De Tijdstroom. Jaargang 1

[p. 214]

Toneelkroniek
Toneel in het Buitenland

De krizis op toneelgebied laat zich biezonder scherp gevoelen in Italie en Duitsland. Het Schauspielhaus te Berlijn, dat door den Staat ondersteund is, sloot het jaar 1930 met een deficit van zeven miljoen mark. Barnowsky, bestuurder van het parkulier teater dat onlangs ‘Amphitryon 30’ van Giraudoux opvoerde, verklaarde dat de oorzaak lag, grotendeels altans, in de overdreven hoge eisen van de ‘stars’.

In het Italjaanse tijdschrift ‘Pegaso’ wijdde Silvio L'Amico een uitvoerig artikel aan de teaterkrizis in Italië. Als eerste oorzaak geeft hij ook de sprekende film aan. Deze oorzaak zal echter vanzelf na eenige tijd verdwijnen. Doch daaraan zou reeds dadelik kunnen verholpen worden door gedeeltelik het teater aktueel te maken, in plaats van steeds met klassieke stukken op te treden. - Maar de oorzaken liggen dieper voor Italie. De gemeenschap die het toneel leven doet (schrijvers en publiek) is over de gehele wereld fel geslonken en in Italie schijnt ze gans te niet, omdat ook de akteurs, bemiddelaars tussen schrijver en publiek, niet meer bevredigen. - En er is ook de ekonomiese krizis: de prijzen der plaatsen zijn te hoog, zodat nog slechts een beperkt publiek de schouwburg kan bezoeken - Ook bestaat er in Italie geen ‘toneelkultuur’: niet één goed toneeltijdschrift, slechts één enkele dramatiese school, geen enkel volledig boek over de geschiedenis van het toneel. Dan duidt d'Amico verschillende middelen aan om deze krizis te boven te komen; o.a. het opvoeren van contemporaire stukken, zo italjaanse als buitenlandse - het stichten van minstens drie ware kunstschouwburgen, niet onder bestuur van de ‘directeurs de théâtre’, maar van de kunstzinnigste onder de regisseurs. Daartoe is echter geld nodig en daarom doet schrijver een beroep op de Staat, die totnogtoe het toneel omzeggens niet heeft gesteund, en wèl de plastiese kunsten.

In dit artikel geeft d'Amico een bepaling van regie, waarmee niet ieder zal akkoord gaan. In werkelikheid, zegt hij, is de ‘mise en scène’ niets anders dan de gehele sceniese interpretasie, waarvan de bazis de deklamasie blijft. Het woord wordt dus gediend door dekor, belichting enz. Om een geniale vertolker te zijn, moet de regisseur eerst en vooral een meester zijn in de deklamasie en al wat er betrek op heeft. Silvio d'Amico is dus een vereerder van ‘sire le mot’, daar waar een toneelopvoering moet zijn een harmoniese samensmelting en samenwerking van de verschillende kunstelementen die de opvoering uitmaken. De woorden dienen zowel ‘het stuk’ als de dekors, het spel van de akteurs, de belichting, de muziek. -

Te Berlijn klaagt men over het gebrek aan goede duitse auteurs. En één van de veelbelovende jonge schrijvers werd op het einde van verleden jaar door een aksident gedood: Hans Chlumberg (Hans Verdach, heer van Chlumberg). Zijn vader was een Oostenrijker van joodsche afkomst. Kolonel, verwierf deze in 1866 de adellike titel. De jonge Hans Verdach leefde te Wenen en werd er ‘ontdekt’ door Busserman, die zijn eerste stuk ‘Een dag’ opvoerde, eerst te Wenen zelf en dan met sukses in de verschillende duitse provinsies. Dit stuk schreef Hans Chlumberg op 25 jarige leeftijd; het is origineel en populair en verwierf al dadelik een prijs. Dan begon de

[p. 215]

jonge schrijver aan een grote roman, over het leven in de kadettenschool, schreef intussen een komedie ‘Hemelblauw’ (genre ‘théâtre improvisé’) Volgens het ‘Berliner Tageblatt’ stierf hij juist voor de algemeene herhaling van zijn laatste stuk, waarin de gesneuvelden in de slag van Verdun verrezen om zich te beklagen wegens het nutteloze van hun offer.

Zoals in vele landen is ook in Duitsland op toneelgebied een inzinking ingetreden, die ook wel bezinking kan brengen en de voorbereiding zijn van een niewe bloeitijd. Het ekspressionisme met zijn mooie en duurzame verwezenlikingen heeft uitgediend, of beter, heeft plaats gemaakt voor een meer gematigde, bezinde toneelkunst. Het grootste deel van de kracht der naoorlogse ekspressionisten werd besteed aan reaksie tegen al wat klassiek was en aan eksperimenten, berekend op onmiddellik sukses. Nu trad er meer inzicht en diepte in. Maar deze die midden alles recht bleef en klaar-ziende de lijn bleef volgen was Max Reinhardt.

Nu worden te Berlijn buitenlandse stukken gespeeld van hedendaagse schrijvers, waarbij Frankrijk goed vertegenwoordigd is door Tristan Bernard, Bourdel, Giraudoux. Engeland figureert er met stukken van Wallace, Sommerset Maughan, Oscar Wilde. - Het duitse repertorium kenmerkt zich door zijn politiek en sosiaal karakter. Een klassiek werk van betekenis werd in de laatste tijd opgevoerd: Schiller's ‘Maagd van Orléans’.

Zoals bij ons, zijn in Duitsland de liefhebbersgroepen in goed getal aanwezig en vormen er ook het meest gezonde element in het duitse toneelleven. Het zijn vertoningen georganizeerd uitsluitend door en voor werklieden. Hoewel het toneel er als politiek propagandamiddel wordt aangewend, zit er toch een frisse kunst in al die vertoningen, een tucht en een rietme in het spel, die we slechts bij de Russen terugvinden. De beste werkliedengroep is te Berlijn: de ‘Arbeitertheaterbund’, die onlangs met de opvoering van ‘Das Rote Sprachrohr’ een toppunt bereikte, dat slechts zelden door beroepsspelers werd geëvenaard.

* * *

Het overwicht op toneelgebied behoort over de gehele wereld aan Frankrijk voor wat de kwantiteit en aan Rusland voor wat het kunstgehalte betreft. Inmmers, de avant-garde is in beide landen de richting die op kunstgebied het best presteert en in Frankrijk blijft deze te Parijs, en te Rusland wordt al wat niet propagandistes is, geweerd, zodat de groepen naar het buitenland moeten trekken. Dit alles zien we, wanneer we het verlopen toneeljaar in Argentinie beschouwen. De grootste aandacht gaat naar het uitheems teater. Drie franse en drie spaanse groepen treden regelmatig te Buenos-Ayres op met werk van Jules Romains, Jean Giraudoux, Duvernois, Achard, Lenormand, enz. en van spaansche auteurs als Benavente (‘Pepce Doncel’), Martinez Sierra e.a. Het publiek begint echter op deze vertoningen schaarser te worden en ‘La Nacion’ voorziet in 1931 ook in Argentinie de onvermijdelike toneelkrizis.

Maar het toppunt van 1930 waren de vertoningen van de groep Tajrof, groots en origineel van opvatting, feeëriek van dekor en uitbeelding en knap van tekniek. Biezonder toegejuicht werd ‘Oeragaan’ van Ostrovski. De vertoningen werden gegeven in het Russies, wat nog een bewijs is tegen de supremasie van het woord.

Het nasional toneel werd met dit alles in Argentinie zeer verwaarloosd: ofwel speelden de argentijnse groepen uitsluitend buitenlandse stukken, ofwel zijn de inheemse stukken slechts middelmatig. De beste zijn: ‘Pierrot’ van E. Gustavino, ‘Tuin van Eva’ van Eichelbaum, ‘Mademoiselle’ van Arturo Capdevelo. Echter geen blijvend werk.

* * *

[p. 216]

In Rusland zelf bleef er na de revolusie van 1917 niet veel meer recht van het toneel, van de kunst in de aard van ‘Petroesjka’ of ‘Boris Godoenov’. De eerste die zich als regisseur opmerken deed was Stanislavski, die werkte in de geest van Meiniger en André Antoine en die stukken van Gorki en Tsjekhov, samensmelting van realisme en simbolisme, ten tonele voerde. - De Sovjets stelden alles in het werk om zich een toneelkunst te scheppen welke deze naam zou verdienen, maar eerst en vooral propagandamiddel diende te zijn. Meyerhold had ten andere schitterende verwezenlijkingen gebracht van dit ideaal in de eerste tijden van de Revolusie. Maar de niewe stijl triomfeerde eerst met Tajrof: neerhalen van de literatuur, het intellektualisme en het estetisme op het toneel; gebruik van ‘de drie afmetingen’ (iets heel niews voor Rusland); het naar voor brengen van de akteur, van het spel, gesteund door simboliese en goed gedozeerde belichting. Doch Tajrof was niet de man om het revolusionair teater in Rusland te bezielen; hij was te serebraal en te veel teoretikus. Het is Vsevolod Meyerhold die gans het toneelleven zou beheersen, tot nu toe. Het was ‘Volkstoneel’ in de echte zin van het woord, massatoneel, vol rietme. Verder vallen nog te vermelden een paar joodse groepen: het Habima-teater, met stukken als ‘Dibboek’ en ‘De ladder van Jakob’: ekspressionisme, konstruktivisme, overwegend plasties, en in de arkaïse Bijbeltaal opgevoerd - de groep Granovski die in het yiddish meer folkloristiese stukken opvoerde.

Over gans Rusland rezen nu de Sovjetsteaters op, zoals ook de bioskopen, talrijker dan ooit. Voor een min of meer ongeletterd of ongeleerd volk is toneel immers een van de beste opvoedingsmethoden. Maar er is nood aan goede, d.i. aan kunstige stukken. Uit dwang of op bestelling wordt zelden een kunstwerk geboren. Aldus worden er talrijke vreemde stukken opgevoerd, die enkel voorafgegaan of gevolgd worden door een kort Russies propagandastuk of soms enkel een toespraak, gehouden door een of andere persoonlikheid. De beste inheemse stukken welke in de laatste tijd werden opgevoerd zijn: ‘Temp’ (Maat) van Pogodin, ‘Diktatoera’ van Wikitenko en een stuk van Lvof: ‘Primo Boï’ (Aanvaard de strijd!) Stukken van vóór de Revolusie figureeren echter ook op het repertorium: Gluika, Tsjaïkovski, Offenbach, Ostrovski worden steeds gegeerd.

De jonge sovjetiese toneelliteratuur is verder ver van schitterend. Tot de meest gekende jonge schrijvers behoort Juriji Oleska. Zijn beste werk is de roman: ‘Nijd’ (1929). Hij schreef een satiriese komedie: ‘De drie zwaarlijvigen’ en deed in de laatste tijd veel van zich spreken met zijn niew stuk: ‘De Dood van Zande’. ‘Ik zie overal verborgen krachten, zegt de schrijver, en ik stel ze tegenover mekaar om er een drama uit te doen ontstaan. De ganse wereld dient herbouwd op sosialistiese grondslag. De geest en het verstand zelf zeggen en overtuigen ons dat het proletariaat de eenige scheppingskracht is die deze heropbouw kan verwezenliken. Als dramaturg tracht ik deze stelling uit te diepen...’ Een staaltje van de algemeenheden en de trukjes welke de auteurs moeten aanwenden om hun werk aan de heren Sovjets te kunnen voorleggen. Maar het mooiste in ‘De Dood van Zande’ is: dat we er een bittere satire in kunnen zien op het kommunistiese leven in de steden van Rusland. Satire welke behendig verborgen is onder de opgelegde kommunistiese propaganda-zinnen, van dit stuk, dat meer een praatstuk is. Tipies voorbeeld: volgend deel uit een gesprek van Dr. Goerfinkel, een oude patriarkale Jood, en Teodor, moderne Diogenes, die niet op zoek is naar een man, maar naar een beest, aangezien al wat niet essensieel en uitsluitend ‘kommunisties’ is (zoals het gewe-

[p. 217]

ten, het onderbewustzijn enz.) slechts dierlike eigenschappen, zoologie zijn:

‘Goerfinkel:... Wat doet gij in uw leven?

Teodor: - Ik ben een arme.

Goerfinkel: - Is dit een allegorie?

Teodor: - Neen.

Goerfinkel: - Werkloosheid?

Teodor: - Neen.

Goerfinkel: - Wat dan?

Teodor: - Fierheid. (korte poos). Zekere dag heb ik vastgesteld dat mijn schoenen versleten waren. Als een mens schoenen noodig heeft, en als hij daarbij nog een beschaafd mens is, dan doet het volgende feit zich voor: hij gaat naar een winkel en koopt zich een paar schoenen. Dit is een algemeen en histories procédé. Maar ik heb vernomen dat ik, om mij schoenen te verschaffen, eerst en vooral de moeilik en na veel aandringen te verkrijgen koepon moest bemachtigen. Dan heb ik mezelf rekenschap gegeven van al die hinderpalen die ik zou moeten te boven komen om te veroveren dit toverartikel: 'n paar schoenen! Naar deze plaats mij begeven, gene persoon te voet vallen, met list te werk gaan, bedriegen... dit is: veel geest en verbeelding verkwisten’.

Teodoor is buiten de kommunistiese gemeenschap gesloten en aldus kan hij alles zijn en alles in zich dragen wat een goede kommunist niet hebben mag: namelik alles wat het hogere in een mens uitmaakt, idealisme, geweten enz. Hij wordt het ‘alter ego’, de dubbelganger van zijn vriend Zande, die ‘kommunist’ is.

ROGER LAMMENS.

Nood Gods (Arena Kapel, Padua)
GIOTTO
Uit C. Verschaeve's Christus in de Passie en zijn voorstelling in de Kunst.
‘Uitgave EXCELSIOR, Brugge’