De Tijdstroom. Jaargang 2

[p. 41]

Toneel
Walter Hasenclever's ‘Antigone’ door het Vlaamsche Volkstooneel

Hierdoor is het kunstwerk van Sophocles tot ons gebracht in een dramatische ontwikkeling waarvan het verloop tracht te eindigen in het hart van onze wereld die meer dan ooit het ‘vrede op aarde aan menschen van goeden wil’ noodig heeft.

Het valt niet te loochenen dat Hasenclever's Antigone het Grieksch thema tot een moderne tragedie heeft verwerkt, die kort en goed een knappe transpositie mag genoemd. Indien hij het daarover aan den stok moest hebben met Sophocles, dan zou de Groote Griek hem alleen kunnen verwijten dat hij er een handje van heeft hem over den weg van ‘Damaskus’, buiten de godenwereld te voeren. Want in den grond is het dramatisch plan van de twee treurspelen op dezelfde feiten opgebouwd en brandt de dubbele tragiek ‘Antigone-Kreon’ over dezelfde stuwingslijn uit. Waar nochtans Sophocles' tragedie ontknoopt: 1) in den ondergang van Antigone, wier dood den uiteindelijken vrede en de verzoening over het rampspoedig geslacht der Labdakiden brengt; 2) in de verslagenheid van Kreon, die door zijn blinde onverbiddelijkheid de vereeniging der Dooden schendt en de straf er voor ondergaat door het verlies van zijn zoon Haemon en van zijn vrouw Euridike, laat Hasenclever zijn ‘Antigone’ uitloopen op een algemeene ‘Katharsis’ = de wereldvrede, waarbij evengoed de ‘Volkenbond’ iets kan leeren, indien hij, bij luchtige gesprekken aan de groene tafel, weet te luisteren naar de stem uit het graf: ‘Bidt, schuldige menschen in uw vergankelijkheid!’

In beide treurspelen klinkt het Christelijk gebod: ‘De dooden begraven’, en rond het gevoel der sublieme eeuwige verwantschap tusschen de dooden en de levenden, worstelen de tragische figuren: Antigone, in haar zusterlijke liefde en heroïeke zelfopoffering - met in denzelfden protagonistengroep: Tereisias en Bode - stijgend van de verslagenheid naar het hoogtepunt van den zedelijken triomf; Kreon, de antagonist, stuikende van het hoogtepunt der

[p. 42]

wreede stugheid naar de diepste nederlaag; tusschen beide strijdende machten: de intrigue-rollen: Ismene, De Wachter, Haemon en Eurydike.

Wat men ook bij Hasenclever aanvoelt, is het onafwendbaar, daemonisch mysterieus Noodlot, de stuwkracht van de Grieksche dramaturgie, dat evenwel bij hem tot een soort christelijken troost uitpuurt.

We zouden nog aan een kritisch onderzoek kunnen onderwerpen of het koor uit wiens bezielend leven Sophocles evenals de andere Grieksche tragedici, de stuwing lieten groeien, door het massatooneel is geëvenaard geworden. Want het is een grove dwaling te meenen, dat bij de Grieken het koor zoo maar als een lijmmiddel werd aangewend. Het bestond ook niet uit een statisch stijlgebaar, maar leefde de gansche ontroeringslijn mede, verhoogde de contrasteerende emoties, en bond het samenspel tot een harmonisch geheel. De ontroeringen van het koor bewogen zich organisch op de tragiek zelve van het spel, de dalende en heffende momenten tegen elkaar aanbotsende om de pathos- of lijdensscènes voor te bereiden. Het ligt buiten kijf, dat het vervangen van het koor door de massa op een verbluffende wijze door Lode GEYSEN werd aangewend. In den geest van HASENCLEVER's opvatting kon het trouwens niet beter, om de algemeene idee die ten grondslag ligt, en om de driftige vaart van de tragiek te verhoogen, was de massa een kostbaar element. Doch bij de opvoering gaf zij niet over gansch de lijn bewijs van onafgebroken dynamische actie en medespel. Ze had momenten van ‘niet op dreef zijn’ en van ‘zich losrukken van de stijgende actie’, vooral rond de scene waar Antigone's doodvonnis onherroepelijk staat opgeschreven. Ik meen dat we het hebben toe te schrijven aan het feit, dat de massa optreedt dààr waar de plechtige maar acteerende rol van ‘één persoon’ door de actie wordt geëischt. Het drama leent zich niet tot alle vondsten, houdt in alle tijden zijn eeuwige wetten, om het zielsleven dat er van één is, en derhalve kan ‘massa’ zonder bezielende faktor, in menig geval slechts als storend element of bombastisch vertoon dienst doen.

Hasenclever's Antigone stuurt ontegensprekelijk naar het einddoel met de volkomen evenwichtigheid die al de werken van So-

[p. 43]

phocles kenmerkt. Racine en Corneille hebben het nooit tot die sterke eigenschap kunnen brengen, en we moeten naar Shakespeare terug om een klassiek voorbeeld te vinden. Nochtans wint Hasenclever het bij al dezen, dat hij zijn stuk van overtollige literatuur

Ast Fontaine in de rol van Kreon.

heeft gekuischt en hij zijn woord slechts dienstbaar gemaakt heeft tot de onafgebroken tragiek.

Wat nu de vertolking betreft, meen ik dat het Vlaamsche Volkstooneel hier een zijner mooiste vertooningen te boeken heeft door

[p. 44]

den soberen en niettemin verheven stijl van dekor-bouw en vooral, behalve enkele zwakke punten, door het sterke spel. Lode GEYSEN heeft hier onbetwistbaar blijk gegeven van zijn rijke hoedanigheden als regisseur. Doch indien Hasenclever's treurspel tot zoo een sterke tragiek kon ontwikkelen dan is het voorzeker door de artistieke roluitbeelding van Maria Melis in ‘Antigone’ en vooral van Ast Fontaine als ‘Kreon’. Antigone had wel eenigszins meer de ‘heldin’ mogen spelen, om met ‘Kreon’ de dubbele tragiek tot meer contrasteerend effect te laten uitgroeien, waardoor de wanverhouding zou minder aangevoeld worden, doch zij leverde ontegenzeggelijk een mooi spel, gracievol van lijn in de doordrijving van haar zelfopofferende liefde, en het gemis aan heroïeke grootschheid vergoedt zij door eenige momenten van religieuze extase die haar geleidt naar haar subliemen dood. ‘Daar ik 't heilige - heilig geacht heb.’

Maar daar is Ast Fontaine die meesterlijk de rol van Kreon speelde. Reeds bij zijn eerste optreden in het Vl. V. leerde hij ons de uitmuntende eigenschappen van een rasechten acteur kennen. Bij hem nooit de overdreven gestes en de melo-accenten om de armoede aan innerlijke speelkracht een vorm te geven. Doorvoeld spel, dat in de gesloten nuanceering van de dramatische bewogenheid de actie ziel geeft.

Fontaine heeft in Kreon een persoonlijke creatie geleverd die hij met zulke strenge lijn wist vol te houden, dat ik ze durf klassiek te noemen.

Midden in het door hem zelf opgeworpen conflict tusschen het menschelijk en het goddelijk recht, voert hij zijn blinde eigengerechtigheid tot een hoogtepunt van tragiek om ten slotte langs even machtigen dramatischen toon de katastrophe voor te bereiden. Zijn uitbeelding van Kreon's machtsbesef was koninklijk, al verzuimde die koning dan ook de goddelijke wetten van het koningschap.

‘Gij veracht, indien 't u lust,

‘wat bij de goden hoog in eer gehouden wordt.’

Ik durf, zonder vrees voor tegenspraak, hier te beweren dat men terug moet naar de Gruyter in zijn glansperiode van klassieke vertolking, om nog een uitbeelding te vinden die met het spel van Ast Fontaine de vergelijking kan doorstaan. Om maar

[p. 45]

één voorbeeld te noemen, kan men verwijzen naar de opvoering van Oidipous door het Vlaamsche Volkstooneel, waarbij Sophocles' meesterwerk afgrijselijk werd vermoord.

Een tooneelgroep die onder zijn spelers een Ast Fontaine telt, mag vrij de grenzen over: Griekenland heeft nooit maskers vertoond, waarvan de tragische expressie dieper insloeg dan deze die Ast Fontaine door de levende mimiek uitbeeldde.

De vreesachtige Ismene die tegenover het wreed bevel van Kreon het offer van Antigone niet te deelen durft, maar om haar zuster te redden, Haemon in 't gedrang brengt, werd verdienstelijk door Jeanne Gruiana vertolkt. Indien nochtans deze actrice wat minder de gevoelsgamma aanroerde, alsmede haar rol meer in de ziel liet uitgroeien, dan zou ze een goed element worden, vooral wanneer ze, zooals het in de dansscene had moeten zijn, nog leniger spel zal leveren.

Ward Hens had in ‘De Wachter’ misschien de ondankbaarste rol omdat er aan de intrigue waarin hij gewikkeld wordt, een licht-komische noot verbonden is. Hij gaf blijk van een juiste opvatting van zijn rol waar hij langs een buigzame lijn, zonder de eenheid te verbreken, het dramatisch accent overdroeg van het Motorisch Moment (wanneer hij zonder zich zelf te beschuldigen, aan Kreon de strafbare daad van Antigone te melden heeft) naar het voorbrengen van de veroordeelde Antigone.

Blijven verder meldenswaardig: Rik Haesen (Haemon) die een verzorgd spel en een klare dictie schonk; Alice Christiaens in Eurydike en Lode Geysen, die, als knappe regisseur reeds vermeld, de rol van den aanvoerder soldatesk uitvoerde; Grassin (een arme) die, hoe zou het anders, de beste was in het massatooneel, en zienderwijze de groep wist te drillen; ten slotte Jan De Haen (Tereisias), de blinde ziener, die met kracht aan Kreon de orakelen verkondigde.

We zouden onvolledig zijn indien we niet de nederige rol vermeldden van Karel Albert, die door de aangepaste muzikale onderstreping de bewogenheid der stuwingslijn nog verhoogde.

Alles samen genomen een opvoering die Hasenclever en Sophocles geen ‘oneer’ heeft aangedaan.

LEO GALLE.