaten van dergelike onderneming herinneren. De auteur beoogde een omvangrijk roman te schrijven, ‘un roman qui exprimerait dans le mouvement et la multiplicité, dans le détail et dans le devenir, cette vision du monde moderne dont la vie unanime chantait l'émoi initial.’ Dat was zeer gewaagd, zelfs verontrustend. En vermits Romains in geen enkel opzicht aan Balzac, noch aan Zola wou gelijken door een opeenvolging van romans te schrijven, maar één enkel overgroot roman met talrijke personna-

[p. 269]

ges bedoelde, kreeg dit meer en meer een triestig uitzicht. Want, werkelik het eerste deel ‘Le 6 Octobre’ kwam deze symphonie met geweldige dissonanten inzetten. Nu echter, begrijpen wij dit alles misschien veel beter. Eigenlik is er in dit werk nog altijd ontzettend veel overgebleven dat wij niet kunnen aanvaarden, zinsneden waarvoor we niet veel voelen, en ondanks de pogingen van de auteur geeft dit werk ons, evenmin als La Comédie Humaine, de indruk van een enorme grootstad. Bij Jules Romains, meer nog dan bij Balzac, heeft alles, met dezelfde personnages, het uitzicht van een klein burgerlik leventje. Een voortzetting van romans zou hem leniger spel hebben toegelaten, en, het zal wel in geen enkel opzicht aan te nemen zijn dat maar alleen het talrijke een idee der menigte geeft; maar wel wanneer men deze menigte gaat beschouwen als één groot geheel, wat overigens Jules Romains, de unanimist bij uitstek, zeer goed weet. Aldus lijkt m.i. het vooropgezette doel van de auteur een spijtige mislukking. In werkelikheid is er voor de eenheid van het ensemble waarschijnlik minder te vrezen dan wij in den beginne dachten. De dissonanten bij de inzet groeiden open tot vastere thema's. De misdaad van de boekenbinder Quinette omvatte één boekdeel; de vriendschap van Jallez en Jerphanion en hun ontdekking van Parijs omvat bijna twee boekdelen die in vele opzichten bewonderenswaardig zijn: Het thema van ‘Les Humbles’ en van ‘Les Superbes’ omvat eveneens twee sterk volgehouden boekdelen. Misschien zullen wij de waarachtigheid en de eenvoud van deze compositie, die ons in den beginne wat onthutste, veel beter begrijpen wanneer dit werk ooit eens zal voltooid zijn.

Dit gezegd zijnde, komt het er echter op aan eens te onderzoeken wat nieuws ons de laatste boekdelen van deze wonderbare intellektuele symphonie hebben te geven. Vooreerst is er bij deze boekdelen de zeer slechte roman van een mondaine overspelige vrouw, gravin de Champcenais. Dit werk is onthutsend, of is het een parodie? Dit laatste geval zou onze voorkeur hebben, maar alles schijnt zo ernstig te zijn dat wij nergens meer een komies aksent vernemen. Het is waar, een tambour-majoor als Marcel Prévost b.v. zou er fier over zijn, tenware het schaamtegevoel hem voor sommige lugubere bladzijden eens duchtig deed blozen.

[p. 270]

Het ontbreekt ons misschien aan moed om het werk totaal te verwerpen; maar sommige scenes als die van een afdrijving, zijn geheel overbodig en weerzinwekkend. Of betekent het werk van Romains, gelijk dat van zoveel naoorlogse auteurs, een terugkeer tot het naturalisme? Dit zou meer dan te betreuren zijn. Er dient in het bezonder op gewezen, dat Romains over de liefde en over de driften telkens handelt met een uitgediepte, een bestudeerde nauwgezetheid die niet alleen het zuiverheidsgevoel kwetst, maar nog meer de eerbied voor de lichamelike schoonheid. Al de helden, - 't zij de ingenieur uit ‘Le Dieu du Corps’; de leergast Wazemmes uit ‘Les Hommes de bonne volonté’; of Sammécand - worden ‘landmeters’ van het menselik lichaam die de driften te gemoet lopen met een meter in de hand. Een enkele maal wanneer de Venus in urbibus, fataal als de Venus in sylvis van Lucrétia, hem inspireert, dan is dat wel in de zeer mooie bladzijden uit ‘Eros de Paris’ wanneer Jerphanion bij zonsondergang door de stad wandelt, terwijl overal en in alles een groot verlangen ontluikt.

Wanneer wij echter deze tekortkomingen, waarvan wij misschien ééns de noodzakelikheid zullen begrijpen, over het hoofd willen zien, dan is er toch iets in de laatste boekdelen dat waarde heeft en bovendien zeer interessant is: het is een roman, een echt roman, zelfs een zaken-roman. Jules Romains die in zijn beste momenten wel eens een uitstekend dramaturg is, was er m.i. tot heden nog niet in gelukt, zich de reputatie van een goed romancier te veroveren. (Versta romancier in de meest gewone betekenis van het woord.) Ditmaal is het een klaar vertelde geschiedenis, - en God-weet of die klaarheid dan nog wel nodig is voor de profanen in dit soort dingen, - alsook een uitstekend, scherp geziene ‘superbe’-figuur.

In de vorige boekdelen hadden wij reeds kennis gemaakt met het type Haverkamp, die nu een grote exploitatie begint met de onteigende goederen der Kerk (af en toe vinden wij hier werkelik komiese beschouwingen over bepaalde vijandschappen die destijds tussen verschillige religieuse orden bestonden.) Er ontbreekt niets, evenmin als in César Birotteau: geneeskundige ontledingen, ontwerpen en prospekti, zittingen van de beheerraad, rapporten, dis-

[p. 271]

kussies; dat alles is klaar, levendig en van een onweerstaanbare aantrekkelikheid. Ik ben nu eenmaal geen gezworen rekenplichtige om te gaan onderzoeken of Jules Romains bij al deze uiteenzettingen geen vergissingen van materiele aard heeft begaan; maar dit is trouwens van geen belang: wat ons inzonderheid treft is wel het uitzicht ener absolute werkelikheid die bovendien van een bewonderenswaardig helder inzicht getuigt. Men zou zeggen dat de auteur, na zijn mislukte politie-roman (Le crime de Quinette) heel wat sterker schijnt te zijn in het schrijven van een zaken-roman die mag gerekend worden bij de beste werken van dezen tijd.

Maar de ware verdienste van deze laatste boekdelen is tot ons groot genoegen, iets heel anders. De vreugde die wij tot nu toe aan de werken van Romains genoten, was om zo te zeggen vooral de vreugd van een vreemd intellektualisme en soms enkele malen die der poezie. Dit lijkt misschien vaag en onduidelik, maar dat is niet aan ons te wijten, wèl aan de auteur. Wij bedoelen hierdoor in de eerste plaats, dat een toneelstuk als ‘Knock’, dat een roman als deze van Haverkamp ons inzonderheid aantrekken door de wil die er in uitgesproken is, door het gezochte maar tevens gevondene, en doordat alles er zo helder schitterend in is, zelfs wanneer zijn ietwat schematiese personnages 't zij bloedloos, 't zij lichaamloos voor onze verbeelding staan. En het gebeurt ook wel dat de intelligentie en de aardigheid van Romains in zijn beste momenten openbloeien tot een zuiver geinspireerd iets. Dat hebben wij niet alleen in zijn gedichten, maar ook in zeer veel bladzijden van zijn ‘Vin blanc de la Vilette’ of ‘Les Puissances de Paris’ maar vooral in die talrijke schitterende fragmenten uit ‘Les Hommes de bonne Volonté’. Wij denken aan het buitengewoon schoon stuk ‘Présentation de Paris à cinq heures du Soir,’ het is iets als de groots geinspireerde momenten uit Balzac of uit Proust; wij denken aan de tocht van de kleine Louis Bastide met zijn reep; aan de wandelingen van Jallez en Jerphanion, en aan de bladzijden over de vriendschap die misschien het toppunt zijn van dit werk. De hartstocht, de treffende juistheid, de gedurige aanwezigheid der refleksies geven aan deze wondere bladzijden een schitterende rijkdom. Af en toe heeft men de indruk, dat Romains deze bladzijden heeft geschreven voor bloemlezingen,

[p. 272]

maar in ‘Eros de Paris’ en in ‘Les Amours Enfantines’ voelt ge de grootheid en de verborgen ziel der stad op elke bladzijde. Dat vooral is m.i. een der grootste verdiensten van deze auteur.

Ook in deze twee laatste volumen heeft hij de intelligentie niet vergeten, evenmin de massieve poëzie die trouwens een zijner eigenschappen is; maar aan deze werken ontbreekt de vluchtige schittering uit zijn vorig werk. Alles is hier verteld met een meer gemodereerd aksent, en wanneer hij de ziel der stad beschrijft dan ontbreken ons de lieriese bladzijden uit de eerste volumen en die van tussen het proza openbloeiden als één werkelike poëzie. Ik bedoel niet af te breken met dit gezegde, ik wou alleen zijn laatste werk nader bepalen.

Maar wat Romains tot heden in zijn werk nog nooit op zulk een benijdenswaardige wijze als in deze twee laatste volumen had bereikt, is wel wat men in de litteratuur heet ‘de sensibiliteit’ en wat ik hier liever zou heten ‘de vertedering’. Ongetwijfeld had de poëzie waarover wij het hadden een zeer menselik aksent, zooals het bezoek aan Moréas in Eros de Paris dat een der rijkste brokken is uit dit boek. Zeer zelden heeft Romains de uiterlike schoonheid van het leven zo sterk weergegeven als in ‘Les Humbles’.

De uitbeelding van een figuur als ‘l'abbé Jeanne’ lijkt ons in vele opzichten misschien wat te konventionneel, al is zij dan ook in woord en gebaar scherp en ontroerend getekend; maar wanneer wij bedenken met welke keurigheid Romains het innerlik leven van dit personnage ontleedt en ons vertelt over het bezoek van de priester bij een arm vieselik wijf in de buurt, dan heeft deze figuur, in ieder geval wat ons betreft, de voorkeur. De geschiedenis van de kleine Louis Bastide is onvergetelik. Alles is eenvoudig doodgewoon verteld, zonder een zweempje sentimentaliteit. Het verhaal van dit klein jongetje welks vader zijn broodwinning komt te verliezen, kon evengoed een vervelend, levenloos stukje geworden zijn; doch de eenvoud van dit stukje is treffend en pakkend. Ik denk even aan de passage waar de kleine Louis Bastide, met zijn moeder, een paar gele schoenen gaat kopen en naar de prijs vraagt. De prijs overtreft met één frank het dagloon van zijn vader. Op de vraag van het kind en op het antwoord van de moeder is er nergens nadruk gelegd. Het lijkt wel of dit stukje

[p. 273]

werd gebouwd uit een grote stilte. En men zal zich niet vergissen over het meesterschap van iemand die het vermogen van dergelike grote stilte bezit.

Verder hebben we het treffend verhaal van gravin de Champcenais die ergens in een verloren buurt op zoek gaat achter de vrouw die haar zal bijstaan in haar ellendig werk; zij leert de namen der straten en ontdekt plots de ‘Evangelie-straat’. Deze naam verschijnt als een mierakel in dit donker kwartier en in dit afschuwelik en laag avontuur.

Misschien voor de eerste maal heeft Romains hier, evenals in het stukje van de kleine Louis Bastide, een werkelik kontakt gehad met de diepe verborgenheden van het echt menselik gebeuren in een grote stilte. Men zal dan ook begrijpen dat dergelike vondsten om hun waarachtigheid en hun zuiverheid, ondanks al de tekortkomingen in de samenhang van dit werk, meer dan onze aandacht trekken en aldus veel zwakkere gedeelten doet vergeten.

De werkelike waarde van ‘Les Hommes de Bonne Volonté’ zullen wij binnen tien jaar eerst kunnen bepalen. Dàn tenminste zullen we weten wat er geworden is van Louis Bastide, het kind met de reep, de mens van goede wil, en van de zoon van Marie de Champcenais, de verachterde, het monster, - antithesis die haar waarde heeft. Wij zien niet in welke de bedoelingen zijn van de auteur voor zijn volgend werk; in afwachting echter moeten wij betreuren dat Romains in vele opzichten zijn toevlucht nam tot soms monsterachtige en zeer ziekelike uitvluchtsels. Maar ondanks alles blijft er in dit werk zeer veel over dat niet alleen onze aandacht, doch ook onze bewondering afdwingt. Overal ontdekken we in het werk van Jules Romains nieuwe mogelikheden en aksenten die ons bekoren. In deze ‘mislukte roman’, die onovertrefbare delen bevat, ligt er een rijkdom van schoonheden die in lang nog niet zal uitgeput zijn... en wellicht komt eens de tijd dat men, naar het woord van André Thérive, zal zeggen: ‘l'époque de Romains’.