De Tijdstroom. Jaargang 4

Drie Waarden   Jan Vercammen

Raymond Brulez.

Raymond BRULEZ

Deze naam is er een die ik schrijf met mijn hart. Om verschillende redenen. Zo omdat het zwijgen rondom zijn werk, dat durende zwijgen, beschamend is voor de geest van onze kultuur; nog omdat hij een proza schrijft zo mooi als ik geen (dat is geen grootspraak) van ons schrijven weet; en nog omdat ze hem noemen ‘de late individualist’ en dat hij dat is. Ik durf zelfs zeggen te hopen, dat men hem over jaren zal noemen: de eerste niewe individualist.

André Terval. Sheherazade. En dan het kleine ‘De verzoeking van Antonius’ ‘een belletristisch hors d'oeuvre’ in de reeks ‘De Zeshoek’ van Cultura. Ook in het werk van Brulez is dit boekje slechts een hors d'oeuvre. Maar hier is klaarder dan ergens anders zijn spekulatieve overtuiging uitgedrukt. En om deze reden is ook dit boekje van hem me lief. Hij spreekt hier niet in gelijkenissen zoals hij dat in Sheherazade deed.) hij kan zich veroorloven eens zijn klare overtuiging uit te spreken. En hij doet dat in zijn bekende beeldig en zwierig proza, hij doet het met geest, hij doet het met distinktie. Zijn standpunt is niet overwonnen. Alles behalve. Eer zal het andere overwonnen worden. Na de karnaval der sociomanen

[p. 265]

de Pasen van de eenzame. Zo hopen we het. En nu laten we de vitter het plezier ons verkeerd te begrijpen.

Dat ‘Sheherazade’ niet werd bekroond met de driejaarlikse Staatsprijs pleit niet voor de jury. Er was tenminste één, die de schoonheid van het woord verdedigen dierf.

De laatste verzoeking van Antonius is die van de opperste verzaking in de dood. Reeds waren de verzoekingen van het maatschappelik dier onder verschillende vormen afgeslagen. Want tenslotte kunnen ze alle tot die duizendpoot herleid worden. En zegevierend weerstaat hij ook de laatste. ‘Over de woudzoom en de korenvelden, maant uit de toren; de dagtaak heilig en voldoende’.

‘Ik zal de proefneming der eenzaamheid niet opgeven’ maant hij zichzelf. Het volgende boek heet ‘De Schoone Slaapster’. Ik ben een trouwe wachter aan haar ontwaken. Ook als er in het bos een wolf aan 't huilen gaat.

Antoon Coolen.

Antoon COOLEN

Ook van deze naam houden we. Coolen is een van hen, die ons steeds in verwachting vinden. Met Anton van Duinkerken luidde hij de klok van het ontwaken van Noord-Brabant. En dat ontwaken duurt schoon. Ik ken bij ons geen schrijver die atsmosfeer in zijn werk weet te scheppen als Coolen dat kan. Bij Walschap b.v. missen we dat al te zeer. En toch heeft Coolen niets van Streuvels. Hij is niet zozeer beschrijvend als deze, en psykologies veel dieper. Natuur en mensen zijn bij de Noord-Brabander tot die schone eenheid versmolten, die nader brengt tot God. Dit is mystiek, geen mysticisme.

Corneliske Schoonewier woont met zijn dochter Nolda ‘waar de wegen nog eenzaam liggen naar verten en vlakten’: de Peel. De mensen ook. De man met het Jan-Klaassenspel klopt op een winteravond aan de deur, blijft tegen de wil van de vader, verleidt Nolda, en trekt er weer van door. Bij de eerste barensweeën vindt Nolda haar vader verhangen.

[p. 266]

De boeken van Coolen zijn beangstigend tragies. Maar die tragiek is er altijd een van mensen die leven, diep leven, ondanks (misschien door) hun ‘onbeschaafdheid’. Dit kleine boek komt na ‘De Goede Moordenaar’ het machtigste werk van Coolen. Het is geen groei, het is een van die tussenwerken, dat niettemin toch allerwege de hand van de meester verraadt.

Jan H. Eekhout.

Jan H. EEKHOUT

We kenden onze medewerker Jan H. Eekhout totnogtoe alleen als een fijnzinnige dichter en vertaler van Chinese poëzie. Nu brengt hij ons een roman, die heet: ‘De Boer zonder God’, een Zeews-Vlaamse roman, een boerenroman. Het boek werd in Holland door de Protestantse en de katolieke pers zeer gunstig onthaald. Maar het verdient ook in de vrijzinnige pers zijn welverdiende lof te krijgen. Want wie zelfs niet met de inhoud akkoord gaat moet toch bekennen dat Jan H. Eekhout hier een sterke brok leven heeft geschapen. Het is minder literatuur dan b.v. Van de Woestijne's ‘Boer die sterft’ maar het is echter en dieper. De taal is niet zo virtuozelik als b.v. die van Streuvels, maar hier staat het leven vooraan, de natuur is hier niet een schilderij, maar ze bestaat slechts in funksie van dat leven. De psykologie is pregnanter dan bij de West-Vlaming, als we ‘De Teleurgang’ uitzonderen.

In deze boer leven de twee tegenstrijdige machten: tijd en ewigheid onder de vormen van zijn gehechtheid aan de aarde, zijn aarde, de aarde van zijn vaderen, en zijn verlangen naar God. Want men voelt dat hij op God moet uitkomen, deze naturalist en athëist. Want hij inkarneert een variatie op Augustinus' woord: ‘Ik zocht u, en gij waart in mij’. Hier: Ik wist niet, dat ik u zocht, en ik vond U in mij. Hoewel die twee machten niet zo manifest met elkaar strijden voelt men toch

[p. 267]

de vijandigheid. De loutering brengt de verzoening. De zoon is het werktuig Gods en tevens de mede-gelouterde.

Dat ‘De boer zonder God’ ons na de zovele Vlaamse boerenromans (kwaliteit niet evenredig met kwaliteit!) nog in die mate heeft kunnen boeien, dat die lezing ons een werkelik genot is geweest, pleit voor de vorm van het werk. De inhoud, ik zei het al: een sterke brok leven, zoals alleen een rasecht kunstenaar dat scheppen kan.

Raymond Brulez: De laatste Verzoeking van Antonius. - Uitg. ‘Cultura’, Vlamingenstraat, Brugge.

Antoon Coolen: De Man met het Jan-Klaassenspel. - Uitg. Mij. ‘Het Kompas’ Melaan, Mechelen.

Jan H. Eekhout: De Boer zonder God. - Uitg. Mij. ‘Holland’ Amsterdam.