De Tijdstroom. Jaargang 4

[p. 128]

Buitenland   F.v.B.

1. Boeken over het Derde Rijk worden, zoo ze maar min of meer behoorlijk geschreven zijn, gelezen gelijk meeslepende avonturenromans. Niet alleen omdat ze de bewogenheid van de omwentelingsperiode behandelen, maar ook en vooral omdat de lezer in deze bladzijden als 't ware naar den sleutel zoekt van een beklemmend geheim, naar de naakte waarheid die hem steeds gesluierd bleef onder eenzijdige aanvallen of loftuigingen, officieele communiqués en redevoeringen.

Barrès, die voor de Parijzer ‘Matin’ uit Berlijn correspondeert en er sedert einde '32 de gebeurtenissen van dichtbij heeft kunnen volgen, brengt in zijn boek ‘SOUS LA VAGUE HITLERIENNE’ (uitgave Plon, Parijs. - 13.50 Fr. fr.) niet de oplossing van het raadsel. De bouw van deze ruim drie honderd bladzijden lange reportage draagt daar in de eerste plaats de schuld van, want hij belette den schrijver door te dringen tot de kern van zijn onderwerp. Veel meer biedt dit boek niet dan verslagen over de voornaamste gebeurtenissen, met daartusschen ingelascht enkele onbeduidende persoonlijke ervaringen en ellenlange gesprekken met leden der nationalistische partijen. Of de schrijver zijn boek aldus in elkaar stak omdat hij werkelijk niets beters vermocht, of uit schrik voor de bewindvoerders in Duitschland of het Fransche publiek, is natuurlijk niet uit te maken.

Toch is dit boek wel interessant, omdat hier een geordende terugblik geboden wordt op de gebeurtenissen der laatste maanden, die we, nu ze uit hun sensatie-atmosfeer zijn gelicht, naar hun werkelijke beteekenis en volle draagkracht leeren zien, en omdat we nog eens herinnerd worden aan de mentaliteit die in Duitsche nationalistische kringen heerscht.

Tenslotte kan de lezer, na de twintig hoofdstukken van dit boek te hebben doorgemaakt, voor zich zelf weer de gevolgtrekking maken, dat Hitler aan het bewind kwam, gedragen door een nationale en een sociale beweging, of liever door meerdere nationale en sociale bewegingen die grondig met elkaar verschillen. Aan de eene

[p. 129]

zijde de Junkers en de grootnijverheid, onder aanvoering van von Papen, Hügenberg en Seldte, die de natie vereenzelvigen met de élite - waartoe zij, in de eerste plaats door hun bezit aan geld en grond, behooren - en als maatschappelijk ideaal huldigen den terugkeer of de handhaving van hun bevoorrechte positie. Aan den anderen kant de nationaal-socialisten, die in de geheele Duitsche massa het rasbewustzijn - waarin haat en eigenliefde overheerschend zijn - willen opwekken als de eenige noodzakelijke kracht om het dictatoriale staatsregiem, dat zij als het beste achten, in stand te houden, en die verder ook radikale sociale betrachtingen koesteren om den nood van de massa broodlooze intellectueelen, verarmde middenstanders en werklooze arbeiders te lenigen.

Uit het verder verloop der feiten - die, echter, in dit boek niet meer worden behandeld - is gebleken, dat tusschen het nationalisme en wat we zullen heeten het socialisme van de élite en van de massa, geen noemenswaardige botsingen, die haast zeker rampspoedig zouden gebleken zijn voor het nieuwe bewind, zich hebben voorgedaan. En dit omdat beide stroomingen elkaar zoo volkomen neutraliseeren, dat voorlopig alleen een uiterlijke, oppervlakkige verandering in het openbaar leven is aan den dag getreden - de dag van Potsdam, het arbeiders- en boerenfeest, de boekenverbranding e.d. - met hier en daar een geruchtmakende maar niet diepingrijpende verwezenlijking - arbeidsdienstplicht, luchtvlootvorming, Jodenvervolging - waarvan men niet met zekerheid kan uitmaken voor wier welzijn ze in laatste instantie werd bedoeld: van de massa of van de élite. Pas wanneer de neutralisatie zal overwonnen zijn en één van beide richtingen onbetwist de bovenhand behoudt, zal in het Derde Rijk de periode van minder schrale verwezenlijkingen zijn aangebroken.

2. Hoe het Derde Rijk in de na-oorlogsche Duitsche republiek een gunstigen bodem voor zijn groei kon vinden, vinden we omstandig uiteengezet in het werk ‘DUITSCHLAND ZET DE KLOK TERUG’, (Van Holkema & Warendorf. Ing.: 35 fr.; geb.: 56 fr.), waarmee de schrijver, als correspondent voor de Amerikaansche pers te Berlijn werkzaam, zich zijn verbanning uit Duitschland op den hals haalde. Mowrer beschuldigt vooral de

[p. 130]

sociaal-democratie, die van de geboden kans om na den Wapenstilstand een Duitsche republiek op democratischen, pacifistischen grondslag op te bouwen, geen gebruik heeft weten te maken, maar er zich heeft bij bepaald, achter een bedriegelijk uiterlijk van sociale bezorgdheid, de tradities en vooral de voorrechten uit het keizerrijk - waarvan Junkers, militairen en ambtenaren de genieters waren - in stand te houden.

Met een dergelijke medeplichtigheid was het voor de bezittende klas en voor de nationalisten in Duitschland een gemakkelijke taak de fouten van de zoogeheeten vredesverdragen uit te buiten.

Van de vele juiste bedenkingen en karakteristieken die in dit boek voorkomen, volgen hier enkele van de meest treffende. ‘De Duitsche onderdrukking bestond in: de onderworpenheid aan oorlogsverdragen, het doen van herstel-betalingen en het zich onthouden van de annexatie van Oostenrijk. Duitschland werd als een “kolonie” beschouwd omdat het met geleend geld de economische en productieve structuur, die geruïneerd was door de oorlog en de inflatie, opbouwde, en omdat de geldschieters werkelijk zoo brutaal waren winst van hun beleggingen te verwachten.’ ‘Per slot van zaken hadden de Duitschers den keizer aan de dijk gezet, en de “meest vrije Republiek van de wereld” ingesteld. Waarom moesten zij gestraft worden voor mogelijke fouten die de afgezette Keizerlijke heerschers hadden begaan?’ ‘Toen de groot-industrieelen en hun huurlingen hem (den Duitscher) vertelden dat buitenlanders en Duitsche socialisten “Duitschland's voorspoed” vernietigd hadden, had hij zoo gauw geen erg in de kasteelen met de automobielen, en in de grandiose stijl waarin genoemde werkgevers voortgingen te leven niettegenstaande de “armoede” waarop zij prat gingen.’

Grondig is de aftakeling van den Marxistischen boeman, waartegen Hitler zijn stormtroepen opzweepte. In Duitschland is namelijk, volgens Mowrer, het socialisme nooit Marxistisch geweest, doch enkel revisionistisch. Verder ‘waren de socialisten nooit in de positie om alleen te regeeren, kwam door hun toedoen nooit een belangrijk stuk werkelijk socialisme tot stand.’ Zij hebben enkel gezorgd voor uitbreiding van het stelsel van sociale verzekeringen, dat was ingevoerd onder Wilhelm II om het werkelijke

[p. 131]

‘Marxisme’ den grond onder de voeten weg te nemen en om de stoffelijke behoeften van de massa zoodanig te bevredigen, dat zij in staat zou zijn lichamelijk gezonde recruten aan het leger te leveren.

Tenslotte nog deze kantteekening, die niet voor Duitschland alleen van toepassing is: ‘En als de arbeiders al klassenstrijd predikten, - de werkgevers brachten het in praktijk. De strijd tegen iedere vorm van sociale verzekering gedurende een periode van wereld-malaise, de vastberaden poging om de vakbonden te vernietigen, - wat was dit anders dan klassenstrijd? En - wat het belangrijkste is - welk ander woord kan worden gebruikt voor de hulp die door de rijken aan de nationaal-socialisten werd verleend, een partij die de onderdrukking van de invloed der arbeiders in politiek en in zaken tot een voornaam deel van haar strategie maakte?’

Van zoodra het over het nationaal-socialisme en zijn kopstukken gaat, verandert de objectieve toon van dit boek geheel. In de vorige hoofdstukken was Morrow wel eens een tikje pretentieus, maar naar het einde toe, waar de bewoners van het Bruine Huis behandeld worden, is hij doorloopend onrechtvaardig en eenzijdig. Hitler tracht hij af te maken als een geniaal spulleman en wil hem, om zijn uiterlijk figuur, als belachelijk doen doorgaan. En erg simplistisch is het ook wel het succes van Hitler bij de massa uitsluitend toe te schrijven aan sociale en economische mistoestanden. Die hebben natuurlijk uitstekend het arrivisme van den Führer gediend, maar zijn nationalistische wekroep heeft ongetwijfeld weerklank gevonden in de Duitsche volksziel zelf.

Over Brüning is schrijver overigens evenmin aan te spreken en waar hij hem toevallig vernoemt, draagt hij er steeds zorg voor daar kleineerend iets over zijn katholicisme aan toe te voegen. De waarde van de persoonlijkheid en den arbeid van den Centrum-leider schijnt hij volstrekt niet te willen inzien. Daarin gelijkt hij de Europeesche staatslieden, die echter nu hun onverantwoordelijk wantrouwen tegenover Brüning bestraft zien en met wroeging mogen gedenken dat de geschiedenis zich niet zoo gauw herhaalt als wel eens beweerd wordt.

[p. 132]

3. Sommige staatslieden achten het niet beneden zich een klinkende veroordeeling van hun eigen politiek beleid uit te spreken door in verband met de nieuwe toestanden in Duitschland te gewagen over een dreigenden nieuwen oorlog.

Een beeld van wat Europa bij een gewapend conflict zou kunnen worden geeft ons Hanns Gobsch in zijn ‘WAAN-EUROPA 1934’.

Dat tengevolge van de gebeurtenissen die zich sedert het verschijnen van dit boek hebben voorgedaan, de feiten zich niet meer kunnen toedragen gelijk schrijver voorspelt, kan wellicht schaden aan de boeiende kracht van dit toekomstbeeld.

Overigens mag het werk van Gobsch, om de levendige manier waarop de volksgroepen, de persoonlijkheden, de toestanden en gebeurtenissen zijn afgebeeld, op artistieke verdiensten aanspraak maken. En het is daarbij ook een heele prestatie abstracte begrippen - gelijk die welke b.v. de dagbladlezer er over partijen, conferenties en staatslieden op na houdt - als levende, zichtbare werkelijkheden te kunnen voorstellen. Schrijver bezit, inderdaad, meesterlijk de kunst om de hooge personaliteiten, zoowel die waarmee hij het niet eens is, als die naar zijn hart, uit te beelden als menschen met nog iets anders dan wat conventie en pers hen toeschrijven: eigen karakter, deugden en gebreken. En tenslotte staat men ervan versteld - wanneer men bedenkt dat de werkelijkheid niet anders kan zijn dan deze fictie - hoeveel de persoonlijkheid vermag, hoe gewichtige beslissingen afhangen van kwaad humeur, eerzucht, vergissingen, persoonlijke voorkeur of misleiding. En daartegenover staat de massa, in bedwang gehouden door bajonetten en trappelende paarden of zonder onderscheidingsvermogen maar met eendere drift de leiders volgend, waar deze spreken van dictatuur of van vrijheid, van oorlog of vrede. Opgezweept krijgt deze kudde de ruwe, botte kracht van een lawine die alles, ook wat haar voordeelig is, overrompelt en begraaft.

In een Europa - en wie zal beweren dat dit werelddeel er beter aan toe is? - waarin de leiders op zoo talrijke, tegenovergestelde manieren het goed kunnen meenen en tenslotte onbeperkte vrijheid tot handelen hebben, vermits de massa er geen eigen inzichten, laat staan een eigen wil, op na houdt, zijn botsingen onafwendbare verschijnselen. En bij deze botsingen doet zich naast den wil van de

[p. 133]

leiders en de volgzame kracht van de massa, een derde macht gelden: de techniek. Tegen haar, echter, is niets opgewassen, betoogt schrijver, noch het socialistisch internationalisme, noch het nationalistische fascisme. Wanneer lood en gas hun rol spelen worden zoowel broederliefde als trots waardeloos. Tegenover de doodende materie laat Gobsch alleen de volksfurie met gelijke kansen optreden, maar zij leidt tot dezelfde resultaten: dood en vernieling.

In dit boek zal ieder katholiek een troostvolle leemte voelen: omzeggens met geen woord wordt over godsdienst, kerk of paus gerept. Een uitvoerig hoofdstuk had niet treffender dan deze leemte er kunnen op wijzen dat daar de laatste kans ligt om het schrikbeeld van Gobsch geen werkelijkheid te laten worden, de techniek te breidelen en de massa verantwoordelijke wils- en daadkracht bij te brengen.