De Tijdstroom. Jaargang 4

[p. 116]

Franse Letteren
Twee boeken   Joost Van de Venne

‘Vers la ville kilometre 3’ door Luc Durtain
(Flammarion)

De tietel van dit boek is op het eerste zicht enigzins verrassend; hij is verassend gelijk de stijl en de taal van Durtain die niet altijd zeer zuiver zijn; hij is verrassend gelijk Durtain zelf die een zeer wonder iemand is, en gelijk het land in Zuid-Amerika, dat hij heeft doorkruist, vol wonder en verrassende dingen is. Laat me daar echter terstond aan toevoegen dat er hier geen spraak kan zijn van gezochtheid, of een would be modernisme. Aan de uiterste grenzen van Patagonie bestaat er werkelik een stad die de naam draagt KILOMETRE 3.

Luc Durtain, de man die altijd verrassend is, zou er tenslotte misschien wel voor te vinden zijn, in dergelike streek als onderdaan te gaan leven, op voorwaarde echter dat men hem ook daar wat vrije uurtjes zou gunnen.

Geneesheer, evenals Duhamel, heeft hij met deze verbazend veel gelijkenis: misschien is het minder ‘liberaal’; maar ook Moskou interesseert hem, en zijn aardige, soms wonder-geschreven novellen tonen ons, in menig opzicht, ontzettende en aangrijpende ‘scènes de la vie future’: de novelle getieteld ‘Un crime à San-Francisco’ zullen wij inzonderheid niet vergeten omdat ze is als een illustratie bij de kommentaren van Duhamel over het Amerikaans puritanisme.

Het is nodig dat wij daaraan herinneren om de manier te kunnen bepalen waarop Luc Durtain, de symphatizerende revolutionnair die heel wat meer voelt voor de sovietstaat dan Duhamel, deze nieuwe landen van Zuid-Amerika heeft doorreisd en eindelik uitkomt in de streek der achttienhonderd petroleumputten nabij de stad ‘Kilomètre 3’. Anderen zouden zich door schrik aangegrepen voelen bij het uitzicht van deze materialistiese beschaving.

[p. 117]

Ofwel, zouden zij een oplossing trachten te vinden in een meer poeties beleven, en zouden er op uit getrokken zijn ter ontdekking van het spaanse bloed dat nog overleeft in de zeden en gebruiken van Brazilië, of Argentina, of Uruguay. Durtain verwaarloost dit niet. Maar wat hem in het bizonder aantrekt, is de geweldige krachtinspanning voor het materiële, het is de overvloedige rijkdom dier vruchtbare vlakten, het is alles dat door de macht van het grootkapitaal weer dezelfde miseries en dezelfde rijkdommen doet herleven in dit land dat eens was ten onder gegaan door de verschrikkelike overheersing der Incas. Laten we zeggen dat de macht van het groot-kapitaal in dit land, door Durtain niet altijd wordt afgekeurd; als braaf materialist blijft hij niet altijd ongevoelig voor de grootheid van het lichamelike en de verwezenlikingen der verschillige ‘vijfjaren-plannen’. Maar Durtain is ook wel eens zeer menselik: eens daalt hij in de diepste goudmijnen der wereld (meer dan twee kilometers), een echte helletocht; daarover schrijft hij buitengewone machtige bladzijden, ontdaan van alle zichtbare emotie, geen lyriek, maar werkelik schoon. Vooral dit simpel spel der cijfers, zo tragies in zijn eenvoud: ‘J'ai tenu dans les mains l'un de ces lingots, qui sont de vingt-huit kilos. Chacun représente le travail de quatre mille trois cents hommes pendant trois jours’. En verder: ‘Le morceau de métal forme un cube jaune clair, de la dimension d une brique. Incroyablement lourd. Si lourd qu'à la pesanteur matérielle semble, en secret, s'ajouter une autre’. Bij deze reiziger zijn er ontzettend veel dingen, veel beschouwingen en gedachten die wij niet kunnen aanvaarden; maar er is tenslotte iets dat bij Durtain altijd overblijft, en dat is het belangrikste: hij is mens.

Zeker, ik vind het werkelik onbenullig wanneer Durtain schrijft over de Argentijnse conserven: ‘Tel est le devenir de la viande’, vooral omdat dit noch spottend, noch ironies is bedoeld. Maar, al heeft de zin te dikwerf een kleurtje van pretentie, toch kunnen we niet negeren wat hij ons laat zien. Hier vernemen we tenminste wat het is, een vreemd wereld-deel waar alle rassen onder elkander wonen en waaruit een beschaving aan het groeien is, een beschaving die reikt bijna tot het abstrakte en waar de mens stilaan ontaardt tot een automaat, zoals in die stad KILOMETRE 3 waar

[p. 118]

Amerikaansche organisatie en kommuniestiese organisatie de rollen houden.

Daarnaast leren wij ook, hoe daar midden in dat volk nog oude Spaanse gebruiken leven, zelfs nog overleveringen der Indianen. Paul Morand heeft hierover een zeer belangrijk boek geschreven, nl. AIR INDIEN, dat handelt over de werken der Incas; ook Lawrence schreef over de godsdiensten der verschillende volkeren in Mexiko en Peru. Durtain echter doet in de laatste bladzijden van zijn boek uitschijnen hoe er in de mechanistiese beschaving dier volkeren toch noch faktoren leven van een indies nationalisme dat zich zoekt los te scheuren van het Europees leven. Zijn thesis der rassen vind ik toch al te gewaagd. De halfslachtigheid van dat volk (Spanjaarden en Incas) is misschien voor Brazilie en Argentina een veel groter gevaar dan Durtain wel denkt, we mogen niet vergeten, hoe, in de universele opstanding der rassen, die soms zoveel ver gissingen en zoveel barbaarsheid veroorzaakt, de problemen die zich stellen in de niewe wereld, stilaan een afschuwelijk uitzicht krijgen, (ik denk vooral aan de heerschende cultus der groot-industrie).

Wat er ook van zij een boek als KILOMETRE 3 is buitengewoon belangrijk, omdat het ons een inzicht geeft op het ontzettend gevaar dat aan het groeien is uit een beschaving die alleen is gesteund op het materialisme.

Histoires vraies door Jérôme en Jean Tharaud
(Flammarion).

Sommigen hebben beweerd dat het jongste boek van de gebroeders Tharaud niets anders was dan een anthologie. Ik geloof er geen snars van,... ‘Les Histoires Vraies’ zijn nieuw. Ik herinner mij altoos het naief genoegen dat wij beleefden aan de bloemlezingen die wij gebruikten op school en die toen, en nù, en altoos zullen zijn: ‘morceaux choisis à l'usage des classes’. Spijtig genoeg hebben de antologieën die men samenstelt uit het werk van bekende schrijvers, bijna nooit meer belang dan de schoolboeken. Soms is er één, die boven het genre staat: zo de anthologie van André Gide, waaraan de auteur de nodige zorg en krachten heeft besteed, om in dit uitgelezen werk toch de grote lijn van zijn leven te bewaren,

[p. 119]

- zelfs in de keuze van het beroemd-geworden epigraaf: les extrêmes se touchent. Zo ook de antologie van Giraudoux, doordat ze werd samengesteld, als een film geordend, door de fijnzinnige René Lalou. Maar de antologie van J. & J. Tharaud is geen antologie.

Het is een verzameling van geschiedenissen, - echte, zoals de tietel het aanduidt. Het is best mogelik dat deze geschiedenissen reeds werden gepubliseerd in andere werken, of tijdschriften, maar dat is van minder belang. Gelijk ze nu zijn opgenomen in dit boek, vormen ze een geheel, elke geschiedenis op zichzelf. Dit vooral is belangrijk, dat deze geschiedenissen ons het best een gedacht geven van het groot talent der twee gebroeders. Het is een mierakel, het is een buitenkans, als ge wilt, maar dit wil nog niet zeggen dat het hier gaat om ‘morceaux choisis’.

De grote gaven zullen we het sterkst terug vinden bij het begin van het boek: ‘les trois promenades’! met Barrés, met Péguy, met Lyautey. Dit zijn geen fragmenten uit de drie gekende werken MES ANNEES CHEZ BARRES; NOTRE CHER PEGUY; of LES SEIGNEURS DE L'ATLAS, het zijn opstellen van een gans andere aard. Werken als deze over Barrès, Péguy, staan volop in de beweging; de tijd, de omstandigheden spelen er hun rol; de mens, evenals zijn getuigenissen, ondergaat de gedurige veranderingen van het leven; er is een avontuur, het menselik avontuur.

In deze verhalen echter staan we voor drie portretten. Ieder verhaal is bijna als de samenvatting van het groot werk waaruit het is geboren, zoals de herinnering is als de samenvatting van het voorbije. Zelfs wanneer deze zinnen niet werden overgenomen uit hetzelfde hoofdstuk dan nog zouden ze de zelfde zinnen zijn; alleen de atmosfeer verschilt. In de grote werken leren wij de personen kennen als strijdende figuren, in de verhalen zien we ze rustiger, inniger. Men zou het bijna kunnen vergelijken aan een La Bruyère die het leven der Balzac-typen tekent in een paar bladzijden. De Tharaud's hebben zich meer gekonsentreerd, en hierdoor komt het misschien dat ik nu veel meer houd van het portret van Barrès uit ‘Les Histoires Vraies’ dan uit ‘Mes Années...’ en voor het portret van Péguy geef ik heel het boek ‘Notre Cher Péguy’ kadeau...

Dit bewijst meteen dat we hier volstrekt niet te doen hebben met een antologie. In een brief, ter inleiding van het boek, gericht aan

[p. 120]

Max Fischer, schrijven de Tharaud's: ‘Des pages choisies, cela vous a toujours un air de collège et d'ennui. Et puis nous avons réfléchi qu'il serait peut-être possible de faire un livre supportable, en réunissant des morceaux, tous empruntés à la réalité et qui forment, chacun, une nouvelle, une histoire particulière.’ Het boek is werkelik geworden datgene wat zij heten ‘supportable’, het is zelfs een zeer schoon boek geworden.

Naast de wandelingen uit het eerste deel, die ook de meest originele zijn van het boek, vinden we ook zeer fijne historiese verhalen, jodengeschiedenissen en de zeer mooie negergeschiedenis. Ik heb vooral onthouden ‘L'Enfant tout en cire’ het leven van een klein jodendorp in midden-Europa, geschilderd met een lach en een traan, en een warme, kleurige menselikheid zoals bij een Dickens. Wat ons vooral bekoort in deze geschiedenissen, is het diepe inzicht van deze auteurs op het menselik bestaan dat een dubbel karakter draagt: de absurditeit en de waardigheid. Absurditeit, temidden der walgelike vergissingen, der grappen die het lot u speelt, gelijk aan die arme neger waarvan niemand de taal kent. Maar ondanks alles, ook waardigheid, want indien de ene mens een wolf is voor de andere, dan is hij toch evengoed een broeder en een goddelik iets.

En nu ik dit boek heb gelezen droom ik over dat andere boek; ik vergelijk even het schone en de echtheid uit de verhalen der Tharaud's met dat andere boek dat zo vreemd is, dat soms één vuur is, maar ook één donkere leugen... En ik geloof dat de tietel van dat boek heel wat beter zou passen voor de histoires vraies der Tharaud's: ik denk aan LA CONDITION HUMAINE.