De Tijdstroom. Jaargang 4

[p. 26]

Franse Letteren
Léon Bloy   Joost van de Venne

Bij de uitvoerige gepubliseerde briefwisseling van Leon Bloy hebben diens vrienden twee nieuwe boekdelen gevoegd: ‘LETTRES A RENE MARTINEAU’ (édit, de la Madeleine) ‘LETTRES A VERONIQUE’ (Courrier des Iles). Bijna al de brieven die gericht zijn aan Rene Martineau betreffen het lastige leven van Bloy, zijn gedurige nood aan kleine sommetjes, de jacht op het materiele, het geld waarvan hij leefde, en ook de kroniek van zijn religieus leven. Bij deze brieven echter, waarvan de waarde misschien te uitsluitend een betekenis heeft voor de vrienden van Bloy, is er één brief gericht aan Mevrouw Martineau over de eeuwige bestemming, die een der meest treffende stukken is, een der meest glorieuse getuigenissen is der christelike litteratuur van deze tijden. De brieven die gericht zijn aan de Veronika van ‘Le Désespéré’, bijna allen geschreven vanuit de trappisten waar Leon Bloy in 1878 in de orders dacht te treden, zullen naar mijn overtuiging wel velen terugwinnen van diegenen die LE DESESPERE had verwijderd... en zelfs van katholieke vrienden harde tegenstrevers had gemaakt. Ons zetten ze er nogmaals toe aan om de zeer aktuele belangrijkheid van deze buitengewone mens nauwer te omschrijven en meer lief te hebben.

* * *

Ik geloof best dat men van Léon Bloy kan verwerpen dat alles wat andere punten raakt dan zijn eigen bestaan: zijn geschiedkundige esseys over Byzance en Napoleon, zijn hagiografies werk over Christoffel Columbus en Mélanie, zelfs dat van verbeelding schitterend apocalipties werk met die harde nijdige stijl HET HEIL DOOR DE JODEN, dat ongelukkiglik nooit in de handen viel van een rijke liefdadige Abraham's-zoon. Ik wil hierdoor aan deze werken van Bloy niets afdoen! maar ik kan dit niet aanvaarden als zijnde het werk van Bloy; zelfs HET HEIL DOOR DE JODEN dat ondanks zijn grote rijkdommen er niet toe komen kan mij te overtuigen;

[p. 27]

ik ga niet akkoord waar Bloy het heeft tegen Drumont: ook Drumont was een buitengewoon mens wiens grootheid men, evenals die van Bloy, niet negeren kan, lees hierover Bernanos' prachtig boek ‘LA GRANDE PEUR DES BIEN-PENSANTS’).

Het waarachtige, enige, massive werk van Leon Bloy is wel die stroom, schoon als de Tiber, wiens modder-bedding op goud gelijkt, het biographiese, het ‘vie sans mystère’ over zichzelf: vooreerst de boekdelen die zijn dagboek vormen, de verzameling van zijn brieven, die gebeden-krans en die twee autobiographiese romans LE DESESPERE en LA FEMME PAUVRE. Voeg daarbij de kleine verhaaltjes, geromanseerde stukjes uit zijn herinneringen en vijandschappen en inzonderheid zijn oorlogshistories over 1870 getieteld SUEUR DE SANG. Over dit laatste schreef Albert THIBAUDET, die voorzeker de vriend van Bloy niet kan genoemd worden: ‘Les dernières pages de Sueur de Sang, le MOT, doivent être prises pour un chef-d'oeuvre de la langue; Rabelais emporté par Bossuet, Cambronne sur le trône de Napoleon’...

Het staat vast: Bloy, die in zijn leven zoveel heeft gescholden, wordt ook heden soms in harde termen behandeld en verwenst... Maar Bloy die gans zijn leven zo onzeglik heeft lief-gehad wordt ook heden op zijn beurt door velen bewonderd en bemind. Rond zijn herinnering is er een groep geschaard van vrienden en gebeden. Er zijn bekeerlingen van Bloy. Men kan de invloed, de aantrekkingskracht die hij heeft uitgewerkt op de geest van een grootheid als Pierre Termier niet negeren. Het is best mogelik dat sommigen dier vereerders bij het lezen zijner brieven, waaruit soms een geur van heiligheid opwaait, ook gaan geloven aan mirakelen en een heilige gaan zien in de gestalte van Bloy... het grenst in hun vereering soms tot het sentimentele toe, wat ik niet anders dan betreuren kan, omdat zij negeren vooral het ‘menselike’ in Bloy en niets willen weten van zijn, ook ‘menselike’, tekort-komingen; men moet de grootheid, maar tevens de kleinheid kunnen erkennen van dit leven dat een worsteling is geweest, en een kracht, en een zwakte, doorheen de beslommeringen van het materiele.

Voor ons echter, ligt de grote betekenis van Bloy, in zijn werk: hij is een kracht, de bezitter, de schepper van een stijl (dit woord te verstaan in de breedst levende zin), een stijl van het gebed, een stijl van de armoede, een stijl van het schelden.

* * *

[p. 28]

De geesteliken zullen in het gebed van Bloy altoos een zekere materialistiese betekenis vinden. Henri Brémond, de auteur van ‘L'HISTOIRE LITTERAIRE DU SENTIMENT RELIGIEUX’ is in dit opzicht onverbiddelik en hard geweest; zijn laatste artiekel, dat in Oktober van verleden jaar, door de ‘Nouvelles Littéraires’ werd gepubliseerd, en het paralleel wou trekken tusschen Huysmans en Bloy, heeft heel wat opspraak verwekt en eens te meer bewezen dat niets zover verwijderd blijft der ‘liefde’, waarvan Brémond de historikus en de apologist was geworden, dan het ‘gebed’ van Leon Bloy. Het gebed van de ene en het gebed van de andere bewegen in een paralleel-gaande vlucht: de ene echter, kan de andere niet begrijpen.

Het gebed van Leon Bloy is het gebed der middel-eeuwen. Het staat vlak tegenover dat van Pascal. Bloy is ‘anti-modern’. In een der schoonste bladzijden uit LA FEMME PAUVRE heeft hij zichzelf bepaald:

‘Le pauvre homme est resté là comme une similitude parabolique de ce christianisme gigantesque d'autrefois dont ne veulent plus nos générations avortées. Il représente pour moi la combinaison surnaturelle d'enfantillage dans l'amour et de profondeur dans le sacrifice qui fut tout l'esprit des premiers chrétiens, autour desquels avait mugi l'ouragan des douleurs d'un Dieu. Bafoué par les imbéciles et les hypocrites, indigent volontaire et triste jusqu'à la mort quand il se regarde lui-même, financé à tous les tourments et compagnon satisfait de tous les opprobres, ce brûlant de la Croix est, à ses yeux, l'image et le raccourci très fidèle de ces temps défunts où la terre était comme un grand vaisseau dans les golfes du Paradis!’

De Verlaine van SAGESSE dichtte:

‘C'est vers le Moyen-âge énorme et délicat
‘Qu'il faudrait que mon coeur en panne naviguât...

(Het is opmerkenswaardig dat bij het verschijnen van ‘Les Lettres à René Martineau’ en het boek ‘Verlaine’ van Fr. Porché, het juist dezelfde kritici zijn die hun haat uitwerken tegen Bloy en Verlaine, tegen die ‘Nous autres, hommes du moyen-âge’).

Het gebed van Leon Bloy ligt in de geest der buitengewone devotie. Het gebed voor hem is het smeekgebed tot St. Jozef, tot de H. Maagd, tot de Engel-bewaarder, aflaten, intenties, voor de

[p. 29]

zielen van het vagevuur. Het is inzonderheid de dwingende, vlammende wil om iets te verkrijgen, de eisende uitdaging die de heiligen in verlegenheid brengt. ‘Dans l'atmosphère d'impatience prophétique où Hello et Bloy se mouvaient alors, zegt Jacques Maritain, on pensait que la prière était comme un effort herculéen pour faire violence à Dieu’. Dit geweld, deze woeste vurigheid in de devotie is maar een vorm van het natuurlike, woeste geweld in Bloy. De mensen die alleen het gebed pratikeren der ‘pure liefde’ waarover Brémond zulke prachtige bladzijden heeft nagelaten, zouden zonder dit geloof in de pure liefde evenzeer een eerlik en natuurlik geordend leven leiden als met dit geloof in de pure liefde. Bloy echter, zou zonder die hevige devotie, zonder die woeste drang naar de heiligheid, ongetwijfeld een alkoholist geworden zijn, en misschien een dief. Maar dit dwingend geloof heeft hem uit de ontzaglike diepte van dit leven gered. De mystiek van deze mens, van deze lastdrager, die gedurig is gekweld door gebrek aan levensmiddelen, die men ondanks alles ten nauwste kan vergelijken met het materialistiese christendom van een Claudel, (zie hierover Leopold Levaux in zijn boek ROMANCIERS), deze mystiek is de zege voor Bloy. De kreten en de vuistslagen aan het altaar der heiligen en al dit geweld dat het Paradijs wilde in opschudding brengen, zijn als de spanning, de siddering en het eeuwig leven van LA FEMME PAUVRE en LE JOURNAL.

* * *

Bloy heeft datgene wat men heet het koninklik gebaar van de geldlener verheven tot aan de sterren. Van de grootse waardigheid der armen in de Kerk, heeft hij het grootse recht gemaakt van de bedelaar. Een boekdeel van zijn JOURNAL is getiteld ‘LE MENDIANT INGRAT’; van de ene kant beschouwd lijkt dit een antiphrase omwille der getrouwheid en verkleefdheid van Bloy aan zijn vrienden, en de mildheid waarmee hij de verkregen sommetjes terug uitbetaalde in rijke en overvloedige gebeden; maar van de andere kant verklaart deze tietel ook zeer duidelik de houding van Bloy, die aan de rijken zeer wel te verstaan geeft dat hij niet zinnens is zich voor hun rijkdommen te vernederen, de rijken aan wie hij gedurig het bestaan der miserie en der armoede opdringt,

[p. 30]

hun vragende om tenminste te laten, of te helpen leven het gezin van een geniaal schrijver die maar een duizental lezers telt en die zichzelf heet: ‘l'invendable’.

De oude sermoenschrijvers beweren dat de rijke de beheerder is van het goed der armen; maar Bloy die reeds met veel geweld gaat kloppen aan de poorten van het Paradijs gaat nog geweldiger kloppen aan de deuren van de beheerder. Bloy is juist het tegenovergestelde van de vernederde arme, die beschaamd is om zijn lompen; hij is de glorieuse arme, of liever hij is het geworden, want vooraleer dàt te worden heeft hij verschrikkelik geleden aan miserie en honger. Zijn buitengewone opvatting over het Paradijs is hieruit ontstaan dat hij een der hardst beproefden is geweest van deze hel der aarde, en ook omdat hij middenin zijn generatie, de grote getuige is geweest der miskende, der uitgescholden, der schromelik verzwegen geniën als Hello, Villiers de l'Isle, Adam, Verlaine, en anderen.

Men heeft dan ook zo dikwerf beweerd dat Bloy een verbitterde was. Ik geloof dat niets zo onrechtvaarrdig en zo onjuist is. Wanneer Bloy schrijft: ‘Le riche est une brute inexorable qu'on est forcé d'arrêter avec une faux ou avec un paquet de mitraille dans le ventre’ dan is dit nog geen reden om hem een verbitterde te heten; het enige verlangen van Bloy is altijd geweest: te kunnen aantoonen vlak in het aanschijn van de wereld dat de rijkdom een onverzoenbaar iets is met de leer van het Evangelie. Wanneer in Bloy de verontwaardiging losbreekt over zijn eigen bestaan, dan is dit niet de verontwaardiging van een arme, maar van een miserie-mens: ‘La Misère, zegt hij ergens, est le manque du nécessaire, la Pauvreté est le manque du superflu.’ Gedurende gans zijn leven heeft Bloy de nood gekend aan datgene wat hij noemt ‘le nécessaire’.

Hierin ligt de grote verdienste van Bloy dat hij een der fondamentele ideëen van het oude Christendom terug in eer heeft gesteld, door zijn leven, maar vooral door zijn werk: DE WET DER ARMOEDE.

* * *

Deze miserie van Bloy zelf, deze getuigenis der armen en der lijdenden hebben een vulkaan-gloed doen ontstaan van scheldwoor-

[p. 31]

den en schotschriften. Dit wil niet zeggen dat Bloy een pamphletschrijver was, maar deze kracht, deze vloed van scheldwoorden mogen wij volstrekt niet miskennen; het gelijkt bijna op de enormiteit der slagen in de ridderromans waarvan terzelfdertijd een schoonheid uitgaat, een poëtiese glans, bijna een epiese grootheid, omdat er nergens een schijn van haat is te ontwaren. Lees in LA FEMME PAUVRE de bladzijden tegen Huysmans, lees het JE M'ACCUSE dat gans tegen Zola is gericht, lees LES DERNIERES COLONNES DE L'EGLISE tegen Bourget e.a. het lijkt op een vuur-regen. Maar de vijanden stappen los doorheen dit vuur en wij kunnen niet anders dan dit vuur bewonderen. De grootheid van Bloy is echter niet deze van het persoonlik scheldwoord of van het litterair scheldwoord; ik geloof dat die trouwens meer vermakelik zijn dan werkelik treffend. Maar het gaat anders met de niet-persoonlike scheldwoorden waarvan wij het recht en ook de plicht hebben een deel op onze rekening te nemen, en te verstaan dat zij ook ons betreffen: het zijn de scheldwoorden die Bloy werpt in 't gelaat van de bourgeois, de mode van het leven, de mode van het woord en ook de mode van de gedachte; ik denk aan dit bewonderenswaardig boek ‘L'EXEGESE DES LIEUX COMMUNS’ de physiologie van het platte-lands-dier door ‘le Vieux de la Montagne’. De Bloy die scheldt in dit boek is maar het uitwendige van de Bloy die in zijn miserie en in zijn nood te bidden gaat; de integrale bourgeois die hij heeft uitgebeeld is als het negatieve van de massieve Christen die hij had willen zijn, dus van ‘le pélerin de l'Absolu’. Datgene wat hij ons hiervan heeft nagelaten in de twee boeken waar het leven van Véronique is geromanseerd in zinnen die zwaar en vol zijn als goud, in beelden die zijn als diamanten en waarvan Pierre Termier zo lief had ‘les éclairs en profondeur’ zal misschien nooit kunnen vergeleken worden met die innerlike zuiverheid, met die brandende vurigheid der ‘LETTRES A VERONIQUE’ die ons nu door Jacques Maritain werden bekend gemaakt; zij zijn misschien het schoonste, en misschien het rijkste van alles wat Bloy heeft geschreven!