De Tijdstroom. Jaargang 1

[p. 151]

Inzichten in de geschiedenis der bouwkunst

Het getal drie.

Aan drie voorwaarden voldoet de bouwkunst:

Bestaan doet een bouwwerk alleen dan, wanneer zijn materiële vorm verwezenlikt wordt door de werking van een bewuste wil (van een individu of een kollektiviteit,) volgens dezelfde wetten als deze, die de natuur zelf beheersen.

Betekenisvol is het, wanneer het in zijn massa bevat en bewaart een overeenstemming met het absolute, het onkenbare, waarvan de bouwmeester de instinktieve en voorbestemde drager is.

Schoon is het, wanneer het met de geest van zijn tijd tevens het hart en de geest van de kunstenaar bevat, van deze priester van één dag, die de zending heeft in de stenen, gelijk anderen in de gewijde teksten, de Geest en het Woord te verklaren; van deze schepper van één uur, die de dingen het leven niet heeft kunnen schenken, dan door ze het zijne in te storten en die zodoende voor de tijden iets menseliks in het bouwwerk nalaat.

Deze drievoudige voorwaarde van stoffelike stabiliteit, logiese schoonheid en morele betekenis komt overeen met de primordiale drievuldigheid van gewicht, getal en maat.

Deze verdeling der machten in drie wordt door de oudste dogmas beleden en de oudste bouwwerken hebben in hun uiterlike vorm de primitieve stempel er van bewaard. Het prinsiep van één macht in drie soorten heeft de vorm der godsdienstige monumenten bepaald, terwijl het tevens het geloof der volkeren regelde, voorafbeelding van de door God zelf geopenbaarde Waarheid. Al de bouwtypen vloeien uit dit drievoudig prinsiep voort en de bouwkunst zal altijd, onder al de mogelike gedaanteveranderingen, het oorspronkelik kenmerk er van dragen.

Dit drievoudig prinsiep dat de volkeren altijd in symbolen hebben trachten vast te leggen, was de voortlevende herinnering aan de in al haar luister gekende maar verloren Waarheid, die de mens weer wil achterhalen, geholpen door de goddelike Openbaring en ook door de stof en haar wetten. Weerspiegelt het prinsiep der Heilige Drievuldigheid zich niet in de statiese wetten? De drie afmetingen: hoogte, breedte en diepte, de enige die onze geest kan vatten, vormen een volstrekte, fyzieke drieëenheid.

Het tastbaarste bewijs van de kontinuïteit der idee door alle tijden, alle kunsten en wetenschappen heen, wordt ons door de bouwkunst verschaft.

De driedubbele omheining van de Tempel van Salomon zal later, onder de invloed der dogmatiese en sosjale veranderingen, het aanschijn geven aan de drie beuken der kristene katedraal. Tussen deze twee typen ontwikkelt zich langzaam de Griekse tempel, met zijn cella, geflankeerd door twee peristylen. En de kerk, die moreel uit de Tempel van Salomon voortspruit, ontwikkelt zich architektureel uit de heidense tempel. (Men heeft wel eens gezegd dat de kerk een naar binnen gekeerde tempel is, waarin de kolommen van de peristyl de pijlers van de beuken geworden zijn.)

Als het overwinnende kristendom zijn intrede doet in de Romeinse beschaving, gaat het triomfant onder de drievoudige triomfboog der Cesars door, en tien ewen later opent de katedraal, in het midden der steden, drie spitsbogige poorten, vol schaduw, standbeelden en mysterie, langswaar God op de openbare plaats gedragen wordt, langswaar de menigte binnendringt in het beschermende huis van de Heer: in het midden het portaal voor de geestelikheid, die Ons Heer of de Relikwieën

[p. 152]

draagt, rechts het portaal voor de mannen, links dat voor de vrouwen.

Het graf.

De Egyptenaren waren voorbestemd om de idee van de volmaakte kunst op de wereld te brengen, gelijk het de zending was der Joden de idee van de énige God hoog te houden. Want lang vóor de dogmas der architektuur werden vastgelegd, verscheen de pyramide, als de eenvoudigste bouwkunstige uitdrukking. En is zij niet een der schoonste gebleven? De pyramide is de primitieve tumulus, nauweliks regelmatig gemaakt, maar aldus beoordeeld en verbeterd, - gesyntetizeerd - door de eerste architekt.

De eerste graven werden de eerste tempels en later rijzen de edelste gebouwen der mensheid op over de graven van helden, profeten en heiligen.

De door een sirkelvormige omrastering ingesloten aardhoop, waaronder Achilleus Patrocles liet begraven, vóor de muren van Troje, geeft het aanzijn aan de ronde graven van Mycenen en wordt in later ewen de kolossale rotonde, waaronder Hadriaan rustte, dichtbij de gele Tiber.

Keizerin Helena zal later deze vormen weer in het leven roepen en zal op het Heilig Graf te Jeruzalem een gelijkaardig rond monument doen oprichten; Byzantium zal daarin de gedachte en de steunpunten vinden voor de koepel der Aya Sophia. Een grafzerk, waarin het gebeente van een martelaar rustte, in het diepste der Katakomben van Rome, wordt bedekt met een marmeren tafel voor het celebreren der heilige Mysteriën, en het kristen altaar is gevonden.

Sursum corda.

De houten hut wordt het triomfante Parthenon. De door de Egyptenaren geliefkoosde pyramide-figuur blijft voortbestaan in de helleense tempel; vier duizend jaar later wordt zij herboren in de blije spits van de gotiese toren. Bij een aandachtige studie van het Parthenon heeft men kunnen vaststellen dat al de vertikale konstruksielijnen samenlopen in het toppunt van een ideële pyramide, alsof al de inspanning van de massa langzaam opsteeg naar de gedachte.

Alle architektuur is een sursum corda van de stof. Vanaf de voorhistoriese hut, toen de mens voor het eerst de gevallen boomstam oprichtte, tot en met de fabriekschouw beantwoordt het verheffen en stijgen van de materialen aan een verheerliking van de krachtsinspanning. De toppunten der schoonste gebouwen zijn altijd toppunten van de idee.

Daarom twijfelen wij geen oogenblik aan de aanwezigheid van een symbool in de eenvoudigste kunstwerken, evenmin als aan de noodzakelikheid van de geestdrift tot in de nederigste inspanning van de kunstenaar.

Achter de statiese voorwaarden van alle bouwwerk, zijn schoonheidswetten verborgen, en achter deze wetten schuilen de mysterieuze redens van een wezenlike en hogere betekenis.

De geheime zin der muren, waarlangs mensen geleefd, geweend en gestorven zijn, zouden wij niet begrijpen, indien wij ze naderden met hoogmoed of misprijzen.

Laat ons op de drempel van alle gebouw bewaren de eenvoudige ootmoed der bewondering, die alleen gelovigen en gelukkigen maakt.

Laat ons achter de zwijgende vorm de intensie beschouwen. Laat ons achter de stille muren de wil van een mens of de toestemming van een massa zoeken.

Als wij daarbij nog denken aan al wat de stenen bewaard hebben van de doortocht der mensen door dit leven, dan zullen wij de oude bouwwerken begrijpen als noodzakelike kristallizasies, op zekere ogenblikken der geschiedenis, van voorbijgaande noden en ewige gedachten.

René VERBEECK.