De Tijdstroom. Jaargang 2

[p. 131]

Beeldende Kunst
Het Prosper de Troyer-album van Michel de Ghelderode   René Verbeeck

Portret, 28 geslaagde afbeeldingen, tekst van Michel de Ghelderode in vertaling van Wim Doevenspeck, lijst der verspreide en der niet verspreide werken, een facsimile van een brief van Paul van Ostayen aan de Troyer, persuitknipsels over de Troyer.
Uitgave Steenlandt, Kortrijk. Prijs 35 fr.

Quelles écoles?...
Il n'y a que des hommes forts...
Jean Cocteau.

Toen Michel de Ghelderode vóor de Troyer's schilderijen stond heeft hij gewis de omlijstingen horen kraken en zien stukspringen onder het geweld, - en in de Troyer zelf heeft hij herkend en begroet de man naar zijn hart, de sterke man, die in de wereld der artisten zonder ruggegraat zijn knoopsgat maagdelik wist te houden, waarvoor hem dan ook alle offisiele roem en erkenning werden onthouden.

De hoge verblijding over het ontmoeten en begrijpen van de forsige man moet mijns inziens de toon voor deze tekst hebben aangegeven. Het is een hoog aangeslagen toon, een taal, die kloek en fris wil aandoen en alle mogelike en onmogelike sprongen en kronkelingen uitvoert om op een gekompliseerde manier uit te drukken wat eenvoudig en klaarder kon medegedeeld. Een staaltje: ‘In de gangen van mijn gedachte klonk er een stem op. Ziehier deze rapsodie: Ik had u kunnen bezoeken, m'n lieve Prosper, verkleed in een dier voorhistoriese reuzen-hagedissen, ofwel gedecoreerd van de Nichan-Sftikar, (geschiedenis om alle spiegels te doen bersten!) maar niets doorhuivert me zo als, bij het overschrijden ener vreemde stoep, plots een man te zien verschijnen lijk gij, bezocht van een wit-gloeiënde uitstraling aan de slapen, en wiens handen de groeven dragen van rituele inschriften... Het is zichtbaar dat gij de tijd geweld aan doet en dat gij, gekkende pelikaan, geboren aan de uiterste grens van

[p. 132]

hemel en hel, de onnoembare en niet-te-doven vuurhaard der universele onrust aanhoudt, met er brokstukken van uw vlees naar toe te werpen. Lof zij u en verdoemenis!... Gij zult u daaromtrent niet verklaren, dat gaat niemand aan, maar gij weet zeer goed waarover het gaat!...’

Deze wijze van schrijven volstaat niet altijd om de ontstentenis of de vaagheid van een oordeel te kamoefleren: ‘Dit is exact mathematiese schilderkunst. Ik beluister haar toonkleuren. Zij ontketent harmonieën, schokkende rythmen. Haar zuivere tonen, in fuga, beelden een muzikale rust. Waarom moet ik nu aan het sonnet der klinkers denken? Geslagen metaal, klok, stamper, koor, diepe bassen, orgelgebulder - een ganse gesuggereerde polyphonie spuit op uit de sprakeloosheid van het tableau, uit de klankbodem van het doek. Het is recht en goed dat het oeuvre tot de zinnen spreekt.’

Hier is het ‘défaut de la cuirasse’ verborgen. De Ghelderode heeft de inhoud, de geestelike motieven van de Troyer's oeuvre begrepen en verklaard, maar hij vergat ons mede te delen op welke wijze de artist er een kunstwerk heeft mee gemaakt. Men kan een schilderij van de Troyer op twee wijzen zien: zonder zich om de inhoud te bekommeren en zelfs dan kan men het prachtig vinden en de Troyer een rasecht en vaardig schilder. - ofwel kan men in het doek een openbaring zoeken van de mens de Troyer en dan vindt men die gemakkelik. Doch zelden benaderen wij die geestelike inhoud door de materie, de uiterlike verschijning heen. Inderdaad, ‘het is recht en goed dat het oeuvre tot de zinnen spreekt’, maar dan ook het volledige oeuvre, ook de ziel er van. De geest van de kunstenaar mag niet rechtstreeks spreken tot ons verstand, (want als dit volstond ware alle kunst overbodig) maar langs de weg der zinnen.

Het is trouwens in deze richting dat de Troyer begint te evolueren. In zijn laatste werken blijft de kleur geen autonome faktor meer, maar streeft er naar het middel der geestelike uitstraling te worden. Het zijn vooral deze laatste werken (o.a. De Zee, Kristus verbolgen) die de tweespalt in de Troyer's vroeger werk openbaren. In deze werken vangt de samensmelting aan van een gezonde schone menselikheid en een hoge ambachtelike vaardigheid, d.i. het volgroeiën van een groot kunstenaar.

De Ghelderode heeft noch kritiek noch lofrede willen schrijven: ‘Voorwaar, het is daarom dat deze regels geen lofrede zijn, geen

[p. 133]

De wonderbare Visscher.

[p. 134]

grafschrift, geen liefdebrief, ofschoon wij weten hoe men de caramel prijst en het duitse leger bekladt. Deze regels zijn de biecht van 'n man op de gevaarlike ouderdom, - en zoudt gij lachen met een uitgeschudde en verslagen proletariër die hongerig danst vóor een rijke schenktafel? Ik dans een boeredans voor de doeken van Prosper de Troyer (mijn zinnen hadden honger en zie, reeds tien jaar vervaardigt men eetwaar in tuben.) - en deze dans is een kniebuiging waard of een gebaar van verguizing.’ De tekst werd eerder bedoeld als een begeleiding bij de afbeeldingen. Maar de Ghelderode heeft er het biezonderste in vastgelegd wat over de Troyer kon en diende gezegd. Want al is het nog te vroeg om een boek te schrijven over deze schilder, toch kunnen de grondslagen van zijn persoonlikheid en kunst en zijn rijke verworvenheden nu reeds belicht worden. Te meer daar de Troyer zich van meet af als een sterke persoonlikheid heeft aangediend, die met vaste stap naar de volle ontwikkeling schrijdt. De Troyer kan dat, omdat hij van 't begin af heeft gegrepen naar het meest essentiele en eenvoudig menselike en omdat hij het werk der traditie voortzet: ‘Aan de grond der vormen - muziek moerelen sonore bronnen - moederaarde en teelaarde, humus, folklore - een wortelthema dat ik onsterfelik acht, gregoriaanse zang en rumoer. Het oeuvre ontbindt zich orkestraal. Ik zal er een zang van onthouden zonder ouderdom, die mij vervolgen zal en doen roepen: “Deze man werd geboren in het Noorden en voedde zich met vlees”... Hij arbeidde op het duister gebod zijner voorouders. Zijn werk zal levensrecht behouden in de wereld daar het een ras proklameert. Uit de greep der duistere, maar absolute banden die deze doeken binden aan vernietigde middelewen, schiet een lichtkreet op: HERLEVING!

Drie ewen! Niets verouderd! Stijl! Men heeft de wetenschap van het schilderen verloren. Wetenschap, de oude voedster, de tucht waarlangs het genie zich bevrijdt...

Ik zou een doek van de Troyer durven hangen in een dier musea (zogezegd antiek) met het eenvoudige opschrift “VLAAMSE SCHOOL”.

Slechts de oude, dode meesters zouden zich niet verontwaardigen...’

De Troyer is de enige in Vlaanderen die zo dicht de geest der pri-

[p. 135]

De Duivenmelker.

[p. 136]

mitieven benadert, omdat hij het niet heeft willen doen uit modezucht en het primitieve niet alleen in uiterlikheden heeft gezocht.

De kunst van de Troyer is bij uitstek sociaal, want ‘het gaat er niet om de mensen van één caste, maar om een volk waarvan hier de levenskracht uitgeroepen en het gebeente gemeten is.’

Dit volk nader brengen tot zijn schilder is het doel van dit album. Wij moeten er Michel de Ghelderode dankbaar om zijn. Ook de uitgever Steenlandt, op wiens verzoek het werk werd geschreven, die er een prachtboek heeft van gemaakt en het op de markt brengt tegen een spotprijs. Wim Doevenspeck is er volledig in geslaagd ons te doen vergeten dat wij hier met een vertaling te doen hebben.