De Tijdstroom. Jaargang 1

[p. 18]

De Stof der Schepping en de Scheppende Mensenhand

De mens is het werktuigaanwendend dier. De fazen van zijn ontwikkeling zijn deze van de ontwikkeling zijner gereedschappen: Stenen, Bronzen, IJzeren Tijdperk, Tijdperk der Industriele Beschaving. Zonder werktuigen is geen menselike ontwikkeling denkbaar. Tekniek - de zin voor het werktuig - is tevens oorzaak en gevolg van beschavingsgroei. Werktuigen en procédés zijn min of meer ingewikkelde middelen om rijker en vlugger rezultaten te bekomen. Maar zij wijzigen ook de rezultaten. Als we zeer ingewikkelde werkwijzen en doorvrochte gereedschappen gebruiken, dan kan het gebeuren dat de uitslag dieper de stempel draagt van de aangewende middelen dan van de oorspronkelike aandrang, ofwel boeien de middelen sterker dan het einde zelf, zoals dit het geval is met de T.S.F.-liefhebber wiens passie immer te knoeien aan zijn toestel, hem belet een volledig nummer van 't programma te horen.

In de ware zin van het woord zijn al de dingen, die wij voor het leven gebruiken, zowel als onze werktuigen, middelen tot een zeker doeleinde. Een kopje of een bed, bijvoorbeeld, zijn middelen om te drinken en te slapen. Maar we mogen toch niet zeggen dat een goedgebakken lekkere biefstuk enkel en alleen een middel is: hij is ook einde in zichzelf. Alle ding in de natuur is tevens een middel en een doel: wij eten om te leven, maar eten is dan ook een der ervaringen van het leven. In dezelfde zin moeten een kopje en een bed een einde zijn in zichzelf; als wij ze enkel als een middel beschouwen, zullen ze voor ons lelik zijn, dingen niet bemind om hunzelfs wil en dus onbeminbaar. Utilileit als doel baart bedrog. Dit bedrog woekerde gedurende de laatste jaren in onze westerse beschaving.

De 19^e eew, pionier op het gebied van wetenschap en mekaniek, luidde een niew tijdperk van de wereldgeschiedenis in. De handwerksman werd de rug toegekeerd. Het heil kon alleen van de masjiene komen. Het ligt in de mensenaard bij alle niewigheid te vlug te gaan, vooruit te hollen en roekeloos over boord te werpen al wat vervlogen eewen aan ondervinding hebben opgestapeld. - Dit gebeurde ook hier. De 19^e eew wijdde al haar krachten volledig aan de wetenschap en de mekaniek eerder terwille van de wetenschap en de mekaniek, dan met het oog op de hoedanigheid der produkten. De kunstenaar - hoe nederig ook verborgen in de handwerksman - werd stelselmatig uitgesloten. Zij die de snoeren van de beurs hielden vatten de kunst op als een zaak totaal vreemd aan de nijverheden, die zij opbouwden in de ellendige en onooglike cités. Vreugdedronken waren zij door het feit dat de wielen draaiden ‘zoem! zoem’ - en alles met stoom!

Hoe menigmaal heeft men niet gezegd dat de mekaniek ons in materialiesme gedompeld heeft, doch het ware even juist te beweren dat zij de mensen misleidde in een onmenselik idealiesme. Ze heeft de mensen dol gemaakt op doelmatigheid, in de betekenis van: zoeken en scheppen van vermogende middelen en het tot de volmaaktheid drijven dezer middelen. Terwijl onze organizasies en werktuigen een grootse macht en ingewikkeldheid hebben bereikt, worden hun voortbrengselen meer en meer onwerkelik. Er is geen hart, geen bezieling in; de bezieling werd verspild aan de middelen om voort te brengen. Als wij even kijken naar de gewone bijbehorigheden die 't leven vereist, in een land dat niet met onze industriele kultuur gezegend werd, dan ervaren wij, dat ieder ding een individualiteit heeft, een onverwachte hoedanigheid, belangwekkend en

[p. 19]

levend. Alles: weefsels, pottenbakkersgoed, smeedwerk en zadelwerk, - alhoewel het valt binnen een zekere eenheid van stijl - alles draagt een persoonlike stempel, die elk voorwerp van het andere onderscheidt. Dit is het onderscheid van het persoonlik karakter. Een zich aldus uitbreidende persoonlikheid in koffiepot, karpet of stoel, is een verrijking van het leven; dit geeft een ervaring van weelde, die wij niet kunnen opdoen uit ons eigen huisraad. De voorwerpen, welke onze nijverheden ons verschaffen, worden uitsluitend bepaald door ingewikkelde werkwijzen, gekortwiekt door finansiele beweegredenen, gestandardizeerd door organizasienoden. Ze weerspiegelen honderden nooddruften, maar zeer weinig vrijheid, zeer weinig scheppende geestdrift. Vergeleken bij de werken van een waarachtige kultuur, lijken zij dood. Zij zijn dood. Hun makers beschouwden ze nooit als delen van de kostbare stof van hun eigen leven en van het leven der anderen die ze moeten gebruiken. Deze voorwerpen waren de middelen tot het bekomen van iets anders. Over 't algemeen werden ze voortgebracht als een middel tot geld dat, natuurlijk, een middel is om iets anders te kopen. Maar waar blijft dan ten slotte de waardevolle aanwinst, als alles wat bestaat uitsluitend middel is? Zo komen we nooit tot een bezit.

Wij beleven nu de vooruitgang. Wij bekomen middelen om te reizen, te vliegen en goederen te vervoeren en vooral een toenemende vermindering van lichamelike inspanning. De zeven-urendag behoort tot de dichtste mogelikheden. Wij kunnen 's Zondags te Parijs gaan dineren. Wij worden in de mogelikheid gesteld veel te leren omtrent de wereld, en, ten koste van wereldoorlogen, mogen wij ons overgeven aan vizioenen van wereldpolitiek. Al deze dingen zijn mogelikheden van het goede - alhoewel niet noodzakelik goed in zichzelf - maar zij vergoeden ons niet als de stoffelike inrichting van het leven verarmd is, zodat de ziel er geen voldoening in vindt. De ziel van iedereen vraagt onmiddellike voldoening, in de lepel zoveel als in het voedsel, in de kledij niet minder dan in de man, in het speeltuig zowel als in de muziek. Laat ons estetiek noemen de wetenschap deze onmiddellike honger naar realizasie te voldoen. De mens vraagt van het leven, en van alle dingen van het leven, dat zij hem voortdurend openbaring brengen zouden. En het grootste gebrek der dingen waarmede wij, beschaafde wezens ons omringen, is dat zij ons niets zeggen, of erger, dat zij ons leugens vertellen, gelijk de marmeren fineerbladen op onze openbare gebouwen.

De kunstenaar is een openbaarder. Wat ook door hem gemaakt wordt, van het geringste ding tot het grootste monument, het deelt ons iets mede van de stof der schepping. Wat zouden wij weten omtrent marmer, brons en graniet zonder het werk van de beeldhouwers? Vormgevers in ijzer en klei, in glas en hout en wol, zij allen verklaren de schepping aan onze zinnen. Zonder hun interpretasies ware onze onwetendheid groot omtrent de ware stof van het bestaan. Maar gelijktijdig met deze onthulling der stof, openbaren zij, door de vormen, waarin zij deze stof fatsoeneren, de denkbeelden van hun tijd; zij scheppen het ideale beeld van het streven van hun tijd, dat rust, voldoening en belichaming vindt in hun schepping. Dit is wat wij noemen de eigen stijl van de tijd. Die stijl ontbreekt nu. De wereld, die we rondom ons scheppen, openbaart noch de substansie der dingen noch ons eigen wezen: zij is alleen maar rijk aan deviezen. Van de maker wordt geëist dat hij meer en meer kunstknepen voortbrenge, meer middelen om aan andere middelen te geraken: geld. Maar zelden of nooit is de maker vrij om te leveren het onmiddellike goed: te doen wat tevens is: dienst en schepping - de

[p. 20]

onmisbare voorwaarde tot het ontbloeien van een stijl.

De handwerksman werd in de nijverheid niet door kunstenaars vervangen. Kunst was immers maar speelgoed en de beoefenaar der kunst werd als het ware met een soort van smalende, geamuzeerde belangstelling bedeeld. De grote bazen dezer eew zijn de ingenieurs, de scheikundigen, de natuurkundigen en de kunstenaars zijn betrekkelik kleine kereltjes. Zo werd de rangorde der dingen onderste boven geworpen: want de kunst van het leven moet toezicht houden over de tekniek er van.

Een reaksie was dan ook maar onvermijdelik: de reaksie van de handwerkslieden, van hen die beslist weigerden mede te werken aan de produksie op grote schaal. (De term: handwerkslieden of handwerkers, is misleidend: want zij gebruiken ook werktuigen; zij zijn zelf zeer gehecht aan hun werktuigen en zij verdigen deze met dezelfde kranigheid waarmede de industriele werklieden ze verwerpen).

De Engelsche beweging der Pre-Raphaëlieten, met Ruskin, was een poging om de hierboven geschetste ellendige toestand te bestrijden. Maar deze beweging was een mislukking, want in plaats van rekening te houden met de feiten van hun tijd en ze te aanvaarden, draaide men de werkelikheid de rug toe en vluchtte men ver weg in de Middeleewen. De Pre-Raphaëlieten zagen in de masjiene een hels beest, dat diende verdelgd te worden. De leuze was niet: ‘vooruit!’ maar: ‘achteruit’! De praktiese rezultaten waren gering, want de masjiene, werkende en zich ontwikkelende op een onweerstaanbare wijze, geschapen als ze was door ekonomiese noden, won meer en meer veld. De bevolking nam enorme verhoudingen aan en in haar nooddruften konden enkel nog de mekaniese produkten voorzien. Het aantal handwerkslieden was te klein en hun prijzen stegen te hoog. Het helse beest heeft de Pre-Raphaëlieten verslonden.

Dan is men gaan inzien dat het nutteloos en heilloos was, de voorwaarden van onze tijd te vermijden. Men vatte de stier bij de horens. Na de leuze: ‘achteruit!’ klonk nu vermetel de leuze: ‘vooruit!’ De strijd woedde nu niet meer rondom de leer van Ruskin maar rondom de teorie van Marinetti, de teorie van het futuriesme. Het Pre-Raphaëliesme was een zachtaardige Engelse opvatting, het Futuriesme een hevige, een Italiaanse, uitgedrukt in een hartstochtelike en opgeschroefde taal. Midden veel ijdel snoeven en belachelike overdrijvingen, was er niettemin een kern van waarheid in Marinetti's gedachtengoed. Hij zei inderdaad dat een tijdperk kunst moet voortbrengen uit zijn eigen, in plaats van de kunst der vroegere perioden te kopieren, dat de enige geschikte tijd tot het waarderen van mensenwerk, de eigen leeftijd van dit werk is, dat de tijd, waarin wij nu leven een eigen schoonheid bezit, die waard is geregistreerd en belichaamd te worden en dat wij de werktuigen moeten gebruiken waarover onze tijd beschikt, om kunst voort te brengen die eindelik zal voldoen aan de hedendaagse vereisten.

Enkelen hadden reeds de handen aan het werk geslagen en maalden schilderijen, afwijkend van de natuurvormen en van het werk der Renaissanceschilders, dat tot nog toe beschouwd werd als de enigmogelike standaard. Op ieder domein der kunst was er een niew streven merkbaar, een tasten naar een niewe bazis waarop de stijl van de 20^ste eew zich zou kunnen ontwikkelen. Er werd veel knoeiwerk voortgebracht, er was veel verspilling van talent. Die periode van proefnemingen valt samen met de eksperimenten van de wetenschap, de politiek, het sosjaal bestaan. Wij leven in een wondere tijd. Er heerst een zekere wanorde, een gisten, een werken van verborgen levenskrachten, wier gang meest altijd aan het speurend

[p. 21]

oog ontsnapt. Het is de vruchtbare wanorde, die altijd het scheppen van niewe dingen voorafgaat. Onze tijd heeft zijn romantiek, in zijn leven en in zijn kunst, waarvoor het moeilik is een parallel te vinden in het verleden. De natuur openbaart niewe wonderen, niewe wetenschappelike ontdekkingen worden gedaan en de kunst is ook op weg naar ontdekking en avontuur.

Wij staan aan de dorpel van een grote en niewe ontwikkeling, die vooral in de toegepaste kunsten te voorschijn treedt. De moderne levensvoorwaarden gunnen maar weinig plaats aan groote schilderijen of aan véel schilderijen; en alhoewel het tableau de chevalet, als voertuig der gedachte niet afgeschaft en vervangen kan worden, evenmin als de poëzie en het filozofies essay, toch heeft het opgehouden de enige kunstvorm bij uitstek te zijn. Wat blijft over? beeldhouwkunst, bouwkunst, meubelwerk, aardewerk, houtwerk, metaalwerk, al deze uitingsmogelijkheden waardoor het zieleleven van de maker, door de geïnterpreteerde stof der schepping heen, spreekt tot de ziel van iedereen die deze voortbrengselen gebruikt. De roeping van de fabriserende mens is de stoffelike inrichting van het leven weder te bezielen door werk voort te brengen, dat tevens middel is en doel in zichzelf: schepping.

De masjiene is een gift van Prometeus. Zoals die andere gift, het vuur, wordt ze een vernielende gesel, zodra de mens ze niet kan beheersen. Bewaakt en geleid door de geest, wordt de masjiene een uitstekend dienaar. Was er van meet af aan een toenadering ontstaan tussen kunstenaars en handwerkslieden, ingenieurs en wetenschapsmensen, we waren vandaag reeds verder op de weg. Onze tijd behoeft het perfekte voorwerp, gemaakt in zo grote hoeveelheid, dat iedereen het kan bezitten. Het mekanies produkt heeft ook eigen hoedanigheden: het kan, beter dan welk ander voorwerp ook, zijn prakties doeleinde uitdrukken; logiek, vrijheid van zinloos ornament, zijn hoedanigheden die kunnen genoten worden evenzeer als de presieze bewegingen van een prachtig geoefend atleet. De masjiene werkt in deze zin, en het mekanies produkt - als zijn struktuur en richting niet weggemoffeld zijn - openbaart een schoon samengaan van delikate lijn en sterkte van karakter. Daartegen kan men opwerpen, dat het rezultaat koud en hard is, maar men mag niet uit het oog verliezen dat deze harde bazis juist de kern uitmaakt van alle goede kunst, waaruit het ornament - dat nooit bazis kan zijn - logies en natuurlik kan groeien. De 19^e eew had in zo hoge mate de smaak voor fundamentele dingen verloren, dat zij altijd er naar streefde de afwezigheid van konstruksie weg te gochelen onder een boel elders ontleende versieringen, die doel noch zin hadden.

De breuk tussen de handwerkslieden en mekaniek, nog verwijd door de Pre-Raphaëlieten, noodzaakte ze tot een geestelike afhankelijkheid van het verleden of tot overdreven vertrouwen in hun eigen intuïsie. Het handwerk verarmde door hun afgezonderd bestaan. De handwerksman is een burger, zowel als een kunstenaar, en hij kan als menselike geest niet bestaan door het uitsluitend in acht nemen van zijn bedrijf. Zijn opvatting van het werk is een levenskwestie voor iedereen. Werk als leven, werk als schepping, werk als spel - dat is het wat de handwerkslieden nu nog verwezenliken voor henzelf, maar niet meer kunnen realizeren voor de wereld zonder de masjiene. Niet meer door het verwerpen van de middelen, die waarlik nuttig kunnen zijn en die zich nu opdringen, zal hun ideaal: de stof der schepping, de wereld, te boetseren naar de wens van hun hart, nog te verwezenliken zijn, maar wel door het aanvaarden en aanwenden van de eigentijdse middelen. Vandaag heeft men uit verleden pogingen ervaring en kennis genoeg opgedaan om de masjiene te kon-

[p. 22]

troleren en haar werking het menselik element in te prenten.

Maar om een moedig samenwerken van vrije, individuele werkers in 't leven te roepen om hun werk op hun eigen manier te doen en om de wereld voor hun werk te winnen, is er een meer dan gewone inspanning vereist. Handwerkslieden moeten zelf hun gedachten stem geven. De waarheid, die zij intuïtief kennen moeten zij verstandelik kunnen uitdrukken. Tegenover de beschaving van mekaniek moeten zij de mekaniek van het denken stellen. Zij moeten alle hulpmiddelen van tradisie en ervaring samenleggen, meer dan ze tot nog toe gedaan hebben. Zij moeten de wereld zuiveren van de nutteloze dingen, die onder de naam van handwerk, heel onze omgeving ontsieren. Zij moeten hun strijdkrachten verrijken en versterken door medewerking van andere partijen: godsdienstige, wetenschappelike en ekonomiese. Wat zij voorstaan is de verwezenliking van een ideaal waar heel de wereld op wacht. Vrienden zullen zeker opdagen, ingenieurs en tekniekers zullen hun inzichten delen en zich aan hun zijde scharen om met hen, door humanizering de hele organizasie van 's mensen werk óm te scheppen, tot een hoger verlangen uit de voldane ziel van werkende en scheppende mensen een hogere vervulling in het leven roept. Dan zal een niewe stijl als lentebloesem uitbreken uit elke tak van de nijverheid.

RENE VERBEECK.