De Tijdstroom. Jaargang 2

[p. 417]

Maurits Dekker over Amsterdam   Jan Schepens

De jonge Nederlandsche auteur Maurits Dekker, die van al zijn Nederlandsche tijdgenooten ongetwijfeld de meest Europeesch-georiënteerde is, zal tot nu toe vooral de schrijver blijven van dat machtige werk, dat nog geen vertalers schijnt te hebben gevonden in Engeland, Frankrijk, Duitschland en Rusland: ‘Waarom ik niet krankzinnig ben’. Zooals bekend liet Dekker dezen roman onder het pseudoniem Boris Robazki verschijnen. Deze Boris Robazki moest als een Russisch schrijver doorgaan. Dekker had zich willen wreken op de Nederlandsche dagbladrecensenten, die hem om God weet welke redenen maar niet rechtvaardig wilden beoordeelen.

Plotseling luidde het in één koor: ‘Een zeer merkwaardig talent’ (N. Rotterd. Courant); ‘Dostojefski heeft het nooit beter gedaan’ (Haagsche Post), enz...

Dit boek was inderdaad een buitengewoon sterk werk. Nu heeft Maurits Dekker zijn jongste werk opnieuw onder zijn naam uitgegeven. Het heet ‘Amsterdam’ (Andries Blitz, Amsterdam) en het wordt - zooals de schrijver die een leuke Amstelredammer is, het zelf zegt - ‘opgedragen met een handdruk en een glimlach aan alle onfatsoenlijken’.

Na den verbijsterend heerlijken indruk, dien ‘Waarom ik niet krankzinnig ben’ op ons liet, zeiden we van te voren: ‘Amsterdam’ kan onmogelijk dit boek overtreffen, moet minder goed zijn

Deze geestige satire op Nederland's hoofdstad kan het inderdaad niet halen bij het werk van Boris Robazki. En toch is het een verduiveld levend en boeiend boek, getuigend van een alzijdig begaafden geest en van een kombatief temperament. Het beeld van een grootstad ophangen is uitteraard moeielijk, omdat men allerlei werkwijzen en genres moet aanspreken. Niet alleen heeft men er voor te zorgen dat de lezer een beeld krijgt van de stad zelf en van haar meest innerlijke geaardheid, haar steeds groeiend wezen, haar karakter, haar hoedanigheden en haar gebreken, maar ook moet de schrijver ons in kennis brengen met haar meest typische bewoners. Een beeld van een stad is altijd een beeld van de maatschappij.

Men moet beschrijven en zelfs al eens geschiedkundig te werk gaan bij het uitbeelden van de stad en dan heeft men in acht te nemen dat

[p. 418]

de studie van de personen, die in den roman voorkomen, psychologisch een geheel vormt, zoodanig dat de enkele door den schrijver uitgekozen personen in hun verhoudingen tot mekaar een ‘Gesammtbild’ geven van de levende stad, in dit geval van Amsterdam.

Juist deze methode wordt door Jules Romains, de verkondiger van het unanimisme, nu eens op grootsche wijze aangepakt in zijn roman-cyklus ‘Les Hommes de bonne Volonté’, met als tooneel Parijs.

Eenigszins daaraan verwant mag men ook Alfred Doeblin's ‘Berlin-Alexanderplatz’ noemen (in het Nederlandsch vertaald onder den titel van ‘Franz Biberkopf's Zondeval’).

Maurits Dekker staat daar in goed gezelschap en hoeft er niet verlegen om te zijn. Zijn verdiensten zijn nog niet zoo groot als die van een Jules Romains, maar er zit stof in hem om een internationale glorie voor onze Nederlandsche letterkunde te worden. In Frankrijk en in Duitschland zou men zijn werken beslist reeds voor buitenlandsche literaire propaganda hebben goedgekeurd.

Om ons de Amsterdammers van 1931 te leeren kennen zal hij ons naar een van de Amsterdamsche arbeiderswijken voeren uit het Oostelijke stadsgedeelte. Hij kiest perceel 52 uit. De bewoners van dit perceel vertegenwoordigen volledig Amsterdam: zij zijn de Amsterdamsche werkbijen.. Van de darren spreekt Dekker niet. Op dat gebied is zijn werk dus onvolledig.

Op de benedenverdieping woont de Duitsche horlogemaker Alfred Arnim, die ons een blik gunt in de Amsterdamsche antiquaarswereld. Het is een eenzaat, een self-made man. Met een bovenmenschelijken moed en een geniaal uithoudingsvermogen werkt hij reeds jaren aan een klok, die onafgebroken gedurende honderd jaar zal loopen. Hij is ziekelijk, epileptieker, een Dostojewski-figuur. Verschrikkelijke droombeelden wekken hem 's nachts. Hij droomt van het Mokein Dovid, het schild van David. De obsessie van dit schild laat hem nooit los. Dit schild is niet alleen zijn marteling, maar ook de sleutel geweest van zijn vondst; want het groote tandrad van zijn wonderbare klok is op dezelfde wijze zespuntig als de zespuntige ster, het Mokein Dovid. De ster was zijn inspiratie, maar de ster bewerkt ook zijn ondergang. Hij heeft dit schild op een schilderij in het Rijksmuseum gezien. Hij wil ze met een mes uit het doek snijden. Dit is zijn einde. Arnim is de eenige dramatische figuur uit dit boek. Hier toont Dekker dat hij nog steeds Boris Robazki kan nadoen. De beschrijving

[p. 419]

van Arnim's waanzin is meesterlijk, alhoewel we toch moeten bekennen dat het hier en daar wat duister om begrijpen is, iets dat zijn vorige boek heelemaal niet te verwijten viel. Daar was het verloop van de krankzinnigheid kristalhelder aangegeven. Het mysterie bleef mysterie, maar men zag er klaar in. De schrijver was er steeds een veilige gids. Hier laat hij een paar malen den draad los. Het licht is uit en we tasten naar het wezen van Arnim's donkeren waanzin.

Al de andere Amsterdammers grijpen min of meer om het leven van mekaar heen.

Sjemaje Baruch, zijn vrouw Esther en zijn zoon Levi, zijn de afgezanten Israëls in dit moderne Amsterdam. Baruch lijdt natuurlijk aan trachoom en wordt blind. Zijn zoon Levi sjachert en tracht ook met heling aan zijn brood te komen, tot hij in de gevangenis geraakt. Van Arkel (de schrijver zelf, als ik me niet vergis in sommige al te duidelijke details), Van Rooyen en Veraart vertegenwoordigen de Amsterdamsche boheme en kunstenaarswereld. De kinderen van Veraart, Dolf en Frits, zijn prachtexemplaren van de Amsterdamsche straatjeugd. De ontwikkelde werkman heet hier Jaap Berger, een monteur die er vrij breede gedachten op nahoudt. Zijn dochter Corrie flirt wat met Veraart en zijn andere dochter, Annie, stelt ons in de gelegenheid poolshoogte te nemen bij haar verschillende vrijers, zoodat we daardoor de Amsterdamsche jongelingschap uit school, fabriek en kantoor leeren kennen. De hoogstudent Holtman is wel het produkt van den ernst, de waardigheid en de pedanterie van zekere professorale, akademische en geleerde middens. Hij studeert filologie. Hij werkt aan een thesis: ‘Welke is de rol die betoonde en onbetoonde medeklinkers bij de uitspraak van de Nederlandsche taal spelen?’. Al zijn kennissen moeten hem daarin, als proefkonijnen van de fonetiek, behulpzaam zijn. Holtman noteert wetenschappelijk-proefondervindelijk hoe zij zinnen uitspreken als: ‘Bram Boonenbakker is er beslist beroerd aan toe; hij is belabberd bekocht met die bende Brabantsche bruine boonen...’. Meesterknecht Bommels is een burgerlijk gezind werkman en meesterknecht Martens een werkman, die denkt als de bestuursleden van de S.D.A.P. Door hen leeren wij wederzijds hun werkgevers en -makkers kennen en hun politieke vrienden. Blijft dan nog ten slotte de Jood Michel da Silva, die verbazend handig is als handelsvertegenwoordiger en de goedgeloovige lui beet neemt op schromelijke wijze, en de vrouwen van al deze bovengenoemde heeren

[p. 420]

(ook daar is er voor ieders gading) en ge hebt een volledig beeld van het werkende Amsterdam.

De lotgevallen van al deze personen, die dan nog heel wat familieleden en kennissen hebben, die te gelegener tijd op het tooneel verschijnen (alleen het aantal slachtoffers van da Silva is reeds een klein Amsterdam) worden ons op alle uren van den dag en den nacht en op alle plaatsen van Amsterdam verteld.

Ongemeen rijk is dus de inhoud van het boek.

Naar den vorm, die steeds aangepast is aan de stof, toont Dekker zich eveneens alzijdig begaafd. Hij slaagt in de satire, weet de duizend verschillende nuances van den humor van mekaar te onderscheiden. Niet tevergeefs gingen Beets, Van Maurik, Multatuli en zoovele andere bekende spotters en hekelaars van Nederland's zeden en gewoonten den jongen auteur voor. Als humorist van het lichte genre verdiende hij trouwens reeds zijn sporen met enkele zijner vorige werken, als ‘Zijn Wereld’. Nauw leunt hij aan bij de Nederlandsche humoristenschool, maar toch is hem meer de gal van Multatuli eigen dan de zeemzoete lach van Beets. Dekker's humor kan wel schalks zijn, maar in hoofdzaak levert hij ernstige kritiek op de Amsterdamsche menschen, op de burgerlijkheid van deze stad. Dekker is niet alleen Nederlander. Hij kent te goed de buitenlandsche letteren, om niet te weten dat alle zedenkritiek tegenwoordig van sociale inspiratie getuigt. Te veel voorbeelden ziet hij om zich heen: daar is vooreerst de grootste satiricus van dezen tijd, Ilja Ehrenburg, die er openlijk voor uitkomt dat hij met zijn werk een zedelijke taak vervult, dan ontelbare groepen schrijvers uit alle landen, die allen den strijd hebben aangebonden tegen het groot-kapitaal en het overdreven machinisme en de exploitatie van den mensch door den mensch aan de kaak wenschen te stellen.

In Amsterdam leven er geen Kreugers, geen Bata's en geen Deterdings. Dekker moet zich dus tevreden stellen met grootheden van derden, vierden en vijfden rang: Philipps, Lips, Fyffes, de bestuurders van het Carltonhotel, van het dagblad ‘De Telegraaf’, het warenhuis ‘De Bijenkorf’, enz.

Zooals hij de humortechniek kent van een Beets en een Multatuli, weet hij ook die van een Ehrenburg en een Doeblin zich eigen te maken. De methode bestaat meestal in een simultaneïsme van twee feiten van ongelijk gehalte. Zoo bv.: 's Zondags rookt meesterknecht

[p. 421]

Bommels een Karel-I-sigaartje en leest het Amusante Weekblad, terwijl in een ander huis zijn patroon, de h. Klaverberg, een echte Hajenius Havana rookt en ook het Amusante Weekblad leest. Schrijver besluit: ‘Meneer P.J.G. Klaverberg is individualist. Meneer F. Bommels, meesterknecht bij de firma Klaverberg, is individualist.’ Dit zelfde simultaneïsme, dat in juist genoemd voorbeeld alleen de komiek te weeg bracht, zal in volgend voorbeeld - en hier verwijderen we ons van Beets en naderen we Ehrenburg - tragische aksenten ontlokken en de lach, die aanvankelijk op onze lippen komt, vertrekt tot een grijns, een huiverlach: ‘Klokslag half elf bijt de heer P.J.G. Klaverberg een punt van zijn sigaar en zaagt een van zijn arbeiders de punt van zijn rechterwijsvinger met de cirkelzaag af.’ Het wordt daarna heelemaal Ehrenburg's sociale satire, wanneer schrijver vervolgt: ‘Frans Bommels grijpt de verbandkist en mompelt dat de kerel een roekelooze idioot is. Bommels heeft volkomen gelijk. Bijna in iedere straat kan men uitstekende sigaren krijgen; maar waar zijn menschenvingers te koop?’.

Met dit simultaneïsme bereiken schrijvers als Ehrenburg hoogtepunten van komiek en tragiek. Ook Dekker slaagt daar vaak in. Het simultaneïsme van een konkrete en een abstrakte gedachte is een tweede middeltje. Een voorbeeld: Oom Anton, de schoonbroer van den monteur Jaap Berger, heeft zelfmoord gepleegd en het lijk wordt per auto weggevoerd. Dit feit wordt zakelijk gemeld en dan even nuchter de algemeene, als aan een schoolboek ontleende gedachte er aan vastgeknoopt: ‘Ongeveer om de vijf minuten sterft in Nederland een mensch’. Oom Anton stelde een einde aan zijn leven door verhanging. Zijn lijk bengelde aan een koord in de gang van perceel 52. Allen komen er naar kijken. De fonetieker-filoloog Holtman maakt bij zich zelf de geniale bedenking: ‘Zoo'n mond heeft hij nog nooit, gezien, afschuwelijk die tong. In geen taal ter wereld bestaat een klinker of medeklinker, die met een dergelijke tonghouding uitgesproken zou kunnen worden’. Dit staaltje van galgenhumor is reeds fijner, meer psychologisch. Holtman is onbewust komisch.

Prachtige humoristische brokken, zijn in dit boek te genieten, zooals die zuur-en-zoet-beschrijving van een eerste-Meidag. Dekker lacht met alles, maar houdt nooit op de sociale toestanden te beoordeelen. Alleen met Arnim lacht hij niet. Als een schitterend hors d'oeuvre is het verhaal van het tragische leven van dien wonderen horlogemaker,

[p. 422]

een donkere verschijning in deze karnavaleske reeks Amsterdamsche figuren.

Als humorist beging Dekker één zwakheid: hij heeft teveel getracht de zwakheden van Van Arkel en Veraart, de artisten, te verontschuldigen, terwijl hij voor die van de andere personages zonder genade was. Even hard had hij ze moeten bij de lurven vatten. Maar nou, het is den schrijver niet al te kwalijk te nemen. Hij verteedert zich om het lot van de artisten, omdat odk hij artist is. Daarom wou hij niet spotten met het noodlot van den eenzamen Arnim, die aan een wonderklok werkte.

Dekker eindigt zijn boek op volgende geestige wijze: ‘Dames en Heeren, u hoorde zooeven “Een Amsterdamsche Rapsodie”, gespeeld door den vulpenhouder-solist Maurits Dekker, opgenomen op “Blitz-record” nummer 50445.’

[p. 423]

Hongaarse Rapsodie.
Frans VAN IMMERSEEL.