Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 121

[p. 169]

Bart Minnen en Geert Claassens
De Roman van Lancelot in Middelnederlands proza

Het fragment-Wezemaal

Abstract - The article offers an editio princeps of a recently found fragment of the only known Middle Dutch prose translation of the Old French Lancelot en prose. The fragment is identified as belonging to the same manuscript as the so-called ‘Rotterdamse fragmenten’ (and thus presenting the same translation). Furthermore it is argued that this mid-fourteenth-century manuscript may have been commissioned by the lords of Wezemaal (between Aarschot and Leuven), the place where the fragment was found in the archives of the local church.

1 Inleiding^*

Het beeld dat W.P. Gerritsen ruim veertig jaar geleden schetste van de overlevering van de Middelnederlandse epiek - ‘wrakstukken die na een storm zijn aangespoeld’¹ - kan ook met de hierna bekend te maken vondst onverkort gehandhaafd blijven. Het handschriftfragment dat onlangs in de pastorie van Wezemaal (België, prov. Vlaams-Brabant, tussen Leuven en Aarschot) aan het licht kwam, verandert aan dat beeld hoegenaamd niets. Maar het gegeven dat het een fragment van een Middelnederlandse tekst van profane aard in proza betreft, verleent er een waarde aan die de beperkte omvang (zowel materieel als tekstueel) van de vondst verre overstijgt: het gaat immers om een tekstfragment van de Middelnederlandse prozavertaling van de Lancelot en prose. Daarvan zijn tot op heden slechts 382 regels bekend, overgeleverd in de zogenoemde ‘Rotterdamse fragmenten’. Zoals we hierna aannemelijk zullen maken, behoren de 82 regels van het fragment-Wezemaal tot dezelfde vertaling en heeft het fragment deel uitgemaakt van dezelfde codex.

Hierna volgen een beschrijving van het fragment, de identificatie van de tekst en de herkomst van het fragment. Het laatste aspect zal wat uitvoeriger aan de orde komen, aangezien we ervan overtuigd zijn dat hier mogelijke indicaties uit te distilleren zijn betreffende de toenmalige gebruikssfeer van codex en tekst. Uiteraard bevat deze bijdrage een transcriptie van de tekst, vergezeld van foto's van het fragment.

* Met dank aan Michel Tilleman, pastoor van Wezemaal, en aan dr. Chris Coppens, Centrale Universiteitsbibliotheek van de Katholieke Universiteit Leuven, door wiens tussenkomst het fragment deskundig kon worden losgemaakt uit het archiefstuk waarin het zich bevond. De auteurs danken ook prof. dr. A. Berteloot (Westfälische Wilhelmsuniversität Münster) voor zijn hulp bij de dialectologische analyse en zijn kritische commentaar op een eerste versie van dit artikel. Het spreekt voor zich dat de verantwoordelijkheid voor elke onverhoopte tekortkoming in dit artikel volledig bij de auteurs ligt.

1 Gerritsen 1963, dl. I, p. 147.

[p. 170]

2 Beschrijving van het fragment

Het betreft de helft van een perkamenten blad dat verticaal werd doorgesneden. De huidige afmetingen zijn 290 mm x 92-62 mm. De tekst is afgeschreven in een verzorgde littera textualis. Op één plaats is een lombarde A bewaard gebleven, uitgevoerd in blauwe inkt en versierd met rood penwerk dat naar boven en naar beneden in de marge uitloopt (zie ook de afbeeldingen).

Het handschrift werd in twee kolommen afgeschreven. Aangezien boven- en ondermarge niet geheel afgesneden zijn, kunnen we met stelligheid beweren dat elke kolom 41 regels telde. Lijngaatjes zijn niet bewaard gebleven en van de aflijning en de liniëring zijn nog maar zeer beperkt sporen zichtbaar, al met al te weinig om een liniëringsschema op te stellen. De afmetingen van de tekstspiegel laten zich enkel bij benadering vaststellen: de hoogte van de beschreven oppervlakte is 220 mm; de breedte ervan zal waarschijnlijk zo'n 140 mm bedragen hebben.²

Op grond van de lacune in de tekst (zie hierna) kunnen we verder nog aannemen dat het fragment aan de rectozijde de tekst van de a-kolom bewaart en aan de versozijde die van de b-kolom. Het snijwerk heeft in de bewaarde kolommen een beperkt tekstverlies veroorzaakt: aan het einde van de regels (rectozijde) dan wel aan het begin ervan (versozijde) ontbreken op vele plaatsen de laatste dan wel de eerste letters van de regels. Dit tekstverlies laat zich doorgaans echter goed reconstrueren.

De taal van de tekst is - voor zover we dat op basis van het beperkte materiaal kunnen vaststellen - te beschouwen als een mengeling van (westelijk) Brabants en Vlaams, een mengeling die in de dertiende eeuw opvallend aanwezig is in de oorkonden van Antwerpen en Mechelen. Als Vlaams kunnen gelden: dul (b17),³ (maar daar staat het eerder Brabantse op (a15, a 22) tegenover); helecht (a12) en sie als pronomen voor 3 pers. plur. (a20, a25, a36, a41, b1, b11 en b13) naast si voor 3 pers. sing. fem. (a36, a 40, a41). Daar staan als Brabantse kenmerken tegenover: selc (b37) en ghi selt (a3, b35), twelef (a28). Opmerkelijk is de a-typische vorm vregeden (b2), die wellicht als een kopiistenfout moet worden aangemerkt. Misschien mogen we de vorm thoft (b27) als ‘symptomatisch’ voor de dialectologische mengkleuring beschouwen: bij een ‘zuiverder’ Brabants afschrift zouden we de vorm hoot verwachten.⁴ Mogen we, onder voorbehoud, aannemen dat de kopiist zijn (schrijf)taal leerde in de regio Antwerpen-Mechelen?⁵

2 Uitgangspunt voor de schatting van de breedte is de lengte van de volledige bewaarde regels 1-4 op de rectozijde van het fragment en de volledige regels 1-3 op de versozijde, die het vermoeden wettigen dat de breedte van de kolom ca. 65 mm bedroeg. De ruimte tussen de twee kolommen laat zich niet meer vast stellen, maar wordt hier ingeschat op ca. 10 mm.

3 Bij deze verwijzingen refereren de a en de b aan resp. de a-kolom op de rectozijde en de b-kolom op de versozijde van het fragment.

4 A. Berteloot deed naar aanleiding van deze vorm de voorzichtige suggestie dat misschien een Vlaamse legger gebruikt werd voor dit afschrift (pers. med.). Overigens lijkt het hierboven aangewezen gebruik van sie voor het pronomen 3 pers. plur. tegenover si voor het pronomen 3 pers. sing. te ‘sporen’ met het Vlaamse onderscheid tussen si (3 pers. plur.) en soe (3 pers. sing.). Is het denkbaar dat - indien er een Vlaamse legger gebruikt werd - de kopiist bijna mechanisch het soe in si heeft omgezet en het si in sie? We tekenen wel aan dat sie geen echte Brabantse vorm is; hoewel deze vorm een enkele keer voorkomt in Mechelen (vgl. Berteloot 1984, dl. 2, krt. 120).

5 Bij dit voorbehoud hoort zeker ook de overweging dat het in een prozatekst niet bepaald eenvoudig is om een zuiver onderscheid te maken tussen de dialectologische kenmerken van het afschrift en van de gebruikte legger.

[p. 171]

Wanneer we naar de schriftkenmerken kijken, kunnen we misschien een uitspraak doen over de datering van het fragment. De a is in twee verdiepingen, de lange s staat op de schrijflijn en heeft een voetje, de l is zonder lus uitgevoerd, maar wel met een voetje en (soms) met een aanzet bovenaan de stok. Op grond van het schrift zouden we het handschrift voorzichtig kunnen dateren op (het midden van?) de veertiende eeuw.⁶

6 Alledrie de kenmerken horen thuis in de T-hoek van Gumberts kubus, maar de s en de l vertonen ook overeenkomst met het gegeven specimen voor resp. de Z- en de E-hoek van de kubus. Vgl. Gumbert 1976, vooral p. 46-49.

3 Identificatie

Op grond van de in het fragment voorkomende eigennamen - Claudas, Lancelot, Logres, Cardelot, Artur, Aran, Froles, Gaule - is een classificatie als ‘Arturroman’ voor de hand liggend. Het gegeven dat de tekst in Middelnederlands proza is geschreven, nodigt uit tot een vergelijking met de Rotterdamse fragmenten.

Om met het eerste te beginnen: de tekst vertelt van de voorbereiding van een veldtocht tegen Claudas, waarbij Lancelot en Artur twisten over de vraag of Artur mee moet gaan of niet. Lancelot slaat Arturs aanbod om hem te begeleiden af, maar Artur houdt voet bij stuk. Bij aankomst te Cardelot waarschuwt Artur de koningin en zijn baronnen. Binnen vijftien dagen arriveren ze in grote aantallen. De koningin is bedroefd om het nakende vertrek van Artur en van Lancelot, maar ze beseft dat er geen ontkomen aan is.

Dan volgt er een lacune tussen recto- en versozijde en de tekst vervolgt weer met de vraag van een onbekende sie (meervoud) die willen weten wie er zo'n goed ridder is. Aran antwoordt met een lofprijzing die hij aan Lancelot van Lac verbindt. De aangesprokenen hadden hem graag tot hun heer gekozen, ware het niet dat ze Froles en zijn leger vrezen. Deze Froles neemt dan het woord en zegt tegen de bode, Aran, dat diens heer hem zijn land moet laten, omdat zijn eigen land hem voldoende zou moeten zijn. Er volgt een verder dreigement door Froles, maar Aran wimpelt dat af als grootspraak en zegt Froles de strijd aan als hij tenminste wil blijven. Aran keert dan terug naar zijn heer en vertelt hem van het voorgevallene.

Deze twee korte episodes corresponderen met de volgende passages in de Lancelot en prose (in de editie van H.O. Sommer):

Et y menrai tant de ma gent que molt sera fols claudas se il matent Sire fait lancelot. non feres salue vostre grace. quar ceste besoigne sera bien faite sans vous Ne il nest pas drois que vous vous traueillies tant pour moi. De ceste parole sot li roys mal gre a lancelot plus que de cose que il deist onques mais Car lancelot lauoit tant serui par maintes fois quil ne le quidast iamais auoir deserui ne guerredonne la moitie de son seruice non pas sil li donast le royaume de logres. Et pour chou en fu il si corecies comme il y parut bien. quar aussi tost comme il vint a camaaloth et il conte a la royne la nouele si envoia partout sez lettres seelees de son seel et manda a tous ceuls qui de lui tenoient terres quil au plus tost quil porroient venissent a cort apareilliet daler sour claudas. Et cil qui moult furent liet de cel mandement satornent au miex quil porent. si que aincois que la quinsaine fust passee en peust on ueoir a[s]samble .xij. milliers que chevaliers que sergans.
Ensi a[s]sambla li roy artus sa gent. Et quant il en vit son point de mouoir si se mist a la

[p. 172]

uoie entre lui et lancelot et sa maisnie dont il auoit grant plente. Et quant la royne le vit quil estoient prest del mouoir si en ot moult grant couros quar moult li anoioit la departie de lui et de lancelot. mais pour che que elle voit que faire lestuet sen taist elle. et lez commande a dieu en plorant.⁷

Hierna volgt het relaas van Arturs overtocht naar Gaule en de eerste confrontatie met Frolle van Alemaigne die de kroon van Gaule opeist. Artur repliceert met de stelling dat zijn claim ouder is en dat hij bereid is deze claim gewapenderhand te verdedigen. Artur schenkt het koninkrijk aan Lancelot onder de belofte te zullen helpen met de verdediging. Hij stuurt bovendien Arans naar de Gallische baronnen om zijn besluit bekend te maken. Als Arans aankomt bij het kasteel van Bestoc lijken de baronnen zich al bij Frolles heerschappij te hebben neergelegd. Arans deelt ze dan mede dat Artur hen Lancelot als koning heeft gegeven. En dan pakt het fragment de draad weer op:

Quant arans fu uenus entreuls. si lor dist seignor pour la descorde qui a este entre vous. vous mande li roys artus quil vous donra seignour tel qui bien vous garantira contre tous hommes et tendra a droit. Et quant il o[i]ent ceste parole. si demandent qui est cils boins cheualiers. par foy fait il on le puet bien nommer pour le meillor cheualier qui soit el monde et li plus gracieus et li mieus ames et si est estrais del plus haut lignage del siecle. si vous di quil a a non lancelot del lac. Lors si acordassent tout moult volentiers se ne fust pour la doutance de frolle quil voient deuant euls tout arme lui et sa compaignie Et lors saut frolles auant & dist au message biaus douls amis vostres sires est fols qui velt auoir la terre qui donnee mest. si li dites de par moi quil aille en sa terre dont il [est] issus. et me laist ceste quar bien se puet soffrir a tant comme il en a. Et sil y met contredit. il ne fist onques si fole emprise comme ceste sera. Et sil fait tant que iou en prenge escu a mon col bien sace que il nen puet escaper sans la teste coper.
Biaus sire fait dont arans se tout chou estoit voirs que vous dites il nous seroit mal auenu. mais ce me conforte moult quil demeure moult de ce que fols pense. Si vous desfi de par monseignor le roy artu. Et sacies que vous aures bataille toute pleniere deuant miedi se vous estes teuls que vous loses atendre Et cil dist que ce veult il bien. Et lors sen part arans et cheuauche tant quil vint deuant son seignor. si li a dit tout ce que il a trouue Et que cil de gaule volsissent bien le seignor quil lor veult donner sil losaissent otroier por frolle.⁸

De Middelnederlandse tekst volgt de Oudfranse tekst tamelijk nauwkeurig. Opvallend is een verschil in gebruikte getallen: in a28 lezen we twelefhondert d[...]tech volx, waar de Oudfranse tekst het heeft over .xij. milliers,⁹ maar wellicht is dit niet meer dan een kopiistenfout (zie noot 41). Voor de tijdsbepaling alsie van hare s[ceiden] (a41) heeft de geraadpleegde Oudfranse tekst geen equivalent: het zou een toevoeging (rationalisering) van de vertaler kunnen zijn, maar kan evengoed ook te herleiden zijn tot de Oudfranse legger van de vertaler. Op deze kwestie gaan we hier niet verder in: Orlanda Lie (Universiteit Utrecht) heeft reeds toegezegd dat zij verder zal onderzoeken hoe de tekst van het Wezemaalse fragment zich verhoudt tot de Oudfranse en Middelhoogduitse traditie.

7 Sommer 1908-1916, vol. V, p. 370, r. 8-27. Te vergelijken met Micha 1978-1983, vol. VI, p. 155-156. Het hierboven afgedrukte tekstdeel uit de Oudfranse tekst (evenals het volgende) is ruimer genomen dan de tekst van het Middelnederlandse fragment, omdat we ervoor gekozen hebben het citaat te laten beginnen en eindigen op een evidente syntactische grens.

8 Sommer 1908-1916, vol. V, p. 371, r. 25-p. 372, r. 6. Vgl. Micha 1978-1983, vol. VI, 158-159.

9 Zie Sommer 1908-1916, vol. V, p. 370, r. 20.

[p. 173]

Zoals hiervoor reeds gezegd: de aard van het fragment - in codicologische en tekstuele zin - maakt een vergelijking met de Rotterdamse fragmenten voor de hand liggend. Een vergelijking met de afbeeldingen in de dissertatie van Orlanda Lie toont meteen de grote overeenkomst aan.¹⁰ De opmaak van het Wezemaalse fragment is identiek aan die van de Rotterdamse fragmenten (twee kolommen van 41 regels), waarbij de beschreven ruimte (tekstspiegel) in ieder geval naar hoogte identiek is, 220 mm.¹¹ Ook de wijze waarop de lombarde in het Wezemaalse fragment is uitgevoerd, vertoont treffende gelijkenis met de lombarden van de Rotterdamse fragmenten. Maar doorslaggevender is het gebezigde schrift: de gelijkenis is zo groot dat we durven stellen dat zowel de Rotterdamse fragmenten als het Wezemaalse door dezelfde hand werd afgeschreven. In linguïstisch opzicht zijn er geen significante verschillen tussen de fragmenten en bovendien treffen we in beide fragmenten een orthografische eigenaardigheid aan: het consequente onderscheid tussen sie voor het pronomen derde persoon meervoud en si voor de derde persoon enkelvoud.¹² De afmetingen van het Wezemaalse fragment zijn beduidend kleiner, maar dat levert geen contra-indicatie op voor de door Lie geponeerde hypothese omtrent de oorspronkelijke afmetingen van de codex, naar alle waarschijnlijkheid ongeveer 340 x 230 mm.¹³ Een en ander laat er weinig twijfel over bestaan dat dit Wezemaalse fragment ooit deel uitmaakte van dezelfde codex als de Rotterdamse fragmenten.

10 Vgl. Lie 1987, p. 184-190.

11 Het gegeven dat het Wezemaalse fragment enkel een half blad omvat, maakt een uitspraak over de breedte van de tekstspiegel volstrekt speculatief (zie hierboven onder 2. Beschrijving van het fragment).

12 Het gebruik van sie voor de derde persoon meervoud is op zich niet beslissend voor een identificatie te noemen, maar het schijnt ons toe dat het toch zo weinig frequent is dat het in deze als een bijkomend argument voor een identificatie gebruikt mag worden.

13 Zie hiervoor de calculatie in Lie 1987, p. 179 (inclusief voetnoot 17).

4 Herkomst

Vanuit de vindplaats, tevens de huidige bewaarplaats, willen we bezien of er vaststellingen te doen zijn omtrent de historische Sitz im Leben van de codex waar dit fragment - uiteraard samen met de ‘Rotterdamse fragmenten’¹⁴ - deel van uitmaakte.

Het fragment werd ontdekt in het archief van de Sint-Martinuskerk van Wezemaal, waarvan het grootste deel in de pastorie van Wezemaal berust,¹⁵ meer bepaald in de rekening van de kerkfabriek voor het boekjaar 1 december 1610 - 30 november 1611 (53 folia, papier, perkamenten omslag).¹⁶ Het perkament was als maculatuur in

14 Bekeken vanuit dit perspectief leveren de Rotterdamse fragmenten veel minder aanwijzingen voor de toenmalige Sitz im Leben. De fragmenten werden in 1927 gevonden in het kasteel van de baron van Erp in Baarlo (in de Nederlande provincie Limburg). De beide bladen waren gebruikt als maculatuur in een Parijse druk uit 1542: M. Fabii Quintiliani, oratoris eloquentissimi, de institutione oratoria libri XII,..., Parisiis, apud Audoënum Paruum, M.D. XLII. Zie hierover Lie 1987, p. 178, alwaar ook verdere bibliografische referenties.

15 Een klein gedeelte bevindt zich in het Rijksarchief te Leuven (zie Ph. Muret, Archives ecclésiastiques du Brabant. I. Doyennés, paroisses, collégiales, Brussel, 1994, p. 729). De oudst bewaarde kerkrekeningen (1473, 1475, 1481, 1484) worden bewaard in het archief van de abdij van Averbode. In april 2004 werd het kerkarchief in de pastorie verrijkt met een belangrijk deel archivalia uit het ancien régime die in 1914 in veiligheid waren gebracht bij particulieren.

16 Pastorie Wezemaal, kerkarchief, nr. H5.

[p. 174]

Recto-zijde, a-kolom

Verso-zijde, b-kolom

[p. 175]

de langsrichting over de ruggen van de papieren katernen gevouwen en met garen aan de ruggen vastgenaaid. Vervolgens was de perkamenten omslag door middel van soepele leren reepjes vastgevlochten aan het handschriftfragment.

De rekening is opgesteld door Claude Masquelier, rentmeester van de kerk (1572/73 - tussen 1616 en 1619).¹⁷ In de rekening van 1610-1611 ontbreekt de datum van de gebruikelijke presentatie aan de baron van Wezemaal, de pastoor en de functionarissen van de baronie en de parochie. Maar vermits alle andere bewaarde rekeningen uit Masqueliers lange ambtsperiode¹⁸ ter afhoring werden voorgelegd in het jaar volgend op de afsluiting van het boekjaar (en wel tussen januari en september; doorgaans in het voorjaar), mogen we aannemen dat de inbinding gebeurde in de tijdsspanne december 1611 - oktober 1612.

Minstens tot 1598 werden de kerkrekeningen niet van een perkamenten kaft voorzien. Na het hiaat van 1599-1603 gebeurt dat wel. Vanaf 1604 vinden we dan ook in elke rekening een uitgavenpost voor het inbinden met perkamenten kaft. Die post staat genoteerd onder de gewone of ‘ordinaire’ uitgaven van de rentmeester betreffende de openbare afsluiting van de voorgaande rekening en het vervaardigen in twee exemplaren¹⁹ van de actuele rekening. De inbinding gebeurde dus vóór de rekening werd afgehoord. In de rekening van 1610-1611 luidt deze uitgavenpost als volgt:

Item voor Tmaecken minuteren ende grosseren deze tegenwordigen rekeninghe XVIc elfve groot L blaederen pampiers voor elck blat twee stuyvers Ende voor het doubel gelyck, tzamen bedragen de somme van X Rinsgulden.
Ende voor het binde metten parckemin XVI stuver.²⁰

Masquelier noteert in zijn uitgaven steeds nauwkeurig aan wie de betalingen gedaan werden. Vermits de uitgavenposten over de eindredactie en inbinding nooit een begunstigde vermelden, wijst dit er op dat de rentmeester deze handelingen zelf uitvoerde.²¹ Alle rekeningen uit Masqueliers lange ambtsperiode zijn trouwens door dezelfde hand geschreven en met dezelfde bindtechniek ingebonden (bevestiging van de perkamenten kaft met soepele leren reepjes). Indien Masquelier dit aan derden zou hebben overgelaten, dan zou dit niet alleen vermeld zijn geweest in de rekeningen, maar zouden we in de 45 jaar van zijn rentmeesterschap waarschijnlijk toch wisselende handen en bindtechnieken gezien moeten hebben.

Opmerkelijk is wel dat alleen in de rekeningen van 1605-1606 en 1610-1611 een perkamenten strook op de rug van de katernen werd aangebracht. In de rekening van 1605-1606 is dat een blanco strook. Tijdens zijn hele rentmeesterschap heeft Claude Masquelier dus slechts één keer, in 1611 of 1612, gebruik gemaakt van een

17 ‘Masclier’ in de rekeningen van 1572/73, 1576/77 en de rekening van 1578/79-1587/88. De rekening van 1572/73 wordt uitdrukkelijk de eerste rekening van Claude Masclier genoemd.

18 20 rekeningen voor de jaren 1572/73, 1576/77, 1578/79-1587/88, 1591/92, 1592/93, 1595/96-1597/98, 1603/04, 1605/06, 1606/07, 1608/09-1615/16 (pastorie Wezemaal, kerkarchief, nrs. G10-G17, H1-H6, H8-H10; Rijksarchief Leuven, Kerkelijke archieven van Brabant, nr. 4539 (bevat de rekeningen van 1572/1573 en 1605/06) en 4539bis (1615/16, twee katernen).

19 Eén exemplaar voor de kerk, één voor de rentmeester. De meeste bewaarde exemplaren zijn die voor de kerk. Van de rekening van 1573 bezitten we het exemplaar van de rentmeester.

20 Pastorie Wezemaal, kerkarchief, nr. H5, f^o 49v^o.

21 Dat gebruik zette zich door tot in de 18^de eeuw. Bijvoorbeeld: ‘Item voor het binden deser rekeninge [...] “item voor het binden van het dobbel [...]’, in de rekening voorde boekjaren 1720 en 1721 (pastorie Wezemaal, kerkarchief, nr. I 4, f^o 87v^o-88r^o).

[p. 176]

folium uit een oude codex. Hij getroostte zich dus niet de moeite ieder jaar op zoek te gaan naar maculatuur. Waarschijnlijker is dus dat hem in zijn onmiddellijke omgeving een in onbruik geraakt handschrift ter beschikking is gesteld.

Die onmiddellijke omgeving was seculier. De rentmeester stelde de rekeningen op in opdracht van de baron van Wezemaal, ook al bezat de premonstratenzerabdij van Averbode (sinds 1232) het patronaatsrecht op de kerk en werd de parochie bediend door een reguliere kanunnik uit die abdij. In de aanhef van elke rekening lezen we dan ook steeds consequent dat de rentmeester de rekening voorlegt aan de dorpsheer, weliswaar in aanwezigheid van de norbertijnerpastoor, de meier, schepenen en andere inwoners:

(1610-1611:) Rekeninghen Bewys ende Relicqua dwelcke Claude Masquelier als Rintmeester der kercken van Wezemal Es doenden Mynheere Lancelot de Grobbendoncq Baenderheere van Wezemal voerschreven Erffmarschal van brabant heere van Pulderbossch etcetera In presentien vanden pastoir Meyr kerckmeesters schepenen ende anderen Ingesetten (sic) der voerschreven baenderye...

Meer nog, het was de heer die de rentmeester van de kerk aanstelde, zoals trouwens ook de twee kerkmomboren (de leden van de kerkfabriek). Meestal werden deze functies niet gecumuleerd.²² In tegenstelling tot de kerkmomboren, vooraanstaande leken uit de dorpsgemeenschap, was de rentmeester daarom meestal een trouwe dienaar uit de omgeving van de dorpsheer.²³

Het gegeven dat de codex waarschijnlijk ter plaatse voorhanden was en de nauwe band tussen de rentmeesters en de heren van Wezemaal, openen de weg voor de hypothese dat de codex eigendom kan zijn geweest van de familie van Wezemaal. In dat geval is het best mogelijk dat de codex zich aan het begin van de zeventiende eeuw nog steeds bevond in het kasteel van de heren van Wezemaal, dat even buiten de dorpskom was gelegen. Daarmee is nog niet gezegd dat de codex is geschreven in opdracht van een heer van Wezemaal; maar uitsluiten kunnen we deze mogelijkheid evenmin.²⁴ Als de codex rond het midden van de veertiende eeuw toch geschreven zou zijn voor een heer van Wezemaal, dan gaat het om Willem 1 (1317 - na 1355) of zijn oudste zoon, Willem 11 (na 1355-1372).

Het geslacht van Wezemaal (ca. 1170-1464) was één van de meest prominente adellijke families in het hertogdom Brabant. Na de mislukte opstand evenwel van Arnold iii

22 Bijvoorbeeld ‘Ierste rekeninghe gedaen bij Jannes Coppen, rintmeester ende voerganger vander kercke van Wesemale Mijnen edele ende welgeboren heere mijnen heere van Wesemale die momboors vander selver kercken ende die gemeiinte des dorps van Wesemale’ (kerkrekening 1513/14: pastorie Wezemaal, kerkarchief, nr. G1). Alleen de voorganger van Claude Masquelier, Antoon van Wesenbeke (na 1563-voor 1573), was tevens kerkmeester (kerkrekeningen 1566/67 en 1569/70: pastorie Wezemaal, kerkarchief, nrs. G9 en G10).

23 Dat zien we bijvoorbeeld bij Antoon van Wesenbeke, die tevens rentmeester was van de baronie. Hij was ‘tot deselver recepten gecommitteert geweest by mynen heere van Wesemale alzo tgebleken is by zynder missiven’ (rekening 1565/66: Rijksarchief Leuven, Kerkelijke archieven van Brabant, 4539). In 1667 was de rentmeester van de kerk tevens de drossaard en de rentmeester van de baronie. In dat jaar gaf hij zijn ontslag als kerkrentmeester. De graaf van Grobbendonk en baron van Wezemaal stelde in 1668 in zijn kasteel te Durbuy als nieuwe kerkrentmeester aan, Andries Vanden Schrieck, licentiaat in beide rechten (pastorie Wezemaal, kerkarchief, nr. H22, f^o 1r^o-6v^o).

24 De taal van de codex impliceert geen rechtstreeks verband met Wezemaal, maar dat hoeft een mogelijk maecenaat van de heren van Wezemaal niet tegen te spreken: het afschrift kan heel wel door een kopiist - die elders zijn schrijftaal aanleerde, zie hierboven - in hun opdracht afgeschreven zijn.

[p. 177]

De dorpskom van Wezemaal in 1659. Van links naar rechts herkent men: de kerk, de pastorie (nr. 1) en het kasteel van de heren van Wezemaal (nr. 4). Detail van een kaart uit de atlas van de abdij van Averbode (uit: Van Ermen 1997, p. 179).

van Wezemaal tegen regentes Aleidis (1265-1266) verloren de baanderheren van Wezemaal voor ruim een eeuw hun vooraanstaande politieke positie. In die periode kwam er tevens een einde aan de verdere uitbouw van het familiepatrimonium.²⁵ Bij alle conjunctuurbewegingen in hun politieke status mogen we in ieder geval aannemen dat het een adellijk geslacht was dat tot literair maecenaat in staat geacht moet worden. Hoewel harde bewijzen ontbreken, zijn er toch stemmen opgegaan om enkele Middelnederlandse werken aan de Wezemaals te verbinden. Zo opperde Piet Avonds dat Jan van Heelu zijn beroemde rijmkroniek over de Slag bij Woeringen (1288) in 1290-1291 in opdracht van Arnold iv van Wezemaal (1272-1302) vervaardigde, met als doel het door de opstand van Arnold iii gehavende blazoen van de familie weer op te poetsen en de gunst te her-

25 Over de heren van Wezemaal, zie Van Ermen 1978; Van Ermen 1982-1986; Van Ermen 1984; Van Ermen 1985.

[p. 178]

winnen van de hertogelijke dynastie. Hierbij werd het epos bewust en uitdrukkelijk in de traditie van de grote ridderromans geplaatst.²⁶ Ook een ander berijmd ridderepos, De Grimbergse oorlog, zou in het midden van de veertiende eeuw (en na 1322)²⁷ tot stand zijn gekomen in opdracht van Willem i of Willem ii van Wezemaal.²⁸ Avonds verbindt het ontstaan van deze laatste tekst, die begint met een verheerlijking van de Brabantse dynastie, aan het streven van Willem I van Wezemaal rond 1334 om weer hersteld te worden in zijn rechten als erfmaarschalk van Brabant.²⁹ In die hoedanigheid was de heer van Wezemaal een soort militaire intendant, die instond voor de logistieke planning van veldtochten, het handhaven van de tucht tijdens een veldtocht, vooral dan het tegengaan van brandstichting en plunderingen, en had hij recht op een deel van het buitgemaakte vee.³⁰ Hoewel Willem i vanaf de jaren 1330 herhaaldelijk in conflict kwam met de hertog en kerkelijke middens - in 1333 werd hij zelfs verdacht van betrokkenheid bij de moord op Hubert Bac, abt van Tongerlo -, kwam hij toch zijn militaire verplichtingen tegenover zijn landsheer na. Hij nam deel aan hertogelijke campagnes naar Sittard (1318), Valkenburg (1327 en 1329) en 's-Hertogenrade (januari-maart 1334) en aan de vredesonderhandelingen te Kamerijk (juli 1334). Zijn beklag over de herhaaldelijke inbreuken op zijn rechten als erfmaarschalk uitte hij kort nadien. Tijdens de Brabantse Successie-oorlog (1355-1357) stelde hij zich op als één der onverzoenlijkste tegenstanders van de Vlaamse graaf Lodewijk van Male. Maar tegelijk was hij een actief leenman van de Luikse prinsbisschop. Zo streed hij in de jaren 1345-1347 aan de zijde van de bisschop tegen de Luikse milities, waarbij hij deelnam aan de veldslagen van Vottem en Waleffe.³¹ Natuurlijk brachten ook zijn adellijke standgenoten hun ridderschap tot uitdrukking in veldtochten voor hun leenheer. Dat gedrag was dus zeker niet exclusief voor de heer van Wezemaal. Maar zijn militaire activiteiten en de gehechtheid aan de erfelijke maarschalkfunctie, die toen nog meer was dan louter een eretitel, laten wel een context zien waarin de ridderepiek nog steeds goed gedijde.

Het ambt van erfmaarschalk bleef tot het einde van het ancien régime verbonden aan de baronie Wezemaal. Toen in 1464 het geslacht van Wezemaal in mannelijke lijn uitstierf, kwam de baronie door toedoen van hertog Karel de Stoute (1472) in handen van de familie van Brimeu. Karel van Brimeu verkocht Wezemaal in 1561 aan Gaspard Schetz, heer van Grobbendonk.³² Een opmerkelijk detail is dat de baron van Wezemaal aan wie Claude Masquelier in 1612 de rekening met daarin het ‘Wezemaal-fragment’ presenteerde, Lancelot heette (Lancelot Schetz, 1550-1619).³³

Het bovenstaande moge duidelijk maken dat het toch niet te ver gezocht is om de eigenaars van de Lancelotcodex onder de heren van Wezemaal te zoeken, maar dat is nog iets anders dan stellen dat de Middelnederlandse vertaling in hun opdracht gemaakt zou zijn. Daarvoor ontbreken vooralsnog de gegevens.

26 Avonds 1989, p. 59-65, 74.

27 Krah 1985, p. 214, 218; Cohen 1987, p. 25-26.

28 Cohen 1987, p. 27-29.

29 Avonds 1989, p. 61-62. Over dit streven, zie Van Ermen 1985, p. 58 en 71.

30 Van Ermen 1978, dl. I, p. 59-62, 104-107, 123-124; dl. II, p. 41*-45*; Van Ermen 1982-1986, dl. I, p. 103-108; Van Ermen 1984, p. 123-125; Van Ermen 1985, p. 56-57.

31 Van Ermen 1985, p. 57, 58, 71.

32 Schwennicke 1987, Tafel 127. Zie ook d'Ursel 1984, p. 50-53.

33 Schwennicke 1987, Tafel 127.

[p. 179]

5 Editie van het fragment

Bij de editie zijn de volgende principes gehanteerd. De tekst is zo getrouw mogelijk overgenomen uit het handschrift. De afkortingen werden opgelost en door middel van cursivering gemarkeerd. De spelling werd nergens gewijzigd (de allografen u, v, w, i, j en y werden niet genormaliseerd). Het hoofdlettergebruik is niet aangepast aan de moderne usance; majuskels in het handschrift werden wel overgenomen. Er is geen interpunctie aangebracht; de interpunctie in het handschrift werd ongewijzigd overgenomen. De afbrekingstekens die aan het einde van sommige regels op de versozijde zichtbaar zijn, werden gehandhaafd.³⁴ De lay-out van het handschrift werd overgenomen: dit maakt het tekstverlies op sommige regels onmiddellijk inzichtelijk en vergemakkelijkt het aangeven van conjecturen. Ten behoeve van de identificatie hebben we de voorkomende eigennamen - die in het handschrift niet gemarkeerd zijn door bijvoorbeeld rubricatie - in kleinkapitaal afgedrukt.

De conjecturen werden, als te doen gebruikelijk, tussen rechte haken geplaatst en waar nodig becommentarieerd in de noten. De onzekere lezingen staan tussen ronde haken (het betreft hier veelal zichtbare maar niet volstrekt duidbare restanten van letters).

mi dal die coninc claudas sotheit [rectozijde, a-kolom]
doe[t]³⁵ ombeidt hi mijns, here seit hi
lancelot ghine selt niet. bedi dit
orbore wen wel gedaen sonder v
en[de]³⁶ en ware gene recht dat gi so v[er]³⁷
re pinen sout omme minen wille. v[an]
derre dinc wiste die coninc lance
lote meer ondancs dan van ene
ger dinc die hi noit seide. Bedi la[n]
celot hadde hem so vele gedient
dat hi hem nemmermeer vergel(d)[e]
ne waende die helecht van sine[n]
dienste al gaue hi hem tconin(c)[ri-]
ke van logres ende daer omme was [hi]³⁸
so nerenst te vaerne op claudas(e)
alst wel sceen. bedi teerst dat hi [te]³⁹
cardelot quam ende hi der coningin(n)[e]

34 Het ligt in de lijn der verwachtingen dat de kopiist ook elders gebruik maakte van afbrekingstekens, maar we hebben ervoor gekozen om die in de conjecturen niet op te nemen.

35 Gaatje in perkament, maximaal één letterteken tekstverlies. De lezing doe is overigens ook mogelijk.

36 Gaatje in perkament. Waarschijnlijk is daarmee precies de afkortingsstreep van het voegwoord ende verloren gegaan. Deze conjectuur lost het probleem van de vreemde dittograde en en op!

37 De conjectuur verre is gebaseerd op de aannemelijke correspondentie van verre pinen met het Oudfranse traueillies tant (vgl. Sommer 1908-1916, vol. 5, p. 370, r. 10-11).

38 De conjectuur hi is gebaseerd op het gebruik van il in et pour chou en fu il si corecies in de brontekst (vgl. Sommer 1908-1916, vol. 5, p. 370, r 14-15).

39 De conjectuur te lijkt voor de hand liggend in een constructie ‘komen te Cardelot’. Hoewel tote hier ook mogelijk is, lijkt dit toch minder waarschijnlijk omdat het woord twee keer zo lang is als te en zich met laat afkorten.

[p. 180]

 

hadde geseit dese mare sendde [hi]

 

sine lettren talle den baroenen di[e]

20

lant van hem hilden dat sie qu[a]

 

men al bereidt te sinen <+hove>⁴⁰ alse st[ap]

 

pants en wech te vaerne opte[n]

 

coninc claudase. ende die gene d[ie]

 

blide waren van dese gebode (b)[e]

25

reidden hen so sie best mocht(e)[n]

 

so dat men in sconinx hof mo[ch]

 

te bescouwen binnen .xv. dage[n]

 

meer dan twelefhondert d[...]⁴¹

 

tech. volx die alle goede riddren (w)[a]

30

ren ende sciltknapen.

 

Aldus⁴² vergaderde die con[inc]⁴³

 

artur siin volc ende voer enwe(c)[h]

 

ende lancelot met heme ende alle [si]

 

ne meisniede diere hi vele ha(d)[de]⁴⁴

35

Ende alse die coninginne sach d[at]

 

sie porren souden was si⁴⁵ tong[e]

 

make bedi hare vernoiede tsce[iden]⁴⁶

 

vanden coninc ende van lancel[ote]⁴⁷

 

maer omme dat si sach dat em[mer]⁴⁸

40

wesen moeste getroeste si ha[re]

 

Ende si weende alsie van hare s[ceiden]⁴⁹

40 hove: interlineair toegevoegd (door andere hand?).

41 Op deze plaats is de ‘d’ volledig bewaard gebleven en is er nog een pootje van de volgende letter zichtbaar, maar het is onduidelijk of dit een ‘i’ is dan wel een andere letter. Een uitgangspunt voor de conjectuur zou de lezing van de brontekst kunnen zijn: [...] a[s]samble .xij. milliers que cheualiers que sergans (Sommer 1908-1916, vol. V, p. 370, r, 20-21). Moeten we op grond hiervan aannemen dat de Middelnederlandse tekst de lezing twelefhondert dusentech bevatte (evt. deels in afkorting)? Dat levert dan wel het schrikbarende aantal van 1.200.000 riddren ende sciltknapen aan Arturs hof op. Een kopiistenfout bij het overschrijven - en volledig uitschrijven - van een getal dat in Romeinse cijfers was genoteerd in zijn legger? Een alternatieve lezing laat zich zo snel niet bedenken.

42 Aldus: het woord opent met een lombarde over twee regels, de letter is in blauwe inkt, versierd met rood penwerk dat in de marge omhoog en omlaag uitloopt.

43 De conjectuur coninc is voor de hand liggend, waarschijnlijk is het woord deels in afkorting gegeven omwille van de beperkte ruimte.

44 De conjectuur hadde is gebaseerd op de lezing van brontekst: [...] dont il auoit grant plente (vgl. Sommer 1908-1916, vol. V, p. 370, r. 23-24).

45 si: door kopiist gecorrigeerd uit sii; laatste letter uitgeradeerd.

46 De conjectuur tsceiden is gebaseerd op het Oudfranse la departie (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p, 370, r. 25). De spelling ei voor de scherplange ‘ee’ is gekozen naar analogie met de spelling in ombeidt (rectozijde r. 2) en bereidt (rectozijde r. 20).

47 lancelote: in deze voor de hand liggende conjectuur is gekozen voor de vorm lancelote aangezien de constructie - met van - een datiefvorm veronderstelt (vgl. Stoett 1923, p. 80 (§126)).

48 De conjectuur emmer is gebaseerd op het Oudfranse que faire lestuet (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 370, r. 26); waarschijnlijk werd het woord afgekort omwille van de beperkte schrijfruimte.

49 De conjectuur sceiden - het woord zou eventueel deels in de volgende kolom staan - is een ‘wild guess’: het Oudfrans heeft geen corresponderend materiaal voor alsie van hare s[ceiden]; deze tijdsbepaling bij Ende si weende is mogelijk een toevoeging van de vertaler. De spelling ei voor de scherplange ‘ee’ is gekozen naar analogie met de spelling in ombeidt (rectozijde r. 2) en bereidt (rectozijde r. 20).

[p. 181]

1

houden sal iegen alle man (Al)siedit⁵⁰ [versozijde, b-kolom]

 

horden vregedense wie d[at] ware

 

die so goet riddre ware. Bi go[d]e

 

seit hi aran men magenne (w)el

5

(n)omen alse den besten riddre van

 

(d)er werelt ende den gracieusten

 

<-h>⁵¹ ende die bat gemint es dan enech

 

(m)an wesen mach. Ende die oec ge[b]oren

 

es van den hogesten geslach[t](e)

10

van al der werelt. het es lance[lo]t

 

van lac. Doe hadden siene al

 

[te]⁵² gerne genomen tenen here mar

 

[do]re⁵³ den anxt van frole<+se>⁵⁴ dien sie

 

[v]ore⁵⁵ hen sagen al gewapent met

15

[si]nen volke. Doe spranc froles vort

 

[en]de seide ten bode. Soete vrient v

 

[h]ere⁵⁶ es dul dat hi dlant hebben

 

[w]ilt⁵⁷ dat mi es gegeuen. ende segt

 

[h]em van minen wegen dat hi vare

20

[in]⁵⁸ sijn lant dies hi genoech heeft

 

[en]de⁵⁹ late mi dit lant. bedi siin lant

 

[m]ach hem wel genoegen ende wilt

 

[hi] miin lant calengieren het sal

 

[h]em te quade vergaen. ende doet hi

25

[so]e⁶⁰ dat ic minen scilt hanghe

 

[a]ne minen hals hi ne sal mi

 

[ni]et⁶¹ ontfaren ic ne sal hem t<+h>oft⁶²

 

[a]f⁶³ slaen. Goede here seit hi aran

 

[w]aert⁶⁴ al waer dat ghi segt so

50 Van de twee eerste letters in Alsie zijn enkel nog resten zichtbaar. De hooggeplaatste aanzet van de eerste letter laat een majuskel ‘A’ veronderstellen. Overigens eindigt het woord met een foutief gebruikt afbrekingsteken.

51 Hier is nog net het restant zichtbaar van wat een h lijkt te zijn, maar dan wel met een punt eronder: een geëxpungeerde schrijffout? Op grond van de toegevoegde correcties mogen we in ieder geval aannemen dat de tekst zorgvuldig behandeld werd.

52 De conjectuur te in al te gerne is gebaseerd op het Oudfranse moult volentiers (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 371, r. 32).

53 De conjectuur dore in dore den anxt is gebaseerd op het Oudfranse pour la doutance (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 371, r. 32).

54 frolese: laatste lettergreep is interlineair toegevoegd (door andere hand?).

55 vore: conjectuur gebaseerd op het Oudfranse deuant (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 371, r. 32).

56 here: conjectuur gebaseerd op het Oudfranse sires (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 371, r. 34).

57 wilt: conjectuur gebaseerd op het Oudfranse velt (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 371, r. 34).

58 in: conjectuur gebaseerd op het Oudfranse en sa terre (cf. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 371, r. 35).

59 ende: laatste stok van de n is nog zichtbaar evenals de afkortingsstreep.

60 Deze conjectuur is gebaseerd op de veronderstelling dat het Middelnederlandse Ende doet hi soe een adequate vertaling is van het Oudfranse Et sil fait tant (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 371, r. 37).

61 niet: het diakritisch teken waarmee deze kopiist doorgaans de i markeert is nog zichtbaar.

62 thoft: de ‘h’ is interlineair toegevoegd (door andere hand?).

63 In deze voor de hand liggende conjectuur is de spelling met a gekozen in de veronderstelling dat de taal van het fragment Brabants gekleurd is.

64 waert: conjectuur gebaseerd op de veronderstelling dat het Oudfranse estoit (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 371, r. 39) deel uitmaakt van een constructie met conjunctivische strekking, welke door de vertaler met de conjunctiefvorm waert werd weergegeven.

[p. 182]

30

[w]aert ons qualike comen mar

 

[n]eent⁶⁵ god danc het ne es al

 

[n]iet waer dat gi penst. ende ic

 

[o]ntsegge⁶⁶ v van mijns heren

 

[w]egen tsconinx arturs ende

35

[w]et⁶⁷ dat wale dat ghi striit selt

 

[h]ebben eer middach in dien dat

 

[g]hi selc siit dat ghijs ombeiden

 

[do]rt.⁶⁸ ende hi seide dat ware hem lief

 

[en]de⁶⁹ aran voer tes hi quam te sinen

40

[he]re⁷⁰ ende seide hem also hi vonden

 

[h]adde. Ende dattenne die van gaule

65 neent: conjectuur gebaseerd op de veronderstelling dat op deze wijze in mar neent de ontkenning die Aran tegenover Froles' beweringen zet, ingeleid wordt: ‘Maar nee, God zij dank, het is allemaal niet waar (...)’.

66 ontsegge: conjectuur gebaseerd op het Oudfranse desfi (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 372, r. 1).

67 wet: conjectuur gebaseerd op het Oudfranse sacies (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 372, r. 1).

68 dort: conjectuur gebaseerd op het Oudfranse loses (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 372, r. 3).

69 ende: het laatste pootje van de n en het afkortingsteken zijn nog zichtbaar.

70 here: conjectuur gebaseerd op het Oudfranse seignor (vgl. Sommer 1909-1916, vol. V, p. 372, r. 4).

Bibliografie

Avonds 1989 - P. Avonds: ‘Brabant en de slag bij Woeringen. Mythe en werkelijkheid’. In: P. Avonds P. en J.D. Janssens, Politiek en literatuur. Brabant en de Slag bij Woeringen (1288). Brussel, 1989, p. 15-99.

Berteloot 1984 - A. Berteloot: Bijdrage tot een klankatlas van het dertiende-eeuwse Middelnederlands. 2 dln. Gent, 1984.

Cohen 1987 - A. Cohen: ‘Grimbergen en Woeronc’. In: D. de Boer D. en J. Marsilje (Red.), De Nederlanden in de late middeleeuwen. Utrecht-Wijnegem, 1987, p. 24-30.

Van Ermen 1978 - E. Van Ermen: De heren van Wezemaal (1166-1464). Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. K.U. Leuven, 1978.

Van Ermen 1982-1986 - E. Van Ermen: De landelijke bezittingen van de heren van Wezemaal in de Middeleeuwen. 2 dln. Leuven, 1982-1986.

Van Ermen 1984 - E. Van Ermen: ‘Een Brabantse adellijke familie in de middeleeuwen. De heren van Wezemaal en hun verhouding tot de vorst, de geestelijkheid, de steden en andere adellijke families’. In: Lopend rechtshistorisch onderzoek. Handelingen van het achtste Belgisch-Nederlands rechtshistorisch colloquium. Antwerpen, 1984, p. 119-142.

Van Ermen 1985 - E. Van Ermen: ‘De familie van Wezemaal (ca. 1166-1464); een synthese van drie eeuwen familiegeschiedenis’. In: De adel in het hertogdom Brabant. Brussel, 1985, p. 45-73.

Van Ermen 1997 - E. Van Ermen: Het kaartboek van Averbode, 1650-1680, Brussel, 1997.

Gerritsen 1963 - W.P. Gerritsen: Die Wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten. 2 vols. Assen, 1963.

Gumbert 1976 - J.P. Gumbert: ‘A proposal for a Cartesian Nomenclature’. In: J.P. Gumbert en M.J.M. de Haan (Red.): Miniatures, Scripts, Collections. Essays presented to G.I. Lieftinck, IV [Litterae Textuales, 4]. Amsterdam, 1976, p. 45-52.

Krah 1985 - V. Krah: ‘De “Grimbergsche oorlog”, een curieuze tekst’. In: Literatuur. Tijdschrift over Nederlandse letterkunde 2 (1985), p. 213-220.

[p. 183]

Lie 1987 - O.S.H. Lie: The Middle Dutch Prose Lancelot. A study of the Rotterdam Fragments and their place in the French, German, and Dutch Lancelot en prose tradition. Amsterdam etc., 1987. [Middelnederlandse Lancelotromans III].

Micha 1978-1983 - A. Micha (Ed.): Lancelot: roman en prose du XIIIe siècle. 9 vols. Geneva, 1978-1983 [Textes Littéraires Français 247, 249, 262, 278, 283, 286, 288, 307, 315].

Schwennicke 1987 - D. Schwennicke (Ed.): Europäische Stammtafeln. Stammtafeln zur Geschichte der europäischen Staaten. Neue Folge, dl. IX, Marburg, 1987.

Sommer 1908-1916 - H.O. Sommen The Vulgate Version of the Arthurian Romance. Edited from manuscripts in the British Museum by ... 7 vols. Washington, 1908-1916 [reprinted New York 1979].

Stoett 1923 - F.A. Stoett: Middelnederlandsche Spraakkunst. 's-Gravenhage, 1923.

d'Ursel 1984 - B. d'Ursel: ‘Grobbendonk. Morphologie d'une seigneurie du XVIe au XVIIIe siècle’. In: Le Parchemin 34 (1984), p. 43-114.

Adressen van de auteurs

Bart Minnen

Abdijlaan 32

B-3111 Wezemaal

Geert Claassens

Blijde Inkomststraat 21

B-3000 Leuven