De Tijdstroom. Jaargang 2

[p. 253]

Nog over Gezelle's Eros   Leo Galle

Een gedachtenwisseling met den H. Urbain Van de Voorde.
(vervolg)

‘Wee U die het kwade goed, en het goede kwaad noemt’.
(5.20 Isaïas).

Van Gezelle zou men kunnen zeggen dat hij was: ‘De nieuwe mensch, die door sublieme vriendschap leerde in te gaan tot Geloof’. Hij hield van kleine dingen, maar verhief ze, in het prisma van zijn Godsliefde, tot hooge proporties.

Gezelle is in zijn leven geweest de H. Franciscus of de koerier tusschen de twee polen van het verloren Eden en het te veroveren Paradijs. Daarom was hij zijn tijd vooruit en verstond hij, beter dan wie ook, de liefde van den H. Joannes op den schouder van Christus.

Zooals ik reeds zei moeten wij kunnen gelooven dat de hemelsche liefde even reëel is als de aardsche minne. Indien we zulks niet aannemen, komt het probleem Gezelle tot een neerhalenden eerbied voor hem, en wordt b.v. de hemelsche liefde Christus - H. Joannes een zuiver romantisch verhaal, dat slechts tegen dengene die het vooruitzet kan uitvallen.

Ik meen klaar genoeg te hebben bewezen dat er in de wereldliteratuur al te losweg van Plato wordt gerept daar waar hij volkomen buitenstaat, zoodat hem ten slotte slechts ‘oneer’ wordt aangedaan. Het is niet voldoende met een heilige overtuiging een opvatting te verdedigen. Wanneer wij eenigszins willen aantoonen Plato zoo maar niet over de markt te gooien, dan mogen wij alleen besluiten dat hij zijn Eros gezien heeft in de ontheving der aarde om zich met een hoogere wereld te verzoenen.

Het komt mij niet gewaagd voor hier te beweren dat Urbain Van de Voorde zijn eigen stelling van den Platonischen Eros bij Gezelle uitschakelt en zich voor mijn opvatting moet gewonnen geven; want waar hij zegt: ‘Gezelle zag zonde waar er geen was geweest’, laat hij drie hypothesen open:

[p. 254]

1^o) Uit christelijk standpunt bekeken is er wel zonde in het beleven der zuivere Platonische liefde (hoe geestelijk dan ook), daar zij de idee der ideëen als einddoel in de plaats stelt van een persoonlijken God (zie b.v. het geval Petrarca). Ofwel breekt U.V.d.V. met alle dogmatiek af en kan hij derhalve alle zonden goedpraten van het oogenblik dat Plato de absolutie belooft, zooniet wil Gezelle zelf geen uitstaans hebben met Eros en is zijn schuldbesef anders uit te leggen. Wat er dan ook van zij, er ligt geen logisch verband in de koppeling Gezelle-Eros en het schuldbesef van den priester.

2^o) Gezelle, doorgloeid van den Caritas - de liefde die blijft in eeuwigheid, omdat ze van Christus komt: ‘daaraan zullen allen herkennen dat gij mijn leerlingen zijt, aan de liefde die gij hebt tot elkander (Joh. XIII. 44)’ - was uiteindelijk een man met veel gemoedsbezwaren ofte scrupules, die goede daden en verheven gevoelens en inzichten aan een twijfelachtig gewetensonderzoek onderwierp, waarbij het schuldbesef het altijd zou winnen.

Hierover zullen wij in een volgend artikel meer uitweiden.

3^o) Gezelle, die als biechtvader zoovelen met een gerust geweten naar huis stuurde, was een ongewone snul die geen onderscheid wist tusschen goed en kwaad. Hij zelf zag niet klaar in zijn geweten, maar wij, goochelaars met erotiek en psychanalyse, die de kromme wegen van ons eigen bloed niet kunnen volgen, gaan zonder eenig voorbehoud beweren: Zie, door de ijzeren deur van dien heiligen tempel kan in de zielsceremoniën gadeslaan!

Had Gezelle dan geen jota begrip van theologie en kerkelijke zaken? Moeten wij dan toch gaan gelooven aan een geval dat aansluit bij de ‘kultuur der erotiek’ van Freud en Adler, die aan alle ondoorgrondelijke zielsgeheimen een pathologisch geval vastklinken en Gezelle evengoed zouden catalogeeren bij het bekend ‘Oedipuscomplex’? Zij stonden trouwens niet alleen met hun profetie. Ging D^r Maeder zelfs niet beweren dat Dante's hel-visioenen innig verband houden met zijn eigen gewetensbezwaren?

Maar wanneer wij het hooger levensbewustzijn toetsen aan vele stoute beweringen van sommige psychanalysten komt men veelal tot de vaststelling dat hun wetenschap slechts beteekenis krijgt naar verhouding van de dosis mooipraterij en esthetisch verdroomen. Alle zielsfactoren worden, hoe paradoxaal ook, buiten het menschelijk geheel geschakeld; de omstandigheden waarin de mensch zich te bewe-

[p. 255]

gen en recht te houden heeft om de levensdoeleinden te benaderen, worden zonder meer genegeerd om de erotiek, het ‘es’ als geïsoleerde bron tegenover het geweten te stellen en vandaar uit, tegen alle gezond verstand in - de geheimste zielsroerselen te ontraadselen.

Zoo verwondert het geenszins dat de wereld gaat gelijken op een somber gasthuis van erotomanen, waar ziel en geweten, hart en verstand geen toegang verkrijgen.

Waarheidshalve wil ik hier terloops aanstippen dat U.V.d.V. hoegenaamd niet te rekenen is onder de jongere discipelen van Freud. Ik verwijs daarvoor naar mijn eerste artikel (Tijdstroom - Juli) waarin ik - en ieder eerlijk literator moet er zich bij aansluiten - U.V.d.V. hulde breng om zijn moedig optreden tegen een ziekelijk Freudisme.

Maar al bouwt U.V.d.V. zijn prachtig essay op tot een ideale vereering voor onzen grooten Gezelle, hij isoleert niettemin het erotische uit gansch het levenscomplex van den priester-dichter en besluit: ‘gansch die zwijgperiode is een gewoon gevolg van den teruggeschrikten minnaar voor den Daimon’. Kom niet aandraven met Caritas; Plato was hem nader dan Christus. Hij geloofde meer aan den Daimon (hoe raadselachtig dit wezen ook zij) dan aan zijn geweten. Liefde was bij Gezelle het hoogste gebod, niet de liefde is God, maar de Platonische liefde, een uitdrukking waaraan de wereld allerhande beteekenissen gehecht heeft, bij zoover dat aan Plato een slechten dienst werd bewezen en wij Gezelle van de Roeselaarsche periode zouden gaan indenken als ‘Le Prêtre malgré lui’.

U.V.d.V. verliest uit het oog - zijn hypothese liet hem geen oogenblik los om toch maar tot de zwijgperiode te komen - dat zooals sommige psychanalysten narcissisme met mystiek gelijkstellen, men evengoed Eros met Caritas kan verwarren.

Maar ik wil er toch even op wijzen dat U.V.d.V. den Eros niet alleen stelt tegenover het gevuld leven van Gezelle, al verbindt hij hem ook aan zijn leerlingen, doch hij eveneens het wezen der liefde, tot hiertoe nooit ex professo behandeld in te absoluten zin opvat.

Alles objectief bekeken, zonder eenigen zweem van betweterij, meen ik nochtans dat U.V.d.V. zijn opvatting te veel als een onaanvechtbaar geheel verdedigt. Het is alsof hij Plato ietwat eigenzinnig als onafwijkbaar kader aanneemt waarin de figuur van Gezelle willens nillens moet passen, om de zwijgperiode te kunnen uitleggen. Het is

[p. 256]

zijn recht, maar het is niet voldoende tegenover het heilig geheim van een mensch, zooals Gezelle.

Ik zie trouwens Gezelle niet goed in het keurslijf van een strak betoog en meen hem nader te kunnen beminnen en volgen in den diepen onderstroom die naar zijn zielszee leidt. Gansch de Roeselaarsche periode is een stuk van zijn ziel. Men kan Platonische verzen schrijven en geen jota van Plato afweten. (De liefde is geen brevet van Plato. Ze behoort tot de eeuwigheid en daarom ook staat hier tegenover de hypothese Plato de hypothese Caritas). Maar het blijft als een paal boven water: Gezelle was ziel en deze heeft hem nooit verlaten. Hij was priester en deze was onafscheidbaar van den mensch.

Ik kan mij heel goed een dichter voorstellen en zijn beroep niet kennen, omdat ik ten slotte den mensch beluister; maar Gezelle als mensch tout court is de polsslag van Gezelle's leven moedwillig negeeren.

Dergelijke fout begaan wij onvermijdelijk wanneer wij 4 gedichten als met een ruk buiten zijn leven nemen en wij er mede vooruitkomen zooals wij het zouden doen met onloochenbare bewijsstukken: ziehier wat de Röntgenstralen ons van Gezelle lieten zien!

Wanneer wij alles samen nemen: brieven met leerlingen, Gezelle als priester - dichter - mensch, en niet als eenvoudig Eros-begenadigde, komen wij tot een juistere psychologische gevolgtrekking.

U.V.d.V. zal het met mij eens zijn dat het uiteenrukken van een onverbreekbaar geheel op eenzijdigheid kan uitloopen, en alzoo de verklaring van duistere facetten van een zieleleven met het allesomvattend hart al te gemakkelijk wordt, zelfs op gevaar af de grofste heiligschennis te plegen tegen de onkrenkbare grootheid van Gezelle.

Onverwoestbare figuren zijn altijd het voorwierp van anekdoten en hun veelzijdig en hoogstaand leven boven het gewoon gedoe blijft na hun dood onoplosbare vragen stellen: Tusschen Plato en Dio (althans volgens Gomperz), tusschen Gezelle en zijn leerlingen, het Gastmaal? O blind tasten tusschen schijn en wezen!

(wordt voortgezet)