Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 118

[p. 97]

Erwin Huizenga
‘Menegherande wijshede angaende surgijne ende medecine’

Over een bijzondere deeloverlevering van Jan Ypermans Cyrurgie

Abstract - The aim of this article is to detect something of the decisions, intentions and motives of a compiler of a small Middle Dutch surgical prose text. Therefore the text of the Surgery of the well-known Dutch fourteenth-century surgeon Jan Yperman is compared with a small compilation of the first twelve chapters of the Surgery, preserved in a manuscript of the Cathedral Chapter Library of Lincoln, England. The compiler has wrought many changes in his modeltext. These changes suggest that he might have been a professional (barber-)surgeon, probably medically well-trained. He was mostly interested in surgical practice. Our research also indicates that the beginning of Ypermans surgery as we know it from Van Leersums edition, does not reflect his original text, but must be an addition by another compiler during the first half of the fourteenth century.

1. Inleiding

‘[...] we can hardly hope in retrospect to reconstruct the dillemmas and decisions, the intentions and the motives, of the original translator. So many choices have to be made and inevitably so many opportunities for error present themselves. [...] it is impossible to penetrate the minds of the translator, let alone original author, or even percieve how the first readers might have interpreted the results.’¹

Deze woorden hebben betrekking op de verhouding tussen het werk van een middeleeuwse vertaler en de perceptie daarvan door de moderne onderzoeker. Dezelfde opmerkingen zijn vanzelfsprekend van toepassing op de middeleeuwse compilator, en daarover gaat dit artikel. Van Jan Yperman kennen we tenminste twee teksten, de Cyrurgie en de Medicina; de eerste tekst is overgeleverd in zeker vier handschriften, de tweede in slechts één. Zelfs onder (medio)neerlandici die niet direct met de Middelnederlandse artesliteratuur te maken hebben, is de naam van deze beroemdste Vlaamse chirurg uit de veertiende eeuw niet onbekend. Minder bekend is dat er van zijn werk ook bewerkingen en compilaties bestaan, die meestal een anoniem bestaan leiden, verscholen in massieve artesconvoluten. Aan de hand van een nauwkeurige vergelijking van één van deze deeloverleveringen in een handschrift in de Cathedral Chapter Libary van Lincoln met de tekst van de Cyrurgie zal worden geprobeerd een beeld te schetsen van de compilator ervan, van zijn beslissingen en motieven. Hoe ging deze compilator om met Ypermans tekst, wat veranderde hij, en waarom deed hij dat?

1 Barrat 1998, p. 306.

[p. 98]

2. Het onderzoek naar Jan Yperman en zijn Cyrurgie

Halverwege de negentiende eeuw werd het onderzoek naar het chirurgische traktaat van Jan Yperman voortvarend ter hand genomen.² Op zoek naar de eigen identiteit van hun jonge land, stuitten de Vlaamse medisch-filologen op de Cyrurgie van Yperman, en bewonderden de originaliteit, belezenheid en deskundigheid van het traktaat, waarbij de vroege datering ervan het kwalificeerde als het eerste in de volkstaal (Vlaams) geschreven oorspronkelijk medische werk. Het is dan ook niet zonder reden dat Carolus, één van de eerste onderzoekers die zich serieus met Yperman bezighield, in zijn editie van de Cyrurgie in 1854 met enige trots sprak van ‘de vader van de Vlaamse chirurgie’.³ Met de tekst kwam ook de persoon van Yperman in de belangstelling te staan. Onderzoekers gingen zich afvragen wie hij was geweest, en waar en wanneer precies hij had geleefd.⁴ En nog in diezelfde periode werd de Cyrurgie opnieuw uitgegeven, ditmaal door Broeckx, naar het handschrift in Cambridge.⁵

Enkele tientallen jaren was het na deze grote onderzoeksactiviteit wat stiller rond Yperman, maar dit zou drastisch veranderen met het werk van Van Leersum. In een kort maar opmerkelijk stuk veegde hij de vloer aan met de editie van Broeckx.⁶ Op aandringen van Verdam had hij de editie van de Cyrurgie grondig vergeleken met de tekst in hs. Cambridge, en moest ‘[...] diese Arbeit leider als eine sehr mangelhafte bezeichnen’.⁷ Dit leidde ertoe dat Van Leersum zich in de jaren die volgden zowel op de persoon als het werk van Yperman zou storten, wat een stroom van publicaties tot gevolg had.⁸ Zijn werk culmineerde in 1912 in de editie van de Cyrurgie naar het Brusselse handschrift; hij koos dit handschrift als basis, onder andere omdat het de oudste tekstgetuige van Ypermans werk is (1351).⁹ In 1928 bezorgde Van Leersum daarnaast nog een editie van die andere grote Vlaamse chirurg uit de veertiende eeuw, Thomas Scellinck van Tienen.¹⁰

Na een reeks jaren van betrekkelijke anonimiteit is Yperman sinds de jaren zestig, afhankelijk van de belangstelling van de individuele onderzoeker, geleidelijk aan weer meer in de belangstelling komen te staan, waarbij hij vaak opnieuw in het bredere kader van de Vlaamse culturele identiteit wordt geplaatst.¹¹ En recentelijk werd geattendeerd op een handschrift dat de universiteitsbibliotheek van Leiden in 1986 aankocht. Het betreft een anonieme chirurgische compilatie, waarin naar alle waarschijnlijkheid delen van de Cyrurgie zijn verwerkt.¹² De aandacht die er sinds enkele decennia ook vanuit het buitenland voor Yperman bestaat, laat eens te meer het belang zien dat er aan zijn persoon en werk wordt gehecht.¹³ Voor al deze studies geldt dat het uitgangspunt steeds de editie van Van Leersum was. Voor zover daarvan bij een editie al sprake kan zijn, wordt er een min of meer definitieve status aan toegekend.

Slechts weinigen hebben de afgelopen tachtig jaar vraagtekens durven zetten bij de tekst van Ypermans werk zoals Van Leersum die had gepubliceerd. Tot die weinigen behoren Rolf Müller en Gundolf Keil, die in een artikel over Jan Bertand de zwakten van de edities van Van Leersum (ook diens editie van het Boeck van surgien van Thomas Scellinck wordt erbij betrokken) duidelijk uitspreken.¹⁴ Zij wijzen erop dat, hoewel sinds lang ‘sein [sc. Van Leersums] Rang als Herausgeber mittelniederländisch-medizinischer Texte unanfechtbar’¹⁵ was, er desondanks de nodige zwakten in zijn edities aan te wijzen vallen. Zo is de Yperman-editie, hoewel met de Brusselse codex als basis, op vier handschriften gebaseerd.¹⁶ Omdat die af en toe ech-

2 Voor een beschrijving van het onderzoek naar Yperman in de vorige eeuw, zie recentelijk Blondeau 2000, m.n. p. 264-267.

3 Carolus 1854; zie ook Blondeau 2000, p. 266.

4 Zie bijvoorbeeld Guislain/Snellaert 1855, Diegerick 1859, en De Wachter 1863.

5 Broeckx 1863; een recensie hiervan in Snellaert 1863. Het betreffende handschrift is Cambridge, St. John's College, A 19 (Jansen-Sieben 1989, nr. C 20, p. 281-282; in het vervolg zal naar dit Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur verwezen worden als Rep.). Kort daarna gaf Broeckx ook de Medicina van Yperman uit (Broeckx 1867; zie hieronder).

6 Van Leersum 1905. Zie over Van Leersum Beukers 2000, p. 226-227.

7 Van Leersum 1905, p. 544. Diens harde oordeel wordt kracht bijgezet doordat hij drie pagina's uit de uitgave van Broeckx in facsimile weergeeft, met daarnaast een foto van het overeenkomstige blad uit de codex. In de editie heeft Van Leersum vervolgens zelf correcties aangebracht, die inderdaad schrikbarend talrijk zijn. Het oordeel dat Broeckx over Ypermans tekst had geveld, wordt hem door Van Leersum dan ook weer voor de voeten geworpen: ‘Le style est extrêmement défectueux, l'orthographe y est nulle!’ (p. 549).

8 Van Leersum 1909, 1912b, 1913a, 1913b, 1914 en 1931.

9 Van Leersum 1912a (= p. xxxv); het betreft codex Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 15.624-41, fol. 107r-147r; Rep., nr. B 750, p. 256-260.

10 Van Leersum 1928.

11 Zie o.a. Elaut 1965, die hem zelfs als ‘fenomeen’ aanduidt; Homblé 1972, die één bepaald aspect van de Cyrurgie belicht, te weten de aderlating en de rol van de maanstanden daarbij; Blondeau 1976; Tricot 1990; en Van Kerckvoorde 1994 (een taalkundige studie naar de grammatica in de Cyrurgie).

12 Hogervorst 1995; het handschrift is Leiden, UB, BPL 3094 (Rep. nr. L 160, p. 371-372). Het gaat hierbij ten dele om een bijzondere receptie van Ypermans tekst, namelijk in vraagen antwoordvorm. Ik hoop hier later op terug te komen.

13 In 1969 werd de Cyrurgie zelfs in het Italiaans vertaald (zie Tabanelli 1969). Ook in het vooraanstaande Lexikon des Mittelalters is er voor Yperman een plaatsje ingeruimd: zie Keil 1998.

14 Müller/Keil 1982, m.n. p. 332-334.

15 Müller/Keil 1982, p. 332.

16 Naast het genoemde Brusselse handschrift (voortaan aangeduid als B) betreft het de handschriften Cambridge, St. John's College, A 19, I, fol. 1r-81v (C); Gent, Universiteitsbibliotheek, hs. 1273, fol. 2ra-125ra (G; Rep., nr. G 330, p. 305-306); en Londen, British Library, Harley 1684, fol. 143r-173r (Lo; Rep., nr. L 890, p. 391-392). Het Brusselse handschrift, dat dateert uit 1351, is het oudste; de overige codices dateren uit de vijftiende eeuw.

[p. 99]

ter grote verschillen vertonen, waarbij niet zelden hele stukken tekst in slechts één van de tekstgetuigen voorkomen, zijn delen van de editie gebaseerd op een wel heel magere overlevering. De vraag kan dan gesteld worden of de betreffende kapittels eigenlijk wel tot Ypermans tekst behoren, of dat het individuele toevoegingen van de kopiisten of compilatoren van de handschriften betreft.¹⁷ Daarnaast kunnen er vraagtekens worden gezet bij de interpunctie van de teksten; is er, met name in de editie van Scellinck, sprake van ‘heuristische Sorglosigkeit’ (sc. onbekendheid met andere tekstgetuigen); en vooral is Van Leersum niet vertrouwd met de Latijnse bronnen waarop Yperman ten dele een beroep deed, waardoor er onnodig nogal wat fouten en blijken van onbegrip in de edities zijn geslopen.¹⁸

17 Van Leersum heeft bij het totstandbrengen van zijn editie geen onderzoek verricht naar de onderlinge verhoudingen tussen de vier codices. Hij koos voor hs. B als basishandschrift omdat het het oudste is, en ‘stijl en spelling zijn er 't best in verzorgd’ (Van Leersum 1912a, p. xxxv). Omdat de grote verschillen tussen de vier overgeleverde versies hem echter wel degelijk in het oog sprongen, besloot hij delen die niet in B voorkomen, aan te vullen uit de andere codices. Het is door deze manier van uitgeven dus niet duidelijk of de aanvullingen omissies uit B betreffen of aanvullingen uit (één van de) andere handschriften. Zonder een grondige studie van de vier handschriften, en een vaststelling van wat oorspronkelijk deel uitmaakte van Yperman's traktaat, moet dus voorzichtig worden omgegaan met het doen van mededelingen met betrekking tot weglatingen dan wel aanvullingen. Op goede gronden (zie het begin van par. 7) beschouw ik in dit artikel, bij het vooralsnog ontbreken van een dergelijk overzicht, de tekst van de editie als een eenheid.

18 Müller/Keil 1982, p. 333-334.

3. Leven en werk van Jan Yperman

Ondanks al dit onderzoek naar Jan Yperman gedurende de afgelopen honderdvijftig jaar is er over zijn persoon nog steeds verrassend weinig feitelijk bekend. Bovendien is de kans klein dat er ná Van Leersums werk nog veel nieuwe gegevens boven water zullen komen. Dit komt doordat in de Eerste Wereldoorlog de archieven van Ieper vernietigd werden.¹⁹ Voor biografische gegevens omtrent Yperman zijn we daarom aangewezen op wat de onderzoekers daarvóór over hem hebben gepubliceerd.

De eerste keer dat Ypermans naam genoemd wordt is in 1281. In een document van 18 augustus 1285 legt hij de gelofte af, dat hij zich zal onderwerpen aan alle formaliteiten die van overheidswege nodig zijn ter gelegenheid van zijn huwelijk, en verkrijgt hij het Ieperse burgerrecht.²⁰ Wanneer hij dus in 1285 is gehuwd, is het aannemelijk dat hij rond 1260-1265 zal zijn geboren, hoewel daarover geen documentatie bestaat.²¹ In de periode 1297-1300 ontvangt hij van de stad in vier termijnen een bedrag van 200 sols parisis, mogelijk als tegemoetkoming voor gemaakte kosten tijdens een verblijf in Parijs in die periode. Er is daarom wel verondersteld dat Yperman in die tijd onderwijs heeft genoten van de beroemdste chirurg van zijn tijd, Lanfranc van Milaan; sluitende bewijzen hiervoor zijn er echter niet, zoals Van Leersum betoogt.²² In de stadsrekeningen van 1304 valt te lezen dat Yperman als stadschirurg is aangesteld in het Belle-gasthuis. Dat gasthuis was kort daarvoor, in 1276 opgericht. Het zou blijven bestaan tot de Eerste Wereldoorlog. In de loop van de jaren dat Yperman er werkzaam is, zeker tot 1327, wordt zijn salaris van aanvankelijk vier Parijse ponden geleidelijk aan verhoogd tot tien ponden per jaar.²³

In 1310 koopt Yperman een huis buiten de stadswallen van Ieper.²⁴ Aangezien de poorten van de stad 's nachts echter gesloten blijven, eist het college van schepenen van de stad dat hij in de stad zélf gaat wonen.²⁵ Dat hij in ieder geval in 1313 een ruime woning bezit, naast het Belle-gasthuis, blijkt uit een rekening in de Ieperse stadsarchieven uit dat jaar. Yperman ontvangt van stadswege een bedrag voor de verhuur van een kamer van zijn woning.²⁶ Mogelijk is een zekere Kateline, die rond 1304 of 1305 overlijdt, Ypermans moeder geweest. Zij werkt eveneens in een hospitaal in Ieper, het hospitaal Sous le marchiet (‘op de markt’). Ze is daar opgevolgd door een dochter die eveneens Kateline heet.²⁷

Yperman is behalve als stadschirurg van Ieper bij het Belle-gasthuis ook werkzaam geweest als militair chirurg. Zowel voor 1312 als voor 1325 zijn er tekstgetuigen

19 Blondeau 2000, p. 268.

20 Teksten in Van Leersum 1913a, p. 2; zie ook Van Leersum 1912b, p. 1712.

21 Van Leersum 1913a, p. 2-3. De discussie over Ypermans geboortejaar was al veel eerder geopend: zie Guislain/Snellaert 1855.

22 Van Leersum 1913a, p. 7-10. Hij reageert daarmee op de conclusie van Diegerick een halve eeuw daarvóór, dat Yperman in de periode 1297-1304 in Parijs zijn titel van ‘meester’ verwierf; zie Diegerick 1859, m.n. p. 6.

23 Alle vermeldingen van Yperman in de stadsrekeningen zijn gepubliceerd in Diegerick 1859, p. 13-16.

24 Volledige tekst met vertaling in Van Leersum 1913a, p. 4-5.

25 Van Leersum 1913a, p. 4.

26 Van Leersum 1913a, p. 6.

27 Diegerick 1859, p. 7-8; Van Leersum 1913a, p. 11-12.

[p. 100]

waaruit blijkt dat hij op de militaire expedities van de Ieperse troepen tegen de Graaf van Vlaanderen en tegen Brugge meereist en er een salaris voor ontvangt. In 1312 begeleidt Yperman een leger om het huis ‘Wijnendael’ te veroveren op graaf Lodewijk I van Nevers, zoon van de graaf van Vlaanderen. En in 1325 wordt in een stadsrekening van Ieper vermeld, dat hij acht pond ontvangt voor bewezen diensten aan de troepen van Ieper, die hebben deelgenomen aan vijandelijkheden tussen de burgers van Brugge en Lodewijk van Crécy, graaf van Vlaanderen.²⁸ De naam van Yperman komt voor het laatst voor in de stadsarchieven van Ieper voor de jaren 1329-1330. In 1332 is zijn rol als chirurg bij het Belle-gasthuis overgenomen door een zekere meester Henri de Bril, zodat het aannemelijk is dat Yperman rond 1330 of kort daarna zal zijn overleden.²⁹

Ypermans belangrijkste werk is, als gezegd, zijn Cyrurgie. Hij schreef het waarschijnlijk in of rond 1310: dat jaar wordt in twee handschriften genoemd.³⁰ Heel nadrukkelijk geeft Yperman te kennen dat hij zijn werk compileerde uit verschillende Latijnse bronnen, die hij zelf vertaalde omwille van zijn zoon, die het Latijn niet machtig was.³¹ De Cyrurgie is opgedeeld in zeven boeken, die elk op hun beurt uit een groot aantal, meest korte, kapittels bestaan. Het chirurgische traktaat is op een in de Middeleeuwen welbekende manier geordend, a capite ad calcem, ‘van het hoofd tot de voeten’.³² Opvallend is daarbij, dat de eerste zes boeken over het hoofd of de hals gaan, en alleen het zevende en laatste boek (dat overigens wel veruit het meest omvangrijke is) de andere lichaamsdelen aan de orde laat komen. De tekst begint met een anatomische beschrijving van het hoofd en enkele algemene richtlijnen voor wondbehandeling daar (I, kap.1-3). Na een deontologisch kapittel (kap. 4) worden in de resterende kapittels alle mogelijke hoofdwonden en -aandoeningen besproken, evenals hun behandeling (kap. 5-30).³³ Het tweede boek is gewijd aan de ogen; de 25 kapittels in dit deel besteden met name aandacht aan ziekten aan het netvlies en dergelijke, die het zicht kunnen aantasten. Het derde gaat over de neus, en is met 7 kapittels het kortste in de Cyrurgie. De boeken vier, vijf en zes (20, 9 en 12 kapittels) gaan over respectievelijk de mond, de oren, en de hals en de keel.

Het zevende boek, met het opschrift Vanden halse ende vander kelen nederwert tote allen leden ende tallen steden vanden lichame³⁴, valt uiteen in twee delen. Het eerste deel bestaat uit 40 ook in de handschriften genummerde kapittels. Daarin worden in hoofdzaak traumatologische kwalen besproken, zoals steekwonden, al dan niet met doorgesneden aderen, darmwonden, gebroken beenderen, dislocaties. Het tweede deel van het zevende boek is heel anders van karakter, en illustreert meteen één van de problemen met Van Leersums editie, een probleem dat hierboven reeds ter sprake kwam: de magere overlevering. Want dit tweede deel komt alleen voor in C.³⁵ Bovendien wijken deze liefst 52 (ongenummerde), meest korte kapittels ook inhoudelijk sterk af van het voorafgaande: het gaat met name om de interne geneeskunde en verwondingen. De kapittels zijn duidelijk onderworpen aan een systematische classificering: ze zijn geordend in zes groepen samenhangende hoofdstukjes. Achtereenvolgens behandelen ze huidziekten (waaronder lepra, pokken, en schurft), vergiftigingen (zowel door mens als dier), verschillende soorten gezwellen, interne verwondingen aan lever, blaas of nieren, aandoeningen aan de geslachtsdelen, en tenslotte kwalen aan de benen. In afwijking van alle andere kapittels (die immers op B

28 Diegerick 1859, p. 7; Blondeau 2000, p. 266. Teksten in Van Leersum 1913a, p. 10-11.

29 Van Leersum 1913a, p. 11. Zie ook Van Leersum 1914, en Tricot 1990, p. 80. Eerdere onderzoekers van Yperman, zoals Broeckx, Snellaert en Carolus, hadden nog in de mening verkeerd dat hij in 1310 gestorven was. Dit berustte echter op een verkeerde lezing van een passage in één van de handschriften van de Cyrurgie, hs. C, en onbekendheid met een andere tekstgetuige, hs. Lo. Zie hierover uitvoerig Van Leersum 1909.

30 Van Leersum 1909; Van Leersum 1913a, p. 13-14.

31 Van Leersum 1912a, p. 5, n. 1; voortaan wordt hiernaar verwezen als: VL.

32 Zie over het ordenen van middeleeuwse chirurgieën Siraisi 1990, p. 167-168.

33 In par. 6 zal de inhoud van de kapittels waarop in dit artikel de nadruk ligt (1-12), meer in detail worden besproken.

34 VL, p. 136a-b.

35 Dit is het handschrift dat door Broeckx geëditeerd werd.

[p. 101]

gebaseerd waren), zijn deze kapittels niet genummerd. Ook in dit geval kan daarom niet uitgesloten worden dat het een afwijkende, eigen toevoeging betreft van de kopiist van C (of van zijn legger).

Hoewel Yperman overduidelijk zeer vertrouwd is met de chirurgisch-medische werken van grote auteurs als Galenus, Hugo Borgognoni de Lucca, Avicenna, en Lanfranc van Milaan, en er ook met regelmaat naar verwijst, is zijn Cyrurgie een zelfstandig, in het Middelnederlands geschreven werk, waarin hij met regelmaat blijk geeft van zijn eigen ervaringen en vakkennis. Vaak ook refereert hij aan misstanden in de chirurgie die hij in zijn eigen omgeving is tegengekomen. Om de onkunde tegen te gaan, pleit hij voor een brede, op de artes liberales georiënteerde opleiding. Yperman is daarnaast een groot voorstander van een sterke beroepsethiek.³⁶

Naast de Cyrurgie schreef Yperman nog een tweede traktaat, de Medicina.³⁷ Dit werk moet vooral gezien worden als een aanvulling op het materiaal dat in de Cyrurgie werd beschreven. Yperman beijverde zich ervoor dat de chirurg niet alleen de eenvoudige, externe wondbehandeling diende te kennen, maar, met de genoemde solide artesopleiding in zijn bagage, ook de interne geneeskunde zou moeten beheersen. Het is een pleidooi voor het (opnieuw) samengaan van geneeskunde en chirurgie, die in de late Middeleeuwen steeds meer van elkaar gescheiden zouden raken.³⁸

36 Zie hierover Huizenga 2000.

37 Ed. in Broeckx 1867, en Elaut 1972a; zie daarnaast Elaut 1972b en Braekman 1990.

38 Huizenga 1997, p. 259-273; zie ook Keil 1998, kol. 424; Braekman 1990, p. 22, Biemans 1999, p. 77, en Jansen-Sieben 1990, p. 74.

4. Handschrift Lincoln, Cathedral Chapter Library, Ms. 127³⁹

Tot nu toe is er bij onderzoekers van de Middelnederlandse artesliteratuur weinig aandacht geweest voor het handschrift waarin zich de deeloverlevering van Ypermans Cyrurgie bevindt die in dit artikel aan de orde komt. Ten onrechte, want het betreft een omvangrijke codex met een zeer diverse inhoud op geneeskundig gebied. Hij moet zeker gerekend worden tot de belangrijkste Middelnederlandse medische artescodices die we kennen.

Voor een eerste oriëntatie op de codicologische eigenschappen zijn er beschrijvingen in de catalogi van Woolley en Thomson⁴⁰; het beste inhoudelijke overzicht geeft het Repertorium van Jansen-Sieben.⁴¹ De codex is geschreven op papier en bestaat uit 280 bladen op quartoformaat. Er zijn twintig katernen van een zeer onregelmatige omvang. Sommige katernen bestaan uit acht dubbelbladen, maar er zijn er ook van vijf, zes, zeven of zelfs tien dubbelbladen. De bladen zijn met inkt afgelijnd. De teksten zijn in één kolom geschreven, waarbij de volledige breedte van de bladspiegel (ca. negen cm.) is gebruikt. Alle originele teksten zijn geschreven in één hand, in een cursiva formata. Daarnaast zijn er op verschillende plaatsen latere toevoegingen op aanvankelijk blanco gebleven folia aangebracht; vrijwel altijd betreft het medische recepten.⁴² Hier en daar zijn lijnen in rode inkt aangebracht, en zijn woorden of begrippen onderstreept.⁴³ Er zijn eenvoudige gerubriceerde lombarden, meestal drie, vier of vijf regels hoog. De codex is in de loop van de vijftiende eeuw geschreven in Vlaanderen.⁴⁴

De inhoudelijke diversiteit van het handschrift blijkt alleen al uit het feit dat er in het Repertorium niet minder dan 42 tekstuele eenheden worden onderscheiden. Daarbij zijn dan de talrijke recepten ook nog eens in groepen samengenomen. Een nadere beschouwing leert echter dat er binnen dit bonte geheel nog wel grotere, min

39 Voortaan aangeduid met Li.

40 Woolley 1927, p. 88; Thomson 1989, p. 98.

41 Rep., nr. L 680, p. 383-386.

42 Zie de volgende paragraaf.

43 Dit geldt met name voor de namen van chirurgische en medische autoriteiten. Ik kom er verderop nog op terug.

44 Electronische versie van de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta; daarnaast Rep., p. 383.

[p. 102]

Afbeelding 1: Handschrift Lincoln, Cathedral Chapter Library, Ms. 127, fol. 46r (iets verkleind): het begin van de deeloverlevering van Jan Ypermans Cyrurgie.

[p. 103]

of meer samenhangende eenheden onderscheiden kunnen worden, die ten dele samenvallen met de codicologische grenzen. Het betreft elf tekstclusters.

Het eerste cluster bestaat uit een kalender met vermelding van heiligen- en feestdagen, zondagsletter en een cisiojanus.⁴⁵ De kalender is zeker geen ongebruikelijke verschijning in Middelnederlandse medisch-astrologische verzamelhandschriften.⁴⁶ Op fol. 14r schreef op aanvankelijk blanco folia een zestiende-eeuwse hand een bezwering om bloed te stelpen. De allereerste tekst van de codex echter, dus nog vóór de kalender, is een Middelnederlands gedicht of lied in strofen. Het heeft als titel (?): Ten baet gheen vlught / Ic moet besterven. Het is geschreven op de recto- en verso-zijde van het eerste blad, en betreft een latere toevoeging.⁴⁷

Vanaf fol. 14v volgt een tweede groep traktaten. Deze groep begint met een reeks kalendarische tabellen, mogelijk om het geschikte moment voor aderlating te bepalen. Opvallend is dat ze in het Frans zijn geschreven, in tegenstelling tot alle andere teksten in de codex. Op fol. 28v-29r zijn opnieuw later enkele recepten toegevoegd. Daarop volgen maankalenders, een eeuwigdurende paastabel, een zodiaktabel en een cirkel met het gulden getal. Tijdrekening en chronologie zijn niet zelden belangrijke elementen in Middelnederlandse arteshandschriften. Op fol. 42v, aanvankelijk blanco, bevindt zich dan weer een later toegevoegd recept tegen bloedstolling.

Het derde cluster is sterk chirurgisch getint: na alweer een later bijgeschreven tekstje met een katarchenprognose⁴⁸ op het onbeschreven blad fol. 44v, begint op fol. 46r de deelreceptie van Ypermans Cyrurgie die in dit artikel centraal staat. Deze wordt gevolgd door traktaten over de anatomie, over sperma, en een tekst over hoe je een goede vroedvrouw moet wezen. Vergelijkbaar hiermee is het eveneens sterk op de medisch-chirurgische praktijk gerichte vierde cluster, met vanaf fol. 76r één chirurgisch traktaat, met als openingswoorden Als ten eersten van churgien, een laxeer-traktaat, en in een andere latere hand op de slotfolia van dit katern weer een reeks medische recepten.

Een vijfde groep teksten begint op fol. 96r, en lijkt iets anders van karakter dan hetgeen eraan voorafgaat. Het bestaat uit excerpten uit het beroemde Antidotarium Nicolai: een braak-traktaat, zalfrecepten en een tekstje over de medicinale gewichten.⁴⁹ Daarnaast komen we er nog recepten tegen neusbloeding tegen en, opnieuw in een andere hand, een traktaat over de bereiding van medicinale wateren. In tegenstelling tot het derde en vierde cluster maakt déze groep de indruk zich meer op de alledaagse apothekerspraktijk te richten. De zesde groep op fol. 110v-145v, bestaande uit een groot aantal recepten om zalf te bereiden, sluit hier nadrukkelijk bij aan.

Als zevende cluster begint op fol. 146v een reeks recepten en traktaten over de behandeling van de pest. Bovendien zijn in dit deel allerhande medische recepten (waaronder urologische) te vinden, evenals teksten over de behandeling van blaasstenen en een levensmiddelenleer. Het volgende, achtste deel, dat begint op fol. 194r, is weer sterk op de praktijk van chirurgen en barbiers-chirurgen gericht, met teksten over de aderlating en de bloedschouw, en een incompleet kruidenboek. In een negende cluster, op de katernen 17 en 18 (fol. 225r-254v) komen we opnieuw twee kruidenboeken tegen.

Daarop volgt een tiende cluster dat zich voornamelijk richt op de interne geneeskunde, met twee traktaten over uroscopie, en verder over waterzucht, menisoen (dysenterie, buikloop), squinantie (angina of keelontsteking), phtisis (tering) en tandzweren.

45 Een mnemotechnisch hulpmiddel, met behulp waarmee aan de hand van het aantal syllaben van versregels uitgerekend kon worden op welke datum een heiligendag viel. Zie hierover voor het Middelnederlands Leendertsz jr. 1898 en Eyn corte decleringhe 1983; daarnaast Holtorf 1978 en Hilgers 1979.

46 Zie Huizenga 1997, p. 190-193.

47 Het gedicht is nu nog slechts zeer moeizaaam te ontcijferen; hele stukken zijn zelfs onleesbaar geworden. Het betreft tenminste zes, maar waarschijnlijk meer (mogelijk acht of tien) strofen van tien verzen.

48 Dit is een voorspelling met behulp van astrologische gegevens over het beste moment om met iets te beginnen.

49 Zie over het Antidotarium Nicolai en de traditie van alfabetisch geordende medicijnenboeken Huizenga 1997, p. 146-159, met verdere literatuurverwijzingen.

[p. 104]

Na enkele blanco folia (271v-273) geeft het laatste katern tenslotte chirurgische recepten, de kleine en grote Gracia Dei genoemd, en een chirurgisch receptentraktaat.

5. De plaats van Ypermans deeloverlevering in relatie tot de rest van de codex

De vele latere aanvullingen en de talrijke blanco folia doen vermoeden dat de codex een convoluut is, waarbij verschillende kleinere libelli gedurende enige tijd onafhankelijk van elkaar gefunctioneerd hebben, en pas in een later stadium bijeengebracht zijn. Zeker op het gebied van de Middelnederlandse artesliteratuur was dit een heel gebruikelijk proces.⁵⁰ Een sterk argument hiervoor is het samenvallen van de katerngrenzen in dit handschrift met het begin van nieuwe tekstonderdelen.⁵¹

De codex bestaat als gezegd uit twintig katernen. Op tenminste zeven daarvan zijn één of twee folia op het slot door de kopiist blanco gelaten.⁵² Het merendeel van deze blanco folia is in een latere fase opgevuld door tenminste drie andere, zestiende-eeuwse handen.⁵³ Dat het hierbij in vrijwel alle gevallen gaat om medische recepten, vormt een aanwijzing dat deze latere eigenaren naar alle waarschijnlijkheid behoorden tot een medische beroepsgroep. Maar niet alleen de laatste folia van de katernen zijn aanvankelijk leeggelaten, en vervolgens later opgevuld - dit is een praktijk die in middeleeuwse artesverzamelhandschriften heel gebruikelijk is.⁵⁴ Minstens zo opvallend is, dat dit ook geldt voor veel openingsfolia van katernen. In minimaal vijf gevallen zijn door de kopiist van Li de eerste en/of tweede bladen van een katern, waar een nieuwe tekst begint, blanco gelaten.⁵⁵ Niet alleen wijst het erop dat de kopiist niet op het papier dat hij gebruikte hoefde te beknibbelen, maar bovendien vormt het eens te meer een aanwijzing dat in ieder geval een deel van de te onderscheiden eenheden binnen de verzamelcodex enige tijd zelfstandig gefunctioneerd heeft. Het overslaan van folia aan het begin van je tekst is alleen zinvol wanneer je het katern los wilt bewaren, gemakkelijker wilt kunnen vervoeren, of iets dergelijks.⁵⁶ Wanneer dat het geval is, zegt dat ook iets over de aard van het handschrift. De kopiist had zeker niet van aanvang af de intentie om de verschillende delen bij elkaar te brengen: het overslaan van één of enkele bladen aan het begin van een nieuwe tekst heeft alleen zin uit het oogpunt van tekstconservering: het buitenste blad beschermt de volgende, beschreven bladen. Dat anderen deze blanco bladen in een later stadium wél met recepten beschreven hebben, ondersteunt eens te meer de gedachte dat de oorspronkelijke functie van de libelli⁵⁷ een andere was dan de huidige situatie, waarin ze tezamen gebonden zijn: de latere eigenaren van het handschrift zochten in de (op dat moment al?) bijeengebrachte delen alleen maar naar een gelegenheid om hun aanvullende recepten neer te kunnen schrijven, en die vonden ze op de blanco folia. De oorspronkelijke bescherming hoefden de buitenbladen binnen het geheel van de codex niet meer te bieden. Er was dus geen intentie om de verschillende delen van meet af aan samen te voegen, en in die zin moeten we dan ook spreken van een convoluut en niet van een verzamelhandschrift.⁵⁸ Of, om een recente terminologie te gebruiken: de codex bestaat uit tenminste tien productie-eenheden, om pas later te worden samengevoegd tot één gebruikseenheid.⁵⁹ Een aanwijzing dat de codex ook toen hij al samengevoegd was intensief gebruikt is, zijn de grote vochtplekken aan de onderkant van alle katernen, dus over de katerngrenzen heen (zie afb. 1).

50 Zie Huizenga 1997, m.n. p. 212-217.

51 De katernenindeling is gebaseerd op bestudering van een film van de codex, en op de genoemde codicologische beschrijvingen van Woolley 1927 en Thomson 1989. Voor het ter beschikking stellen van de film wil ik mevr. Jansen-Sieben hartelijk bedanken.

52 Het betreft de katernen 1 (blanco: fol. 14r-v), 2 (fol 28v-29r), 3 (fol. 42v-43), 4 (fol. 63r-v), 5 (fol. 74v-75v), 6 (fol. 93v-95v), 7 (fol. 106r-109r), 19 (fol. 271v-273), en 20 (fol. 278v-280v).

53 Deze latere toevoegingen zijn te vinden op fol. 14v, 28v-29r, 74v-75v, 93v-95v, 106r-109r, en 271v-273.

54 Huizenga 1997, p. 324-328; daarnaast Gottfried 1986, p. 187.

55 Blanco folia aan het begin van het katern komen voor bij katern 1 (1r-v), 2 (15r-17r), 3 (27r-29r), 4 (44r-45v), en 6 (76r). Bijna al deze folia zijn geheel of gedeeltelijk opgevuld door een andere hand.

56 Iets dergelijks is bijvoorbeeld het geval met een zestiende-eeuws Middelnederlands medisch handschrift uit de Abdij van Berne te Heeswijk. De codex bestaat uit één katern van twaalf papieren folia met een perkamenten omslag, waarvan het eerste en de laatste drie bladen blanco zijn. Zie Peeters 1992, m.n. p. 7; het handschrift wordt niet in het Rep. vermeld.

57 Zie over deze term Klein 1995, p. 19; Huizenga 1997, p. 183-185.

58 Huizenga 1997, p. 185; vgl. Mertens 1994, p. 178.

59 Kwakkel 1999, p. 28-29. Hierbij bestaan productie-eenheden uit één of meer katernen, die in één keer achter elkaar geproduceerd zijn. Ze worden gemarkeerd door codicologische cesuren. Gebruikseenheden bestaan ‘uit een aantal katernen waarvan is aan te tonen, dat ze op een bepaald moment als eenheid hebben gefunctioneerd’ (p. 29). Zij zijn dus niet gebonden aan codicologische cesuren.

[p. 105]

Eén van deze oorspronkelijk onafhankelijk functionerende delen van het handschrift was de libellus met de deeloverlevering van Ypermans Cyrurgie. Voor het op zichzelf staan van dit deel zijn verschillende aanwijzingen. Zowel de eerste folia (fol. 44, 45) van de katernen vier en vijf waaruit dit deel bestaat, als de laatste (74, 75) waren blanco; ten dele zijn zij later weer opgevuld (fol. 44v, 74v, 75r-v). Bovendien lopen de teksten niet over de katerngrenzen heen: de laatste langere tekst, de vroedvrouwencatechismus, eindigt op fol. 72v. Daarna zet dezelfde kopiist zijn werk in één adem en zonder enige onderbreking voort met een reeks medische recepten (fol. 72v-74r). Omdat er hier geen sprake is van een breuk in de opmaak maar alleen voor wat betreft de inhoud, is het aannemelijk dat deze recepten in één productiegang met de voorafgaande traktaten zijn opgeschreven. Mogelijk wijst dit erop dat de legger die voor dit deel werd gebruikt hiermee ten einde kwam, en dus ook zélf deze toegevoegde recepten had.

De plaats van dit zelfstandige deel binnen de codex is een opvallende: na de kalendaria en de eeuwigdurende paastabel op de eerste drie katernen, in een latere fase opgevuld met medische recepten door andere scribenten, is dit de eerste libellus waarin niet de chronologie en tijdsbepaling centraal staan, maar chirurgische onderwerpen; met name de behandeling van hoofdwonden en -ziekten en de anatomie behoorden vanzelfsprekend tot de kerntaken van een middeleeuws chirurg. Een dergelijke ordening, waarbij zaken als tijdrekenkunde maar ook astronomie en - vooral - astrologie centraal staan, en in de handschriften weliswaar samen voorkomen maar toch worden gescheiden, is in de Middelnederlandse (maar ook in andere volkstalige) artescodices heel gebruikelijk.⁶⁰ Li lijkt daarmee een complementair karakter te hebben, dat wil zeggen dat de traktaten die er in voorkomen niet uitsluitend op één vakgebied (bijvoorbeeld de chirurgie) liggen, maar elkaar aanvullen en daarmee een groter vakgebied bestrijken. Toch moeten we hierbij niet uit het oog verliezen dat de rest van het handschrift zoals dat nu is meer in de richting van een additieve codex wijst: een handschrift waarin zoveel mogelijk teksten over één discipline werden verzameld.⁶¹ Daarbij komt bovendien dat de codex geen verzamelhandschrift maar een convoluut is, en dat het voorkomen van de eerste drie katernen (met de afwijkende inhoud) niet vooraf zo geconcipieerd was.

60 Zie Huizenga 1997, p. 188-200, met aanvullende literatuur; zie daarnaast Riha 1992, p. 264-270.

61 Voor de terminologie, zie Jansen-Sieben 1996, p. 82-83

6. Overzicht van de inhoud van Ypermans Cyrurgie, kap. 1-12

Alvorens te bespreken waar en hoe de beide teksten van elkaar verschillen dan wel overeenkomen, is het zinvol de inhoud van de eerste twaalf kapittels van de Cyrurgie meer gedetailleerd te bespreken, waarbij het schema van afbeelding 2 bij paragraaf 7 als richtlijn fungeert. De vier handschriften die Van Leersum bij zijn editie betrok hebben alle een opdracht en/of een proloog, en één of twee inhoudsopgaven, in wisselende volgorde.⁶² Yperman draagt zijn werk op aan de heilige drie-eenheid Vader, Zoon, Heilige Geest, aan Maria, en aan de beschermheiligen van de geneeskunde en de chirurgie, Cosmas en Damianus.⁶³

Na deze prologen en inhoudsopgaven, die in de vier handschriften van uiteenlopende lengte zijn, begint de Cyrurgie in het eerste kapittel met een algemene, anatomische beschrijving van het hoofd. Daarbij gaat Yperman in op vragen als het

62 In B wordt de proloog voorafgegaan door een inhoudsopgave van het hele boek, gevolgd door een inhoudsopgave van Boek I; C en Lo beginnen met de opdracht, gevolgd door de inhoudsopgave van Boek I en de proloog; G heeft eerst de opdracht, dan de proloog, en tenslotte de inhoudsopgave van Boek I. Bij C en G gaan opdracht en/of proloog dus aan de inhoudsopgaven vooraf, bij B en Lo is het omgekeerd. De manier waarop Van Leersum deze tekstuele elementen in zijn editie presenteert, is uiterst verwarrend: de volgorde van deze onderdelen in de handschriften C, G en Lo wordt aangepast aan die van B, zodat alleen de folia-aanduidingen bij iedere codex de lezer op weg helpen te bepalen wát wáár in de codices staat.

63 Zie hierover Zimmermann 1936; voor de situatie in de Nederlanden zie Wittop Koning 1968.

[p. 106]

verschil tussen kraakbeen en gewone botten, waar de aderen lopen, wat de onderdelen van de schedel zijn en welke complexie⁶⁴ ze hebben, wat de zetel is van het menselijke denkvermogen en de zintuiglijke waarneming, en wat de functie van dura mater en pia mater is.⁶⁵ Het tweede kapittel gaat nader in op wonden die zich om uiteenlopende redenen aan het hoofd kunnen voordoen. Met name bespreekt Yperman de symptomen waaraan de chirurg kan zien of dura en pia mater gewond zijn, en wat daaraan gedaan kan worden. Daarbij verwijst hij onder andere naar de Italiaanse chirurg Bruno Longoburgensis en diens Chirurgia magna.⁶⁶ Het korte derde kapittel stelt aan de orde dat men bij wonden aan de schedel hete medicijnen moet vermijden. In twee van de codices met de (min of meer) volledige tekst van de Cyrurgie (C en L) volgen daarop enkele opmerkingen over de arbeidsethiek van de chirurg, en het feit dat hij volledig moet vertrouwen op God, want: dan sel God werken met hu. Ende metter hulpen van hem soe sal hu werc wel varen.⁶⁷

Het vierde kapittel wijkt inhoudelijk sterk af van het voorafgaande. Er worden geen concrete chirurgische ingrepen meer behandeld, maar deontologische vraagstukken. Daarbij gaat het om theoretisch-idealistische onderwerpen met betrekking tot de ethiek van de medische standen, en om beschrijvingen van hoe een chirurg zich zou moeten gedragen. Yperman pleit onder andere voor een veel betere theoretische kennis van de chirurg: Ende hine [= de arts/chirurg] moet hem oec allene niet verstaen van medicinen, maar oec coenen [kennen] sine boeken van naturen dat heet philosophie. Want grammarie, logike, rothorike ende ethike - dese .4. consten leren alle dinc met redenen proeven.⁶⁸

Ook het volgende, vijfde kapittel is voor wat betreft de inhoud weer heel anders dan de eerste drie of het vierde. Er volgt hierin een algemene wondbehandeling; het is een onderwerp dat je eerder aan het begin van een chirurgie zou verwachten. Hoe moet je wonden dichtnaaien, welke naalden moet je daarbij gebruiken? Dat zijn zo enkele van de vragen waarop Yperman een antwoord geeft. Een belangrijk aspect van de algemene wondbehandeling is hoe het bloed gestelpt kan worden wanneer het uit een wond stroomt. In het lange kapittel zes wordt hierop in de Cyrurgie uitvoerig ingegaan. Er wordt uitvoerig gerefereerd aan recepten en opmerkingen van grote chirurgische autoriteiten als (opnieuw) Bruno, en Lanfranc van Milaan.⁶⁹ Opvallend is het vermelden van enkele praktijkgevallen van Lanfranc, waarbij deze, door gebruik te maken van bepaalde medicijnen, erin slaagde enkele kinderen weer op de been te krijgen.⁷⁰

Met het zevende kapittel keert Yperman terug naar het pad dat hij met de eerste drie kapittels was ingeslagen: het bevat raadgevingen en recepten voor hoofdwonden, waarbij echter geen breuk van de schedelbeenderen of een open wond heeft plaatsgevonden. Ten opzichte van de informatie die in de eerste drie kapittels werd verschaft, doen dit en de volgende kapittels wat redundant aan: veelal dezelfde informatie, overlappingen etc. Zo bespreekt kapittel acht hoofdwonden, en dan met name builen ten gevolge van valpartijen, of opgelopen tijdens gevechten, bijvoorbeeld met een stok of een steen. Daarbij wordt opnieuw verwezen naar beproefde middelen van autoriteiten als Lanfranc of Theodoricus Borgognoni de Lucca.⁷¹

De kapittels negen tot en met twaalf houden zich eveneens allemaal op één of andere manier bezig met min of meer ernstige hoofdwonden, ontstaan onder uiteenlopende omstandigheden. Zo beschrijft het negende kapittel hoe je erachter kunt komen of de botten van de schedel in het geval van een wond daadwerkelijk gebroken zijn, en wat je daaraan kunt doen. Kapittel tien verschaft raad voor het geval dat

64 Dat wil zeggen: één van de vier basiscategorieën waarin de mens op grond van uiterlijk en karakter kan worden ingedeeld. Deze vier complexieën (ook wel temperamenten genoemd) worden bepaald door de vier humoren; het zijn sanguinisch, cholerisch, melancolisch en flegmatisch.

65 Dit zijn twee hersenvliezen, het ‘harde’ en het ‘zachte’, die zich tussen schedel en hersenen bevinden. In Middelnederlandse chirurgieën (ook in de Cyrurgie) worden ze vaak herde moeder en sachte moeder genoemd.

66 De Chirurgia magna van Bruno Longoburgensis is één van de eerste grotere chirurgieën. Volgens de proloog van het traktaat voltooide Bruno zijn werk in Padua in 1252. Over zijn leven is weinig bekend. Hij werd omstreeks 1200 geboren in het plaatsje Longobucco in Calabrië - zie Keil 1978, p. 1070. De enige volledige Middelnederlandse vertaling bevindt zich in hs. Wenen, ÖNB, 2818 (Rep. nr. W 80, p. 472-477). Zie hierover uitvoerig Huizenga 1997, p. 159-176.

67 VL, p. 12a-b.

68 VL, p. 13a. Voor dit citaat, en voor alle volgende uit Van Leersums editie, geldt dat ik de interpunctie licht heb aangepast. Zie over deontologie Van Gijsen 1994; over deontologische passages in Middelnederlandse chirurgieën in het algemeen, en bij Yperman in het bijzonder, zie Huizenga 2000.

69 Lanfranc van Milaan (± 1245-<1306), één van de beroemdste chirurgen van de late Middeleeuwen. Tegen het einde van de dertiende eeuw werd hij uit zijn geboortestad Milaan verbannen, en was gedwongen elders te practiseren. Vanaf ongeveer 1290 werkte hij enige tijd in Lyon, om vervolgens na 1295 in Parijs zijn grootste roem te vergaren. Van de Chirurgia magna kennen we in het Middelnederlands niet minder dan drie onafhankelijke vertalingen. Zie hierover Huizenga 1999, 276-280; Deschamps 1987; en Reynaert 1999. Een paralleleditie van de inleidende kapittels van de Latijnse tekst en van de Middelnederlandse vertaling wordt door mij en Joris Reynaert voorbereid.

70 VL, p. 18a-19b. Zie over deze passage de volgende paragraaf.

71 VL, p. 22a-23b. Zie over deze dertiende-eeuwse Italiaanse chirurg Wallace 1970; voor een editie in Engelse vertaling, zie Campbell/Colton 1957.

[p. 107]

er een deel van de schedel, hetzij bot, huid of orgaan, af is geslagen, waarbij de hersenen echter niet open liggen. Het volgende kapittel borduurt hierop voort, door te beschrijven wat er gedaan moet worden als de hersenen in zo'n geval wél open liggen en de dura mater te zien valt. Het twaalfde kapittel beschrijft de behandeling van hoofdwonden die een gevolg zijn van steekwapens, waarbij echter het onderscheid met het voorafgaande kapittel niet erg groot is. De volgende kapittels zetten de behandeling van uiteenlopende hoofdwonden voort, maar behoren niet meer tot het deel van de Cyrurgie waarvan in Li een bewerking te vinden is.

7. Vergelijking van de editie Van Leersum en handschrift Lincoln

In de tweede paragraaf werd het onderzoek naar de Ypermans Cyrurgie geschetst. Daarbij werd duidelijk dat, hoewel bij de editie van Van Leersum de nodige vraagtekens kunnen worden geplaatst, de positie van zijn editie de afgelopen negentig jaar onaangetast is gebleven. Wanneer er in het hedendaagse onderzoek naar de Cyrurgie wordt verwezen, is het naar Van Leersum. De editie heeft zichzelf als het ware geïnstitutionaliseerd. Ik wil in dit artikel niet van deze praktijk afwijken, en voor de hiernavolgende analyse en vergelijking van het begin van Ypermans Cyrurgie met de bewerking zoals die in Li is overgeleverd, verwijzen naar de editie als ware het dé tekst van Yperman. Ik ga daarmee bewust voorbij aan het feit dat het daarbij gaat om vier af en toe sterk van elkaar afwijkende tekstgetuigen, van uiteenlopende datering en lokalisering. Een belangrijk argument daarvoor is het feit, dat juist in de passages die in de bewerking in Li zijn overgeleverd (de eerste twaalf kapittels van de Cyrurgie) de vier handschriften die Van Leersum bekend waren en die hij gebruikte voor zijn editie, over het algemeen een opmerkelijke overeenkomst en consistentie vertonen, zowel voor wat betreft de inhoud als het woordgebruik. We mogen er dus vanuit gaan, dat de betreffende gedeelten wel degelijk tot Ypermans traktaat hebben behoord.⁷²

De verschillen tussen VL en de bewerking van een deel van het eerste boek uit Ypermans Cyrurgie in Li zullen worden besproken aan de hand van een schema (zie afb. 2). In dit schema is geprobeerd de gecompliceerde verhoudingen tussen de beide tekstversies zo overzichtelijk en begrijpelijk mogelijk te presenteren. In twee kolommen wordt de inhoud van respectievelijk VL (linkerkolom) en Li (rechterkolom) weergegeven.⁷³ De dikkere doorlopende zwarte balkjes duiden aan, waar een volgend tekstelement (bijvoorbeeld een kapittel) begint. De tekst in de kolommen geeft de titels van de kapittels in cursief (alleen in VL; Li heeft geen titels), en daarnaast in enkele woorden een zo beknopt mogelijke omschrijving van de inhoud. De nummers van de kapittels zijn in beide gevallen vet gedrukt.⁷⁴ Zowel in de linker- als in de rechtermarge zijn buiten de kolommen donkergrijze balkjes te zien. Hiermee worden tekstpassages aangegeven die ófwel in Li, ófwel in VL ontbreken ten opzichte van elkaar. Omschrijvingen of titels die in de andere tekst niet voorkomen, zijn vet gedrukt. De stippellijnen geven aan waar een passage die in één van beide teksten niet voorkomt, begint of eindigt, wanneer dit begin of einde niet samenvalt met het begin of einde van een kapittel. Tussen de beide kolommen bevinden zich een groot aantal balken met allerlei patronen en arceringen; zij hebben geen andere functie dan op grafische wijze aan te geven waar zich in beide teksten overeenkomstige tekstpassa-

72 Zie n. 17.

73 In VL zijn de pagina's opgemaakt in twee kolommen. Om het schema niet nodeloos nóg gecompliceerder te maken, is dit onderscheid hier komen te vervallen. In de voetnoten zal er echter wel naar verwezen worden.

74 Omdat de kapittels in Li niet zijn genummerd, zijn de nummers tussen vierkante haken [] geplaatst.

[p. 108]

Afbeelding 2: Schema met een vergelijking van de verhoudingen tussen Ypermans tekst zoals die door Van Leersum is uitgegeven (linkerkolom), en de tekst in handschrift Lincoln (rechterkolom).

[p. 109]

ges bevinden. Want er valt in één oogopslag te zien dat met name op dit gebied Li sterk afwijkt van VL: de volgorde van de kapittels of van delen daarvan in Li verschilt nogal van die in VL.

Hieronder volgt een vergelijking van de beide teksten. Om gefundeerde waarnemingen te kunnen doen omtrent de manier waarop de compilator van Li te werk is gegaan, zal het in deze paragraaf nodig zijn dit af en toe op zeer gedetailleerd niveau te doen. In principe zal hierbij te werk worden gegaan vanuit de volgorde in VL, waarnaast de verschillen in Li worden gezet. Aan de hand hiervan zullen in de volgende paragraaf deze verschillen in een groter verband worden gebracht, en zal worden geprobeerd een profiel van de compilator te schetsen. Wanneer ik het in het vervolg over ‘de’ compilator heb, bedoel ik daarmee de compilator die Ypermans tekst bewerkt heeft tot de compilatie zoals die nu aan ons overgeleverd is. Dit kán de kopiist van Li zijn geweest, maar getuige het opvoeren van de naam van Yperman als één van de velen in de proloog (zie hieronder), is dat niet erg waarschijnlijk, en is Li een kopie van de niet-overgeleverde compilatie. Maar omdat Li de enige tekstgetuige is die we hebben, moet ik de verschijnselen behandelen zoals die zich in dít handschrift aan ons voordoen.

Evenals de Cyrurgie bevat Li een proloog, zij het een heel andere dan in de editie. De proloog bevindt zich op fol. 46r-v, en luidt aldus (zie ook afb. 1):

Die dezen trectaet zullen lezen, die zullen der in mueghen leeren menegherande wijshede angaende surgijne ende medecine. Ende dat bijder gracie van Gode. Gheprouft, ghekuereert ende ooc warachtich ghevonden van wijze doctuers, leeraers ende meesters. Ende ooc specialeken huuten juedschen boucken. Ende bescrijft ons Arestoteles ende den coninck Kaerle, Albucacis, Avichenam, Ypocras, Plinius, Lanfrancus, Galienus, Selernitanium, Cleopatra, Matrobius [sic!], Embrio, Beda, meester Diederic de predecare, meester Jan Yperman, ende den wijzen kuenijnc Alexander. Van wonden, van zeeren, van zeere ooghen, raet ende troost daer toe te ghevene, de cruden te kennene van grade te grade, [46v] zalve te makene, zeer veden te heelene, vrauwen te helpene van hueren zaken ende ghebreken, doode dracht voort te doen commene, den cancker te ghenezene. Ende ooc Jan Damas, Platearius, Sircuinstans,⁷⁵ Adromakus, Paragoris, Fleuctius, Constantijn.⁷⁶

In de proloog wordt de lezer erop gewezen dat het een chirurgisch en medisch traktaat betreft. Daarop volgt de verzekering dat wat er staat, ook waar is, want het is goedgekeurd door ontwikkelde lieden die ervoor geleerd hebben: doktoren, leraren en chirurgen. Vervolgens geeft de tekst een lange opsomming van alle autoriteiten en teksten waarvan gebruik is gemaakt. Zeer opvallend is daarbij in dit rijtje de vermelding van meester Jan Yperman zélf: de Cyrurgie wordt niet als dé bron genoemd, maar opgevoerd als één van de velen. Naar mijn mening hebben we hiermee een nadrukkelijke aanwijzing in handen voor de secundaire receptie van Ypermans traktaat; de kopiist/compilator heeft zijn tekst niet meer herkend als behorende tot de Cyrurgie. Tussen een (veertiende-eeuws?) afschrift van de Cyrurgie en de bewerking in Li bevinden zich op z'n minst nog één, en mogelijk meer fases. Het is aannemelijk dat de lijst met autoriteiten een uitbreiding vormt van een opsomming in het afschrift van Ypermans tekst die aan deze bewerking ten grondslag ligt. Tenminste twee van de codices (C en Lo) hebben een Latijnse proloog waarin een opsomming voorkomt van de autoriteiten waarvan Yperman gebruik heeft gemaakt.⁷⁷

75 Dit is een opvallende verwijzing naar het kruidenboek de Circa Instans. Deze naam is ontleend aan de beginwoorden van de inleiding van de Latijnse tekst: Circa instans negotium de simplicis medicinis nostrum versatur propositum [Met het onderwerp van de enkelvoudige geneesmiddelen, dat nu aan de orde is, houdt ons betoog zich bezig], waarbij de eerste twee woorden beschouwd werden als een persoon, een autoriteit. Zie over de Circa instans in het Middelnederlands Huizenga 1997, p. 71-77.

76 In dit citaat, en in alle volgende uit Li, zijn de interpunctie en de aanpassing van u/v/w en i/j door mij aangebracht. De gecursiveerde woorden zijn in het handschrift door de kopiist onderstreept.

77 VL geeft in een voetnoot weliswaar de tekst zoals die in C voorkomt (p. 5, n. 1), maar maakt nergens melding van de overeenkomstige opsomming in Lo (fol. 142ra). Afgezien van enkele kleine varianten is deze tekst identiek aan C; er worden dezelfde autoriteiten genoemd.

[p. 110]

Daarop volgt in Li een beschrijving van alle medisch-chirurgische onderwerpen die in het traktaat beschreven zullen worden, zoals daar zijn het behandelen van wonden en kwetsuren, van zere ogen, kennis van kruiden, het genezen van kanker en, heel opvallend, de gynaecologische behandeling van vrouwen en het verwijderen van dode foetussen. Dit is vooral zo opvallend, omdat het onderwerp nergens in de compilatie voorkomt, en ook niet in de volledige tekst van de Cyrurgie. De proloog is derhalve geen proloog meer bij de bewerking van Ypermans tekst alléén, maar is omgebouwd tot een inleiding bij het chirurgische derde cluster van Li als geheel (zie par. 4). Op het slot dáárvan komt namelijk wél de vroedvrouwencatachismus voor waarnaar in de proloog verwezen wordt. Bovendien zijn veel van de namen in de proloog in Li afkomstig uit de beide volgende traktaten, de anatomie en het gynaecologische traktaat; ik noem als voorbeelden Aristoteles, Plinius en Cleopatra. Als laatste geeft de proloog nogmaals een rijtje illustere namen, duidelijk een latere toevoeging.⁷⁸

Er is in Li dus geen spoor meer van de prologen van de codices die in VL zijn gebruikt, met daarin de verantwoording van Yperman van de redenen om zijn werk op schrift te stellen, voor wie, en met welke bedoeling. Hetzelfde geldt voor bijna het complete eerste kapittel. In VL worden daarin anatomische kenmerken van het hoofd beschreven, met aandacht voor zaken als het harde en zachte hersenvlies, de aderen, het ruggenmerg en de werking van de hersenen. Waarom dit in Li wordt overgeslagen wordt duidelijk wanneer de tekst wordt beschouwd in de bredere context van het cluster waarin hij zich bevindt. Op de Yperman-compilatie volgt in Li na een blanco blad (fol. 63) immers een vergelijkbaar anatomisch traktaat. Ook dit begint met een beschrijving van het: hoofd, maar gaat daarna met een beschrijving van het hele menselijk lichaam veel verder. De anatomische beschrijving in de Cyrurgie zou daarmee voor de compilator overbodig kunnen zijn geworden.⁷⁹

Feitelijk is het eerste tekstfragment waaraan we kunnen zien dat het traktaat in Li afkomstig is uit Ypermans Cyrurgie, het vijfde kapittel in VL. De af en toe woordelijke overeenkomst laat hierover geen misverstand bestaan:

VL, p. 14a-b	Li, fol. 47r
Alse ghi sijt geroepen teenre nuwer wonden, so besiet waer met si gemaect es: so gevallen, so geworpen, so geslegen.	Als ghi gheroupen zijt toot eender verscher wonde, zo bezied waer mede datse was ghemaect: gheworpen, ghevallen, ghesleghen, ghescoten of ghesteken.
Ende of sijs te doene heeft [en wanneer ze (sc. de wond) dat nodig heeft],	Ende of de wonde van noden heeift te wijdene:
	Om cauzen der accidenten die wij toghen zullen,
So wiecse ende legter op .i. plaester van stoppen, genet int witte vanden eye ongeslagen.	Zo wijtse ende lechter .i. plaester up van twitte van heijeren.^80

Ondanks de grote gelijkenis zijn er in dit kapittel toch ook belangrijke verschillen in de tekst. Li slaat bijvoorbeeld een persoonlijke, op ervaring gebaseerde opmerking van Yperman over. Yperman maakt er melding van dat wanneer het eiwit ontbreekt, sommigen in plaats daarvan water of azijn gebruiken. Maar zelf gebruikt hij in zo'n geval het bloed van de patiënt, en dat bevalt prima.⁸¹ Geen woord hierover in Li. Elders vergist Li zich in de autoriteit: bij een poeder dat gebruikt moet worden bij

78 In de codex zijn deze namen ook in grafisch opzicht door enkele ruwe lijnen gescheiden van de rest van de proloog.

79 Daarbij moet wel aangemerkt worden, dat deze beide anatomische beschrijvingen in geen enkel opzicht overeenkomsten vertonen: in de Cyrurgie is duidelijk de hand van de ervaren chirurg Yperman te herkennen, met zijn gedetailleerde en preciese beschrijving van de anatomie van het hoofd. De anatomie in Li daarentegen lijkt veel oppervlakkiger.

80 In deze close-reading vergelijking van de beide traktaten zijn de teksten door mij ‘uiteengerafeld’ tot enkelvoudige zinnen of zinsdelen; dit maakt het nauwkeurig vergelijken van de onderlinge verhoudingen veel gemakkelijker. Hetzelfde geldt voor volgende vergelijkingen.

81 VL, p. 14b: Sulke nemen water ende aysiin ende netten daer in haer plaester. Maer ic nam dicken haers selfs bloet ende bant also ende het voer herde wel.

[p. 111]

samengenaaide wonden wordt de herkomst toegewezen aan Lanfranc, terwijl VL Roland (van Parma) heeft.⁸² Een ander verschil is de vooruitwijzing in VL, over het gebruik van meel afkomstig uit een windmolen bij de behandeling van een gebroken been, also ment visieren [onderzoeken] sal int capitel van tebrokennen leden (p. 16a). Binnen het kader van het chirurgisch traktaat over het hoofd in Li had een dergelijke verwijzing natuurlijk geen zin meer, en hij is door de compilator dan ook weggelaten.

Het feit dat Li begint met het vijfde kapittel uit VL, betekent niet dat alles wat daaraan vooraf gaat door de compilator van Li wordt overgeslagen. Dit geldt als gezegd wél voor het grootste deel van het eerste kapittel, maar het slot daarvan, met enkele beschrijvingen van praktijkgevallen door Galenus en Theodoricus Borgognoni, en een beschrijving van het voorkomen van ziekmakende materie tussen de beide hersenvliezen, is door de compilator van Li verplaatst naar het midden van het zevende kapittel. Daaraan vooraf gaat in Li het begin van het tweede kapittel in VL (de volgorde van deze beide passages is dus omgedraaid).⁸³ Een praktijkvoorbeeld van Bruno Longoburgensis in VL is niet in Li opgenomen.⁸⁴

In het begin van het derde kapittel in VL wordt meegedeeld, dat je een patiënt die int vorste deel van zijn hoofd gewond is, op die plek niet met hete en droge medicijnen mag behandelen. Het is het enige fragment van dit kapittel dat in Li ook voorkomt:

VL, p. 11b	Li, fol. 52r
¶ Thoeft es ondertiden gewont int vorste deel: dan verbieden die actors, datmer niet op en legge heete medicine ende droge, om dat deel heet ende droge es.	Want als dat ooft int voordeel ghewondes, dat verbieden de doctuers, dat mer up sal legghen heete medecinen en droghe, om dat de stede es heet en droghe.
Nochtan doen heete medicinen vleesch wassen in meneger steden bi naturen.
Want hete medicinen ende versche [vochtige] doen bi naturen vleesch wassen bi natuerliker redenen.	Want varsche medecinen doent tvleeschs wassen up tmiddel vanden oofde om dat heet en varschs es

De rest van het derde kapittel, evenals het complete vierde, ontbreekt in Li geheel. Het deel van het derde kapittel dat hier mankeert lijkt in de Cyrurgie een vreemde eend in de bijt: het gaat om een moraliserende uitweiding over het feit dat de chirurg zich volledig op God moet verlaten, want die is toch de oorsprong van alle genezende macht: Dan sel God werken met hu, ende metter hulpen van hem soe sal hu werc wel varen, want Gode side sculdich ane te roupene met allen sinne in alle uwe beghinnen van uwen wercken (VL, p. 12b). Het is aannemelijk, dat dit in het exemplaar van Ypermans tekst dat de compilator heeft gebruikt, ook heeft ontbroken. Het komt namelijk alleen voor in hs. C, zodat het erop lijkt dat we in dit geval te maken hebben met een uitweiding van een eigenzinnige kopiist van de Cyrurgie. Maar dat geldt níet voor het vierde kapittel. Met name het onbreken van dit tekstgedeelte is interessant, want het gaat hier om deontologische vraagstukken, richtlijnen over hoe de chirurg zich zou moeten gedragen en wat hij zou moeten weten (zie paragraaf 6). Het lijkt erop, dat de compilator in het geheel niet geïnteresseerd was in wat de chirurg wel of niet zou moeten doen. Hij wilde, voor zichzelf of voor z'n lezerspubliek, puur op de praktijk gerichte informatie verschaffen: om welke ziekte/kwetsuur/wond gaat het, en wat kan ik daaraan doen?

82 VL, p. 15b; Li, fol. 48r.

83 VL, p. 9a-b = Li, fol. 57r-58r; VL, p. 9b-11a = Li, fol. 56r-57r.

84 VL, p. 11a: ¶ Maer Bruun seit, dat hire vele genas, die dura mater gewont ende ontwee [opengescheurd] hadden. Mer hebbende die vorseide tekene, en sach hi noyt en genen genesen. Ende noch orcont hi, dat hi genas die [degene die] pia mater hadden ontwee, mer het was herde cleine, [soe] dattie hersenen niet uut lopen en mochten.

[p. 112]

Zoals reeds eerder werd beschreven, heeft de compilator van Li Ypermans vijfde kapittel, over de algemene wondbehandeling, in z'n geheel naar voren gehaald, waar het in Li nu het eerste kapittel van de chirurgische compilatie vormt.⁸⁵ Kapittel zes is door hem daarentegen juist helemaal achteraan geplaatst. Het merendeel van dit kapittel in Li (het achtste) komt in grote lijnen, en af en toe zelfs bijna woordelijk, overeenmet de tekst in VL. Hóe groot de overeenkomsten kunnen zijn, laat ik zien door een wat langere passage uit VL en Li te citeren. Het betreft het begin van het kapittel:

VL, p. 16a-b	Li, fol. 59r-v
¶ Van wonden te stremmene [stelpen] van bloede
Alse de mensce gewont es, ende die surgijn vint bloedende, dan besie in wat steden dat si, ende merct waerbi dat hi bloedet.	Als de mensche es ghewont, ende hem den meester vind bloedende, zo merct in wat stede datti bloet, ende bij wat redene.
Eist dat het comt uut arterien [slagaderen], so comet uut springende ende uut scietende, ende [16b] dan eist claer ende licht gevarwet. Ende comet slecht [gelijkmatig] gelopen ende bruun, so comet uten gemeinen adren die voetsel siin van den lichame.	Ende hoe dat toecomt: comet huuten harterijen, zo comtet huut al sprijnghende, schietende, ende het heeift dan een zwart ghedaente. Ende commet huuten ghemeenen haderen, [59v] zo ist claer ende slichtelic lopende, want de haderen zijn brijnghende voetsel lichame,
Ende arterien comen vander herten ende hebben .2. hude, daer deen af es gecnosecht [van kraakbeen], entie vervleescht node [moeilijk], want om haer dunne bloet, ende heet ende roeringe, ende om haer hertheit.^86
Ende adren comen vander leveren ende hebben in hare bloet bruun ende dicke.	ende commen ooc vander lever, ende hebben in hard bloet.
Daer omme en hebben si maer ene huut, entie moru.	Ende daer omme en ghevenze maer eenen rooc [geur].
Nochtan siin alle die hude zenuwech.	Nochtans zijn alle de huuden zenewich.
	Ende de harterijen commen vander herte. Ende hebben .ii. huuden, vanden welken dat deen es gheknoeselt ende verbelchthem [zwelt op] node. Ende ooc hom haer dinne bloet ende beroerijnghe die commen vander herte.
Ende het gevalt dicken datmen bloedet ten adren enten arterien beide.	Dat ghevalt dickent dat men dbloet ten harterijen ende ten haderen beede
Ende selden ten arterien allene, want si liggen diepere dan die adren doen.	zelden ende zonderlijnghe [...], bedij ze ligghen dieper dan andere.
Waerbi dat ic u lere, dat dbloeden ten arterien es meerder vrese dan ten adren te bloedene.
Ende te vele te bloedene es vreselijc.	Ende van haer bloeden es meerder vreeze.
Daer bi radic u dat gi niemen te vele en laet bloeden na uwer macht.	Daerbij radic dat ghi nijement en laet bloeden daer ghi muecht.
Want daer comt af groet meskief [leed], ende vrese vander doot.	Want daer comt dickent af groot mesval [droevig ongeluk], ende vreeze vander doot.

Afgezien van enkele kleinere discrepanties in spelling en woordgebruik verschillen de teksten in deze passage feitelijk alleen in de volgorde van enkele zinnen, zoals even verderop ook weer het geval is. De grote overeenkomst in woordgebruik wijst erop,

85 VL, p. 16a-20b = Li, fol. 59r-62v.

86 Deze zin volgt in Li even verderop; ten opzichte van VL zijn daar dus twee tekstpassages omgewisseld.

[p. 113]

dat de compilator een handschrift met de tekst van de Cyrurgie als legger voor zich had liggen, en niet zelf gebruik maakte van een bewerking van Ypermans tekst. Opvallend is het voorkomen van enkele typerende (lees-?)fouten in Li: vander herte in plaats van het veel logischer hertheit, en hard bloet voor hare bloet. Het wijst op een zekere onzorgvuldigheid, en mogelijk ook een zekere ondeskundigheid, van de kopiist.

Is het eerste deel van Ypermans zesde kapittel tamelijk getrouw in Li terechtgekomen, dit is veel minder het geval met het vervolg van het kapittel. Enkele citaten van Bruno en Galenus over de achtergronden van de behandeling van zwerende wonden zijn door de compilator van Li weggelaten. Twee recepten voor poeders om bij open wonden bloed te stelpen van Hugo Borgognoni de Lucca en Galenus worden door de compilator daarentegen wel weer opgenomen.⁸⁷ Dan komt echter het moment waarop hij krachtig heeft ingrepen in de tekst van de Cyrurgie. Na de recepten met de poeders beginnen beide teksten op een identieke manier, met een verwijzing naar de chirurgieën van Bruno en Theodoricus als bron voor Yperman. De voortzetting is echter geheel verschillend. Ypermans tekst beschrijft een reeks gevallen uit de praktijk van Lanfranc van Milaan. Die gebruikte ter behandeling van enkele kinderen die erg veel gebloed hadden, en waarbij het gevaar bestond dat ze zouden doodbloeden, een bepaald poeder. Bij één van deze exemplen verschaft Yperman ons een aardig kijkje in de dagelijkse praktijk van de middeleeuwse chirurgie. Hij beschrijft hoe de moeder van een gewond kind blijkbaar niet erg veel vertrouwen had in het poeder dat Lanfranc aanraadde, en er een ‘leeken meester’ bij haalde.⁸⁸ Maar diens geknoei zorgde er alleen maar voor dat het kind nóg zieker werd, waardoor de radeloze moeder een arts, een ficisijn, consulteerde. Deze arts tenslotte besloot om zélf Lanfranc op te zoeken en met hem te praten, en slaagde er daarna in de lekenmeester over te halen tóch Lanfrancs poeder te gebruiken, waardoor het kind spoedig weer herstelde. Ook al waren chirurgen en doctores medicinae in de late Middeleeuwen ver uit elkaar gegroeid, blijkbaar was intensieve samenwerking zoals die hier wordt beschreven heel normaal.

De exempelen zijn in Li niet terug te vinden; de compilator volstaat met een eenvoudige mededeling: Maer Lanfrancus screef dit poeder ende zeider bij exempel watter hem of gheviel. Hij vermeldt het exempel van Lanfranc dus wel degelijk, maar laat de inhoud weg. Wat voor hem daarentegen blijkbaar wel weer interessant was, was het recept voor Lanfrancs wonderbaarlijke poeder zélf: dat noemt hij namelijk nu weer wél. Weg met alle overbodige informatie dus, beperk je tot de praktische zaken waar je wat aan hebt.

Het slot van dit kapittel, met onder andere nog meer aanwijzingen over hoe je bloed kunt stelpen, is door de compilator in grote lijnen overgenomen, met één opmerkelijke uitzondering.

87 VL, p. 17b-18a = Li, fol. 61r-v.

88 ‘Leeken’ hier in de zin van ‘ongeleerd’, ‘zonder opleiding’. Yperman verwijst hier naar ondeskundige practici, waaraan hij een gloeiende hekel had; in de Cyrurgie wordt hier bij herhaling aan gerefereerd. Zie hierover Huizenga 2000, p. 81-82.

[p. 114]

VL, p. 20a	Li, fol. 62r-v
¶ Ende selke meesters siin, diere op leggen gebernde plumen [veren], ende andere gebernden vilt, ende menege ander maniere.	Tsijn eeneghe meesters die daer [62v] up legghen ghebarrende pulveren, andere ghebarrent velt, ende houijsten [houtknoesten] ende eeneghe ander strempelijnghen [overblijfsel] of screpelijnghen [schraapsel] van eenen verbarrenden ketel. Ende eene ghecloofde boone esser goet toe.
Maer ic heb u geseit na minen wetene dbeste dattie oude meesters antierden [gebruikten]. Ende ic en wasser noyt met bedrogen.

Andere chirurgen gebruiken ook wel eens andere middelen om bloed te stelpen, aldus Yperman, maar hij verzekert de lezer dat hij nooit bedrogen is door de middelen die hij in hier in zijn Cyrurgie heeft beschreven. Deze laatste persoonlijke opmerking van Yperman ontbreekt in Li: het menege ander maniere van Yperman is hier uitgebreid met enkele concrete, zij het in onze ogen bizarre ingrediënten. Hier geen persoonlijke uitwijding van Yperman dus, maar concrete recepten.

Na de laatste woorden in Li (esser goet toe) is Ypermans compilatie nog niet geheel afgelopen. In het handschrift is een streep gezet, waarna nog een klein stukje tekst volgt. Ook dit merkwaardige fragment lijkt afkomstig uit de Cyrurgie, maar dan wel uit een heel ander deel: het komt in grote lijnen overeen met een deel van het zeventiende kapittel in de Cyrurgie, getiteld Die leringe vanden .4. meesters:

VL, p. 42a	Li, fol. 62v
Nochtan seggen die .4. meesters: alse gi sult werken opt hooft,	Ende als tooft ghequetst es ende taensichte zwelt; ende niet ter camer en gaet; ende onmachtich es inde handen; ende zijn aermen toten oofde niet en can ghebringhen.
Dat gi sult wachten dien nacht daer te voren dat gi met genen wive en sult siin. Ende dat gi niet en sprect iegen geen wijf die haer vloet heeft,	Ende ooc den meester sal hem wachten dat hi gheen wijf en bruude [gemeenschap heeft met].
Ende uwe handen suverlike gedwegen.
Ende dat gi niet en eet geen looc, noch onioen, no gene scarpe sause;[...]	Ende ooc van quader spize.
Ende of die wonde wert te heet so smeertse met popelioene die gi gemaect selt hebben, of gehaelt in die specerien.	Ende ooc es de wonde verhit: men salze besmeeren met popelioene.
Ende men maket aldus: ¶ Nemt [...].
	Ende en es zoe niet verhit: men salze besmeeren met zwinen smoute [zwijnsvet] om te zachtene. Ende om dat tplaester niet en zoude cleven ande huut.

Het fragment in Li beschrijft wanneer het voor een chirurg tijd wordt om in te grijpen bij een zware hoofdwond: als de patiënt een gezwollen hoofd heeft, z'n behoefte niet meer kan doen, en zijn armen niet meer omhoog kan brengen. Maar dan moet

[p. 115]

de chirurg zélf daaraan voorafgaand geen gemeenschap met een vrouw hebben, en geen sterk ruikend eten verorberen. Na de vermelding van de popelioen gaat de tekst in VL uitgebreid verder met een reeks recepten en citaten van autoriteiten over de behandeling van hoofdwonden.

Li beperkt zich echter tot enkele losse opmerkingen, en houdt er dan definitief mee op. Het is een raar brokje tekst: daar waar de rest van de compilatie afkomstig is uit één compact en bij elkaar horend onderdeel van het eerste boek van de Cyrurgie, hebben we hier te maken met een stuk tekst dat van een heel andere plaats afkomstig is. Bovendien lijkt de zinsbouw in Li zoek: het is meer een verzameling losse zinsdelen en woorden, dan een geordend betoog. Het maakt de indruk dat de compilator ná voltooiing van zijn bewerking van de eerste twaalf kapittels uit de Cyrurgie nog even de tijd nam om wat verder te neuzen in zijn legger. Hij vond daar nog een stukje tekst over een aan de rest van de compilatie gerelateerd onderwerp (open hoofdwonden), en noteerde snel nog wat opmerkingen die in zijn kraam van pas kwamen. Maar natuurlijk blijft dit een subjectieve indruk; we zullen, denkend aan de openingswoorden, nooit weten wat er zich hier precies heeft afgespeeld.

Het zevende kapittel in VL is in de compilatie een heel eind naar voren gehaald als kapittel twee. Het stuk, over de behandeling van hoofdwonden die niet al te ernstig zijn, is grotendeels onveranderd overgenomen, inclusief de vier jaargetijden die bepalend zijn voor de manier waarop de wond moet worden behandeld. Wel ontbreekt in Li de fameuze opmerking uit VL: Waerbi ic rade also Lanfranc mi riet ende leerde, waarmee onderzoekers in het verleden hun veronderstelling onderbouwden, dat Yperman in Parijs onderwijs zou hebben genoten van Lanfranc.⁸⁹ Ook het achtste kapittel in VL maakt deel uit van de compilatie, zij het dan wel op verschillende plaatsen. Het eerste deel ervan, over builen op het hoofd ten gevolge van vallen of van geweld, is door de compilator als apart, vierde kapittel ingepast. Opvallend is dat een klein deel uit dit stuk van het achtste kapittel in VL, een recept voor het bereiden van de zogenoemde ‘zwarte zalf’ of unguentum fuscum, in de compilatie in het derde kapittel over niet-levensbedreigende hoofdwonden na een beschrijving van een praktijkgeval van Lanfranc is terechtgekomen. Dat het hierbij daadwerkelijk om een recept uit de Cyrurgie gaat, en niet om een recept dat de compilator zelf bekend was⁹⁰, blijkt wanneer beide recepten met elkaar vergeleken worden. De gelijkenis tussen de beide recepten is te opvallend om niet tot tekstuele verwantschap te besluiten: dezelfde ingrediënten, dezelfde medicinale gewichten, dezelfde formuleringen, dezelfde bereidingswijze, en dezelfde applicatie. De reden voor de compilator om dit recept uit het achtste kapittel in VL naar voren te halen, moet gezocht worden in de vermelding van de zwarter zalve in dit tekstfragment (in VL kapittel 12). VL volstaat daar met het noemen van de zwarte zalf bij hoofdwonden ten gevolge van snij- en steekwapens: Want die zwerte zalve es goet tallen nuwen wonden. Si doet wassen goet vleesch, ende doet wel etteren wonden, suveren ende dragen (p. 29b).⁹¹ In VL is de vermelding van de zwarte zalf in kapittel acht de eerste keer, vandaar dat in het twaalfde kapittel wordt volstaan met een echo van de slotwoorden van dit recept. Maar omdat in Li het twaalfde kapittel naar voren is gehaald, en nu vóór de tekst van VL (kapittel acht), als derde kapittel is terechtgekomen, achtte de compilator het noodzakelijk om híer alvast het recept te geven. In het volgende, vierde kapittel in Li wordt op de

89 VL, p. 21a. Zie ook par. 3. Van Leersum zelf bekritiseert met name Carolus, bij wie deze gedachte voor het eerst post vatte. Hij wijst erop, dat dit zinnetje zowel letterlijk als figuurlijk kan worden gelezen, waarbij het riet en het leerde begrepen moet worden als: studie van Lanfrancs werk. Zie VL, p. viii, en Van Leersum 1913a, p. 7.

90 Het recept was wijdverbreid. Het komt al voor in de zogenoemde Viermeesterglosse bij de chirurgie van Roger van Salerno (eerste helft dertiende eeuw). Zie De Renzi 1967, dl. 2, p. 526. Een nagenoeg identieke Latijnse brontekst is te vinden in het Herbarium van Rufinus. Zie Thorndike 1946, p. 339, nr. 40. In sterk afwijkende vorm komt het ook voor in het Antidotarium Nicolai. Zie Van den Berg 1917, p. 180-181.

91 Waarmee overigens op een opvallende manier de slotwoorden van het recept op p. 22b-23a naklinken.

[p. 116]

plek waar in VL het hele recept gegeven wordt, daarom nu volstaan met een korte verwijzing: Ende daer up tplaester van zwarter zalve, of anders zoot voorseit es (fol. 53r).

Het slot van kapittel acht in VL is, samen met het gehele negende, als kapittels vijf en zes in Li beland. Daarbij is in de compilatie ten opzichte van VL een recept tegen hoofdbuilen (pillen cochijne) toegevoegd.⁹² Anders dan bij het kapittel over bloedstelping het geval was, is in het vijfde kapittel in Li een persoonlijke opmerking van Yperman over de beproefde werking van een plaester tegen builen op het hoofd wél gehandhaafd: Ic, meester Jan Yperman genasser met vele lieden, dat andere meesters wilden hebben gesneden, vermeldt VL, daar waar Li geeft: Ic, meester Jan IJperman, ghenasser mede vele lieden, zonder snijden. Het slot van het vijfde kapittel in Li kent ten opzichte van de overeenkomstige passage in VL een opvallende uitbreiding. VL meldt daar: Macer seit dat venkel gestampt met aysine, ende daer af .1. plaester gemaect, ende geleit op thoeft dat gebuult es: dat geneest. Op dezelfde plaats heeft Li: eeneghe zeggen, dat fenijculi ghestampt met acceto, dat gheneeist. Maer ic en proufdes noijt, maer tander en heeift mij noijt bedroghen. Ende het was ghescreven van meester Hughe van Luucke⁹³ ende ende [sic] van meester Diederic de de [sic] Predecare.⁹⁴ De compilator meldt hier dus, dat hij zelf nog nooit de combinatie van venkel met azijn heeft gebruikt, in tegenstelling tot het daarvoor vermelde plaester van Jan Yperman. Dát plaester heeft hem nog nooit in de steek gelaten, en er wordt nog bij vermeld, dat vader en zoon Borgognoni het op schrift hebben gesteld. Deze vermelding, in combinatie met de verwijzing naar een schriftelijk overgeleverd recept, maakt het aannemelijk dat de compilator vrij zeker ook een in de praktijk werkende (en geletterde!) chirurg of barbier zal zijn geweest.

Van het tiende kapittel in VL is alleen het eerste deel, over de behandeling van losgeraakte schedelfragmenten, in de compilatie van Li terechtgekomen, aan het slot van kapittel zeven.⁹⁵ Beide teksten verwijzen opnieuw naar de eerder genoemde zwarte zalf, waarbij Li de bronvermelding van VL heeft weggelaten: swerte salve of agrippa, dewelke staet int boec die men heet antitodarius ende Nicholavis, ende es der speciers boec.⁹⁶ Voorts is op het einde van het tiende kapittel in VL een opvallende passage over leugenachtige collega-chirurgen te vinden, die in Li ontbreekt. Daarin wordt gezegd, dat er zijn onbetrouwbare chirurgen zijn, die afgeslagen delen van het hoofd of de schedel niet altijd weer willen vastnaaien, zodat er in plaats daarvan vlezige weefsels en littekens groeien, en de schedelwond nooit meer geneest: Hier omme zijt wel bedacht in al uwe curen. Ende wel voresien wiselike, dat ghij niet en wordt gheblammeert. Alsoe na alse ghij moghet, soe doet uwe mach, dats mijn raet.⁹⁷ Het is een duidelijke waarschuwing aan het adres van onbetrouwbare practici, maar mogelijk niet afkomstig van Yperman zélf, maar van één van de kopiisten van zijn tekst: de passage komt namelijk alleen in G voor.⁹⁸

Het eerste deel van het elfde kapittel in VL, waarin de behandeling van hoofdwonden waarbij delen eraf zijn geslagen wordt voortgezet, is evenmin in Li te vinden. Het betreft hier gevaarlijke hoofdwonden, met een tot voorbij het harde en zachte vlies openliggende schedel, die technisch moeilijk te behandelen zijn, en waarvoor vergevorderde chirurgische vaardigheden nodig zijn. Pas wanneer Yperman weer over minder gevaarlijke, en dus veel eenvoudiger te behandelen hoofdwonden komt te spreken, wordt het voor de compilator van Li weer interessant. Tot het slot van het twaalfde kapittel in VL wordt de tekst van de Cyrurgie overgenomen. Dan echter bespreekt Yperman een recept voor een algemene wondzalf:

92 Li, fol. 53v-54r.

93 Hugo Borgognoni de Lucca, stichter van de zogenoemde ‘school van Bologna’, stierf tussen 1252 en 1258, bijna 100 jaar oud. Hij was de vader van Theodoricus Borgognoni. Zie Wallace 1970, p. 314, en Gurlt 1898, dl. I, p. 741.

94 VL, p. 24a = Li, fol. 54r-v. Met Diederic de Predecare, die ook al in de proloog van Li wordt genoemd, wordt Hugo's zoon, Theodoricus Borgognoni bedoeld. In zijn chirurgie verwijst hij talloze keren naar zijn vader. Zie Campbell en Colton 1955 en 1960.

95 VL, p. 25a-b = Li, fol. 58r-b.

96 VL, p. 25b. Over Ypermans vermelding van het Antodotarium Nicolai als hét boek van de apothekers, zie Huizenga 1997, p. 153.

97 VL, p. 25b-26a.

98 Fol. 13vb-14ra.

[p. 117]

¶ Ende dits ene ander maniere van zalven die wonden wel heilt. Nemt [...]. (p. 30) Dit was mine gemeine zalve, ende ic genasser mede alle manieren van wonden. Ende dat was bi helpen van naturen. Dese zalve souden vele meesters heten popelioen, om dat si groene es. Entie valsce meesters die leec siin die heten se also. Ende laetier uut die apie, ende doeter in .1. luttel soffraens, so wert si gelu. Ende die heten si gyanteit⁹⁹, ende sine weten niet wat si seggen, nochtan machmer mede liden vore vele lieden over gyanteit. Ende ic heete bei dese zalven mine baertmakers zalve.¹⁰⁰

Met iets van geringschatting bestempelt Yperman de wondzalf die door ondeskundige lekenpractici vaak verkeerd benoemd wordt, als zijn ‘barbierszalf’, als ware het een middeltje dat weliswaar bewezen heeft te werken, maar dat toch minderwaardig is voor iemand van zijn naam en faam. En deze persoonlijke getinte opmerking van Yperman die het slot van het twaalfde kapittel vormt, is door de compilator van Li achterwege gelaten. Na dit twaalfde kapittel in VL zet Yperman zijn bespreking van hoofdwonden en -ziekten voort, in toenemende mate van gedetailleerdheid. Zo wordt de aandacht verlegd van de schedel naar het gezicht. Vanaf dit moment is in de compilatie geen beroep meer gedaan op de Cyrurgie, met uitzondering van het merkwaardige laatste, apart staande brokje tekst dat reeds eerder ter sprake kwam.

Tot nu toe is vooral gesproken over de omwisseling van de kapittels in VL, of van delen daarvan, in Li, en welke informatie niet door de compilator werd overgenomen. Maar er is daarnaast in Li ook sprake van toevoegingen ten opzichte van VL, hoewel ze niet erg talrijk of uitvoerig zijn. Hierboven kwam de geheel aangepaste proloog al ter sprake. Op fol. 51r is tussen de zwarte zalf, een zalf van Willem van Conches, én de zojuist genoemde algemene wondzalf een ungentum Ruffii¹⁰¹ ingevoegd:

Dits ooc .i. goede salve. Ende heet ungentum Ruffii. Neemt chera nova, .ii. libra; auxurgia (verchs van eenen berch) [zwijnenvet]¹⁰², .iii. libra. Fac simul lento igne et colletur super mulieris [Doe het tegelijk op een zacht vuur, en breng het samen aan op de vrouw]. Dit es zeere goet ten voorseide zaken (fol. 51r).

In verschillende opzichten valt dit recept uit de toon. Dit geldt met name voor de Latijnse frase. Latijnse zinnen in de Middelnederlandse receptliteratuur zijn weliswaar heel gebruikelijk¹⁰³, maar dit geldt niet voor de recepten in Ypermans Cyrurgie, die immers door hem in het Middelnederlands zijn genoteerd. Opvallend is ook de opmerking, dat de zalf op een vrouw moet worden opgebracht: in het voorafgaande is nergens sprake van vrouwen, of van vrouwelijke kwalen.¹⁰⁴ Dit maakt het aannemelijk dat het recept de compilator bekend was uit een andere, mogelijk Latijnse bron. Hij heeft het op déze plaats ingevoegd, omdat Ypermans tekst hier een opsomming van verschillende werkzame zalven geeft.

Enkele folia verderop heeft de compilator het reeds genoemde recept voor de bereiding van pillen tegen builen ingelast (pillen cochije). De omvangrijkste interpolatie komen we tegen op fol. 58v-59r. In het kapittel over de behandeling van losgeraakte schedelfragmenten voegt de compilator nog een stuk toe over de manier waarop patiënten met dergelijke wonden behandeld moeten worden: ze moeten licht verteerbaar voedsel en drinken krijgen, en dan ook nog met mate.¹⁰⁵ Maar wanneer hij te flau [es] ende te zeere verteert [te vermoeid en te vermagerd], dan wordt zwaardere kost aanbevolen: gebraden en gezouten snippen en patrijzen, ramsvlees, en wijn.¹⁰⁶

99 De betekenis van dit woord heb ik niet kunen achterhalen.

100 VL, p. 29b-30a.

101 Waarschijnlijk een verwijzing naar het Herbarium Rufinus, een kruidenboek ontstaan kort na 1287. Zie voor een editie Thorndike 1946. Op p. 344-345 komt een Unguentum Rufini voor (nr. 51), dat echter zeer weinig gelijkenis vertoont met dit recept.

102 Zie over de vreemde naam van dit simplicium Daems 1993, p. 121, nr. 79.

103 Zie hierover Huizenga 1996, met aanvullende literatuur.

104 Dit is anders voor het vervolg van deze productie-eenheid in Li, waar immers een vroedvrouwencatechismus voorkomt.

105 Met enig voorbehoud natuurlijk; ik heb het niet in de Cyrurgie kunnen achterhalen ondanks grondige speurtochten, maar dat wil niet zeggen dat het niet ook in Ypermans tekst voorkwam, of in de (verloren gegane) kopie die de compilator heeft gebruikt.

106 Li, fol. 58v-59r.

[p. 118]

8. Profiel van de compilator

Wanneer we het geheel van de verschillen en overeenkomsten tussen VL en Li proberen te overzien, komt daaruit een beeld naar voren van de persoon van de compilator, van zijn keuzes en van zijn beweegredenen. In dat opzicht biedt Li ons uniek, zij het gecompliceerd materiaal. Er is in het verleden binnen de mediëvistiek nog weinig expliciete aandacht voor dit verschijnsel geweest, juist omdat het zo moeilijk is er een vinger achter te krijgen, en er zoveel onzekere factoren zijn. Eén van de uitzonderingen is de studie van Ellis uit 1982, waarin hij de mogelijkheden die zich voordoen bij middeleeuwse compilaties, en de keuzes die de compilator heeft gemaakt, op een rijtje zet.¹⁰⁷

Op het niveau van woorden en zinsdelen is gebleken dat óf de compilator óf de kopiist nogal eens fouten maakt in zijn overzetting van individuele woorden.¹⁰⁸ Er zijn daarnaast passages die bijna letterlijk overeenkomen, maar ook zijn er veel vrijere gedeelten, waarbij zinnen of zinsdelen omgewisseld zijn. In de meeste gevallen is er echter sprake van dat Li wel niet letterlijk, maar toch tamelijk getrouw woordvolgorde en -gebruik uit de Cyrurgie volgt.¹⁰⁹ Soms is er daarbij sprake van veralgemeniseringen in het taalgebruik.¹¹⁰ Daarnaast zijn er in Li enkele medisch-chirurgische fragmenten toegevoegd, voornamelijk bestaande uit recepten voor zalven en pillen.

Er zijn ook nogal wat door de compilator weggelaten delen, die ondergebracht kunnen worden in de volgende categorieën: metatekstuele opmerkingen; citaten van medische autoriteiten; in het verlengde daarvan exempelen; persoonlijke kanttekeningen van Yperman; deontologische bespiegelingen; en beschrijvingen van moeilijke, technisch lastige operatieve ingrepen. De compilator heeft een uitgesproken voorkeur voor praktische, feitelijke informatie over hoe hij een hoofdwond moet behandelen. Alle overbodige bagage, zoals de citaten van medische autoriteiten, is door hem resoluut overboord gegooid. Hetzelfde geldt voor Ypermans persoonlijk getinte opmerkingen. Doordat hij veel werk heeft gemaakt van het ombouwen van de oorspronkelijke kapittels uit de Cyrurgie (waarover zometeen meer), was de compilator bovendien genoodzaakt om veel metatekstuele opmerkingen waarin verwezen wordt naar andere delen uit de Cyrurgie te verwijderen dan wel aan te passen aan de nieuwe, door hem gecreëerde situatie.

Maar hij schrok ook niet terug voor nog ingrijpender wijzigingen. Zoals bleek uit de vergelijking van beide teksten zijn er nu eens kapittels naar voren gehaald, dan weer naar achteren verplaatst. En niet zelden ook zijn delen van Ypermans kapittels uiteengehaald, om op verschillende plaatsen in de compilatie terecht te komen. De intrigerende vraag is natuurlijk: welke ratio zit daarachter? Waarom is hij zó ingrijpend te werk gegaan? Voor een antwoord op die vraag moeten we ons richten op de structuur en inhoud van de twaalf kapittels in de Cyrurgie. In de vorige paragraaf bleek al dat er een merkwaardige inconsistentie zit in de opbouw van Ypermans werk. Ik recapituleer: hij begint zonder enige introductie met een anatomisch overzicht van het hoofd, gevolgd door kapittels over pia en dura mater, en de toepassing van medicijnen op hoofdwonden. Dan volgt het vierde, inhoudelijk geheel afwijkende deontologische kapittel, waarna het vijfde een inleiding geeft in de algemene wondbehandeling. Het zesde beschrijft eveneens een algemeen (en belangrijk!) chirurgisch onderwerp, de bloedstelping. En pas met het zevende kapittel komt

107 Ellis 1982; vgl. Renevey 1998.

108 Zoals hierboven bleek, ben ik van mening dat dit twee verschillende personen zijn: Li is een afschrift van de compilatie, die zich op zijn beurt baseert op de tekst van Ypermans Cyrurgie.

109 Vgl. Thoeft es ondertiden gewont int vorste deel (VL, p. 11b) met: Want als dat ooft int voordeel ghewondes (Li, fol. 52r).

110 Bijv. VL, p. 42a: looc, onioen, scarpe sause, dat de compilator heeft samengevat onder de noemer quader spise (Li, fol. 62v).

[p. 119]

Yperman terug op het onderwerp dat hij aanvankelijk had aangesneden, hoofdwonden, -ziekten, en hun behandeling.

De compilator van Li heeft gezorgd voor een veel logischer, en voor menigeen veel begrijpelijker volgorde in de manier waarop de informatie wordt verstrekt. Alle grote chirurgieën in de veertiende en vijftiende eeuw, of ze nu in het Latijn of volkstalig zijn, hanteren in hun informatievoorziening een volgorde die globaal van het algemene, introducerende, naar het bijzondere loopt, zoals het een naslagwerk betaamt. De traktaten openen vaak met bespiegelingen over de aard en ethiek van het vak (de deontologie), soms gevolgd door een anatomie en in een enkel geval (Guy de Chauliac¹¹¹) door een overzicht van de geschiedenis van het vak; daarop volgen algemene overzichten van soorten wonden en ziekten, en hun behandeling. En dán pas gaan de meeste chirurgieën over tot een beschrijving van de afzonderlijke ledematen, vaak geordend vanden hoefde totten voeten.¹¹² En dit is precies wat onze compilator met zijn aanpassingen ook beoogde: een beknopt overzichtswerkje verschaffen over de behandeling van hoofdwonden met een heldere indeling. Daartoe plaatste hij het Yperman-kapittel over de algemene wondbehandeling begrijpelijkerwijs vooraan, en liet het volgen door de verzorging van ongevaarlijke hoofdwonden, builen en dergelijke, geleidelijkaan oplopend naar de wat ingewikkelder ingrepen zoals openliggende schedels. Hij sloot zijn chirurgische compilatie af met een kapittel over de bloedstelping. Dit is weer algemener van opzet, en de redenen om het achteraan te plaatsen zijn hier minder duidelijk; mogelijk wilde de compilator de kapittels over de hoofdwonden aaneengesloten houden, maar achtte hij het deel over de omgang met bloed en (slag)aderen belangrijk genoeg om in zijn verzameling op te nemen. Duidelijk is in ieder geval wél dat de compilator wist wat hij deed, wist wat hij wilde, en wist waar hij het kon krijgen. Hij was een professioneel chirurg of barbier-chirurg, in medisch opzicht onderlegd - ik wijs bijvoorbeeld nogmaals op zijn opmerking (deze lijkt althans van zijn hand afkomstig) op fol. 54r-v, dat hij een bepaald plaester van Yperman zelf met regelmaat heeft beproefd en toegepast, terwijl hij daarbij blijk geeft van enige belezenheid door de herkomst van het recept te vermelden. Bovendien was hij in staat uit andere bronnen aanvullende recepten op daartoe toepasselijke plaatsen in te voegen. Wel is het zo, dat hij duidelijk niet van hetzelfde formaat was als Yperman: zodra het in diens tiende kapittel gaat over gecompliceerder ingrepen zoals het naaien van losse schedelbotfragmenten (p. 26a-27b), haakt hij af. Hij zal een eenvoudige, anoniem gebleven man van de praktijk zijn geweest, mogelijk werkend in een Vlaamse stedelijke omgeving (waar zou hij anders zijn tekstmateriaal vandaan hebben kunnen krijgen?), en dankbaar gebruik makend van Ypermans (volkstalige!) chirurgie.

We kunnen echter nog een stapje verder gaan. Want als deze compilator al in staat was om een duidelijker, helderder structuur in het eerste boek van Ypermans Cyrurgie aan te brengen, waarom heeft Jan, onbetwist van een hoger niveau, dat dan niet zélf gedaan? Vanwaar die onlogische strucutuur en inhoudelijk redundante herhalingen?¹¹³ Ik denk dat de oplossing gezocht moet worden in de receptiegeschiedenis van de Cyrurgie. Wanneer we ervan uitgaan, dat Yperman zijn werk begon met het vierde kapittel (de deontologie), vallen de stukjes op zijn plaats: deontologie - algemene wondbehandeling - bloedstelping - hoofdwonden algemeen - hoofdwonden afzonderlijk. Een volstrekt logisch begin om met een chirurgie te beginnen, en

111 Zie McVaugh 1997, dl. I, p. 5-7.

112 Als voorbeeld van de structurering van een Middelnederlandse chirurgie (Lanfranc van Milaan), zie Huizenga 1999, p. 277-278.

113 Bij mijn weten vragen die tot nu toe nog niet aan de Cyrurgie gesteld zijn.

[p. 120]

bovendien stevig geworteld in de schriftelijke traditie. De eerste drie kapittels móeten wel toevoegingen zijn van een latere bewerker, die van elders aanvullende informatie over hoofdwonden bezat die hij waardevol achtte, maar die hij in Ypermans tekst niet goed kwijt kon; hij plaatste daarom drie kapittels vóór het begin van de Cyrurgie.

Sterker nog, er is hiervoor een tekstuele aanwijzing. Yperman is in de regel heel zorgvuldig met het verstrekken van metatekstuele informatie; hij weet meestal precies wáár hij wát gezegd heeft. In VL wordt in het twaalfde kapittel op p. 29b opnieuw melding gemaakt van de al ter sprake gekomen zwarte zalf of unguentum fuscum. Yperman verwijst hier naar de plek én naar het kapittel waar hij hiervoor een recept heeft gegeven: [...] ende daer boven so legt .1. plaester van stoppen, genet in swerter zalven, dewelke gi vint gescreven int vyfte kapittel opwert: van den bulen, of vanden wonden op die bulen. ‘Het vijfde kapittel hierboven...Het recept voor de zwarte zalf is inderdaad in VL te vinden op p. 22b-23b, echter niet in het vijfde, maar in wat nu het achtste kapittel is geworden (ten overvloede: getiteld Die leringe van bulen). Zonder de eerste drie kapittels was dit oorspronkelijk wel dégelijk het vijfde! Ik ben er dan ook van overtuigd dat Van Leersums editie niet het begin van de Cyrurgie geeft zoals Yperman hem heeft geschreven: dat was het vierde kapittel met de deontologische opmerkingen over het gedrag van chirurgen.

Maar dit roept weer andere vragen op. Want de vier handschriften met de min of meer volledige tekst van Yperman waarop VL berust, hebben alle vier de eerste drie kapittels. Dit móet wel betekenen dat ze teruggaan op één gemeenschappelijke voorouder, een legger waarin een onbekende bewerker voorafgaand aan Ypermans deontologie drie kapittels over de anatomie van het hoofd en over hoofdwonden heeft toegevoegd. De consequenties zijn vergaand. De receptie van de Cyrurgie is veel omvattender geweest, en heeft vroeger ingezet dan tot nu toe werd aangenomen. Al in de eerste helft van de veertiende eeuw (tussen 1310, het ontstaan van de Cyrurgie, en 1351, het oudste handschrift (B)) is het werk bewerkt en uitgebreid! Deze bewerking werd op zijn beurt niet alleen gretig overschreven (getuige de vier codices met Ypermans tekst), maar was op zijn beurt ook weer onderwerp van compilatie, een compilatie die naar alle waarschijnlijkheid zélf niet overgeleverd is, maar waarin we met het Lincolnse handschrift een prominente getuige hebben. Het Yperman-onderzoek kan uitgebreid worden met nieuwe gezichtspunten en nieuwe vragen (waarom is er bijvoorbeeld dan geen spoor over van zo'n ‘onbewerkte’, dichter bij Ypermans originele tekst staande tekstgetuige?).

De middeleeuwse chirurgie bevond zich voortdurend ‘op het kruispunt van theorie en empirie, van boekenwurm en vakman’, schreef ik eerder.¹¹⁴ De chirurgische compilatie in Li had dit niet duidelijker kunnen illustreren. Met de compilatie is nogmaals duidelijk geworden hóezeer artesliteratuur gebruiksliteratuur was: alle betrokkenen voegden informatie toe (gebaseerd op ófwel ander chirurgisch bronnenmateriaal, ófwel op eigen ervaring), of haalden die informatie weg, naar gelang hun dat uitkwam. Meestal zijn de ‘dillemmas and decisions, the intentions and the motives’ daarbij ons onbekend gebleven. Maar zo af en toe krijgen we er een glimp van, en kunnen we over de schouder van de compilator meekijken, ook al is het maar voor even.

Adres van de auteur: Albrondaheerd 27, nl-9737 RB Groningen - [e-mail]

114 Huizenga 1999, p. 282.

[p. 125]

Bibliografie

Barrat 1998 - A. Barrat: ‘Translation and Censorship in a Middle English Gynaecological Treatise’. In: R. Ellis, R. Tixier en B. Weitemeier (ed.): The Medieval Translator. Traduire au Moyen Age. Dl. 6: Proceedings of the International Conference of Göttingen (22-25 july 1996). Actes du Colloque internatioal de Göttingen (22-25 juillet 1996). Turnhout, 1998, p. 306-320.

Becker 1999 - S. Becker: ‘Oud zeer. Pijnbestrijding’. In: Trouw - De Verdieping, 23-08-1999. [Gesprek met K. van 't Land over Yperman en Scellinck.]

Van den Berg 1917 - W.S. van den Berg: Eene middelnederlandsche vertaling van het Antidotarium Nicolai. (Ms. 15624-15641, Kon. Bibl. Brussel). Diss. Leiden, 1917.

Beukers 2000 - H. Beukers: ‘Professie of hobby: geschiedenis van de geneeskunde in Nederland aan het begin van de 20ste eeuw’. In: Geschiedenis der Geneeskunde 6 (2000), p. 222-229. Themanummer: H. Beukers en R. van Hee (red.): Inleiding in het beoefenen van de ‘geschiedenis der geneeskunde’ in het bijzonder in de Lage Landen.

Biemans 1999 - Jos A.A.M. Biemans: ‘Het chirurgijnsboek van Jan van Aalter. Over schaalvergroting en nieuwe toepassingen bij de productie en vormgeving vanhet handgeschreven boek in de veertiende eeuw’. In: Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis 6 (1999), p. 67-86. Themanummer: Geschreven gedrukt gedigitaliseerd. Elf eeuwen boekcultuur in de lage landen.

Blondeau 1976 - R.A. Blondeau: ‘Jehan Yperman’. In: R. Roosbroeck e.a. (red.): Twintig eeuwen Vlaanderen. 15 Dln. Dl. 13: Vlaamse figuren. Hasselt, 1976, p. 43-46.

[p. 126]

Blondeau 2000 - R.A. Blondeau: ‘De vader van de Vlaamse heelkunde. Hoe werd Jan Yperman ontdekt?’. In: Geschiedenis der Geneeskunde 6 (2000), p. 264-272. Themanummer: H. Beukers en R. van Hee (red.): Inleiding in het beoefenen van de ‘geschiedenis der geneeskunde’ in het bijzonder in de Lage Landen.

Braekman 1990 - W.L. Braekman: ‘Fragmenten van Johan Ypermans De medicina’. In: VMKA N.R. (1990), p. 22-35.

Broeckx 1863 - M.C. Broeckx: La chirurgie de Maître Jehan Yperman, chirurgien belge (XIIIe-XVIe siècle). Publiée pour la première fois, d'après la copie flamande de Cambridge. Antwerpen, 1863. Extrait des Annales de l'Académie d'Archéologie de Belgique 20.

Broeckx 1867 - M.C. Broeckx: Traité de Médicine pratique de Maître Jehan Yperman, publié pour la première fois d'après la copie flamande de la Bibliothèque Royale de Bruxelles. Antwerpen, 1867.

Campbell/Colton 1955, 1960 - E. Campbell en J. Colton (ed.): The Surgery of Theodoric. Ca. A.D. 1267. 2 Dln. New York, 1955 en 1960.

Carolus 1854 - J.-M. Carolus: ‘La chirurgie de maitre Jehan Ypermans, le père de la chirurgie flamande (1295-1351). Mise au jour et annotée.’ In: Annales de la Société de Médecine de Gand 20 (1854), p. 19-148.

Daems 1993 - W.F. Daems: Nomina simplicium medicinarum ex synonymariis Medii AEvi collecta. Semantische untersuchungen zum Fachwortschatz hoch- und spätmittelalterlicher Drogenkunde. Leiden, 1993. Studies in Ancient Medicine 6.

Deschamps 1987 - J. Deschamps: ‘De Middelnederlandse vertalingen van de Chirurgia Magna van Lanfranc van Milaan’. In: VMKA N.R. (1987), p. 469-472.

Diegerick 1859 - I.L.A. Diegerick: Maître Jehan, d'Ypres, le père de la chirurgie flamande (1297-1329). Z.p., 1859.

Elaut 1965 - L. Elaut: ‘Jan Yperman. Veertiende eeuws chirurgisch fenomeen’. In: West-Vlaanderen. Tweemaandelijks tijdschrift voor kunst en cultuur 12 (1965), p. 201-204.

Elaut 1972a - L. Elaut: De Medicina van Johan Yperman. Naar het Middelnederlands hs. 15624-41 (14e eeuw) uit de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Gent, 1972.

Elaut 1972b - L. Elaut: ‘Etymologie en betekenis van enige leen- en bastaardwoorden in de vaktaal van Johan Ypermans Medicina’. In: LB 61 (1972), p. 13-28.

Ellis 1982 - R. Ellis: ‘The Choices of the Translator in the Late Middle English Period’. In: M. Glasscoe (ed.): The Medieval Mystical Tradition in England. Papers Read at Dartington Hall, July 1982. Exeter, 1982, p. 18-46.

Eyn corte decleringhe 1983 - Eyn corte decleringhe deser spere. Uitgegeven en toegelicht door een werkgroep van Utrechtse Neerlandici. Utrecht, 1983. Ruygh-Bewerp 15.

Van Gijsen 1994 - A. van Gijsen: ‘Voorkomend en genezend. Beroepshouding en motieven van middeleeuwse genees- en heelkundigen’ In: J. Reynaert e.a.: Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1994, p. 132-148, 394-398. Nederlandse Literatuur en Cultuur in de Middeleeuwen 9.

Gottfried 1986 - R.S. Gottfried: Doctors & Medicine in Medieval England 1340-1530. Princeton, New Jersey, 1986.

Guislain/Snellaert 1855 - M. Guislain en F.A. Snellaert: ‘Discussion sur le lieu de naissance et les travaux de maître Jean Yperman, chirurgien flamand au XIV^e siècle’. In: Bulletin de la Société de Médecine de Gand 22 (1855), p. 51-54.

Gurlt 1898 - E. Gurlt: Geschichte der Chirurgie und ihrer Ausübung. 3 Dln. Berlijn, 1898.

Hee 1990 - R. van Hee: Heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen. In de voetsporen van Yperman. [Gent], 1990.

Hilgers 1979 - H.A. Hilgers: ‘Versuch über deutsche Cisiojani’. In: V. Honemann, K. Ruh, B. Schnell en W. Wegstein (ed.): Poesie und Gebrauchsliteratur im deutschen Mittelalter. Würzburger Colloquium 1978. Tübingen, 1979, p. 127-163.

Hogervorst 1995 - R. Hogervorst: ‘BPL 3094, een anoniem chirurgisch handschrift. Een kopie van Jan Yperman?’. In: Scientiarum Historia 21 (1995), p. 3-12.

Holtorf 1978 - A. Holtorf: ‘“Cisioianus”’. In: K. Ruh e.a. (ed.): Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. Tweede, bew. druk. Deel 1. Berlijn [etc.], 1978, kol. 1285-1289.

Homblé 1972 - A.G. Homblé: ‘De Phlebotomie en de invloed van de maangestalten in de

[p. 127]

“Cyrurgie van Jehan Yperman”, (1260- †1331?) naar de handschriften van Brussel, Londen, Gent en Cambridge (1)’. In: Oostvlaamse Zanten 47 (1972), p. 2-18.

Huizenga 1996 - E. Huizenga: ‘“Hoe mense noemt in Latijnen metten Duytsche”. Tweetaligheid in een Middelnederlands artes-handschrift’. In: P. Wackers [e.a.]: Verraders en bruggenbouwers. Verkenningen naar de relatie tussen Latinitas en Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1996, p. 151-167, 307-324. Nederlandse Literatuur en Cultuur in de Middeleeuwen 15.

Huizenga 1997 - E. Huizenga: Een nuttelike practijke van cirurgien. Geneeskunde en astrologie in het Middelnederlandse handschrift Wenen, Östereichische Nationalbibliothek, 2818. Diss. Groningen. Hilversum, 1997. Middeleeuwse Studies en Bronnen 54.

Huizenga 1999 - E. Huizenga: ‘Middelnederlandse chirurgieën en hun maatschappelijke context. Een introductie op het belang van oud-Nederlandse, medische teksten’. In: Literatuur 16 (1999), p. 273-83.

Huizenga 2000 - Huizenga, E., ‘De diepe kloof. Over het onderscheid tussen ideaal en realiteit van de middeleeuwse chirurg, in het bijzonder in de Nederlanden’. In: Millennium. Tijdschrift voor middeleeuwse studies 14 (2000), p. 58-85.

Jansen-Sieben 1989 - R. Jansen-Sieben: Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur. Utrecht, 1989.

Jansen-Sieben 1990 - R. Jansen-Sieben: ‘De heelkunde in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen’. In: R. van Hee (ed.): Heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen. In de voetsporen van Yperman. [Gent], 1990, p. 67-77.

Jansen-Sieben 1996 - R. Jansen-Sieben: ‘Iets over Artes in verzamelhandschriften’. In: G. Sonnemans (red.): Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden. Congres Nijmegen 14 oktober 1994. Hilversum, 1996, p. 79-89. Middeleeuwse Studies en Bronnen 51.

Keil 1978 - G. Keil: ‘Bruno von Longoburgo’. In: K. Ruh e.a. (ed.): Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. Tweede, bew. druk. Berlijn [etc.], dl. 1 (1978), kol. 1070-1071.

Keil 1998 - G. Keil: ‘Yperman, Jan’. In: Lexikon des Mittelalters IX München [etc.], 1998, kol. 423-424.

Keil 1971 - G. Keil en R. Müller: ‘Deutsche Lanfrank-Übersetzungen des 14. und 15. Jahrhunderts. Zur Wertung der Lanfrank-Zitate in Brunschwigs “Chirurgie”’. In: H.H. Eulner, G. Mann, G. Preiser, R. Winau en O. Winkelmann (ed.): Medizingeschichte in unserer Zeit. Festgabe für Edith Heischkel-Artelt und Walter Artelt zum 65. Geburtstag. Stuttgart, 1971, p. 90-110.

Van Kerckvoorde 1994 - A. van Kerckvoorde: Descriptive Grammar of Jan Yperman's ‘Cyrurgie’. New York [etc.], 1994. Studies in Old Germanic Languages and Literature 4.

Klein 1995 - J.W. Klein: ‘(Middelnederlandse) handschriften: produktieomstandigheden, soorten, functies’. In: Queeste 2 (1995), p. 1-30.

Kusche 1980 - B. Kusche: ‘Laat-Middelnederlandse fragmenten uit de Chirurgie van Albucasis’. In: VMKA N.R. (1980), p. 370-420.

Kwakkel 1999 - E. Kwakkel: ‘Ouderdom en genese van de veertiende-eeuwse Hadewijch-handschriften’. In: Queeste 6 (1999), p. 23-40.

Leendertz 1898 - P. Leendertz jr.: ‘Een Middelnederlandse Cisiojanus’. In: Oud Holland 16 (1898), p. 112-120.

Van Leersum 1905 - E.C. van Leersum: ‘Bemerkungen über Broeckx' Ausgabe der Chirurgie des Jan Yperman’. In: Janus. Archives Internationales pour l'histoire de la médecine et pour la géographie médicale 10 (1905), p. 544-549.

Van Leersum 1909 - E.C. van Leersum: ‘Est-ce en 1310 que Jan Yperman est mort?’. In: Janus. Archives Internationales pour l'histoire de la médecine et pour la géographie médicale 14 (1909), p. 393-398.

Van Leersum 1912a - E.C. van Leersum: De ‘cyrurgie’ van Meester Jan Yperman. Naar de Handschriften van Brussel, Cambridge, Gent en Londen. Leiden, 1912.

Van Leersum 1912b - E.C. van Leersum: ‘Meester Jan Yperman, Vlaamsch chirurg uit de 14de eeuw’. In: Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde 56 (1912), p. 1712-1717.

Van Leersum 1913a - E.C. van Leersum: ‘Notes concerning the life of Jan Yperman’. In: Janus. Archives Internationales pour l'histoire de la médecine et pour la géographie médicale 18 (1913), p. 1-15.

[p. 128]

Van Leersum 1913b - E.C. van Leersum: ‘Master Jan Yperman's Cyrurgia’. In: Janus. Archives Internationales pour l'histoire de la médecine et pour la géographie médicale 18 (1913), p. 197-209.

Van Leersum 1914 - E.C. van Leersum: ‘Note concernant l'année de la mort de Jan Yperman’. In: Janus. Archives Internationales pour l'histoire de la médecine et pour la géographie médicale 19 (1914), p. 33-34.

Van Leersum 1928 - E.C. van Leersum: Het ‘Boeck van Surgien’ van Meester Thomas Scellinck van Thienen. Naar de handschriften van de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage en het British Museum te Londen uitgegeven. Amsterdam, 1928. Opuscula selecta Neerlandicorum de arte medica.

Van Leersum 1931 - E.C. van Leersum: ‘Twee Vlaamsche heelmeesters uit de Middeleeuwen’. In: Vlaamsch Geneeskundig Tijdschrift 28 (1931), z.p.

McVaugh 1997 - M.R. McVaugh (ed.): Guigonis de Caulhiaco (Guy de Chauliac). Inventarium sive Chirurgia Magna. Dl. 1: Text. Dl. 2 (met M.S. Ogden (ed.)): Commentary. Leiden [etc.], 1997. Studies in Ancient Medicine 14, I en II.

Mertens 1994 - Th. Mertens (red.): ‘Richtlijnen voor de uitgave van Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden’. In: M.-J. Govers e.a. (ed.): Het Geraardsbergse handschrift. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 837-845. Hilversum, 1994, p. 173-191. Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden 1.

Müller/Keil 1982 - R. Müller en G. Keil: ‘Vorlaüfiges zu Jan Bertrand’. In: G. Keil (ed.): Fachprosa-Studien. Beiträge zur mittelalterlichen Wissenschafts- und Geistesgeschichte. Berlijn, 1982, p. 331-345.

Peeters 1992 - F.A.H. Peeters: ‘Remedie tegen de peste. Een zestiende-eeuws handschrift uit de Abdij van Berne. Deel 1: tekst’. In: Kring voor de Geschiedenis van de Pharmacie in Benelux, Bulletin 83 (1992), p. 7-16.

Priebsch 1896 - R. Priebsch: Deutsche Handschriften in England. Deel 1. Erlangen, 1896. [Beschrijving van hs. Cambridge, S. John's Coll., A 19.]

Renevey 1998 - D. Renevey: ‘The Choices of the Compiler: Vernacular Hermeneutics in A Talkyng of Þe Loue of God’. In: R. Ellis, R. Tixier en B. Weitemeier (ed.): The Medieval Translator. Traduire au Moyen Age. Dl. 6: Proceedings of the International Conference of Göttingen (22-25 july 1996). Actes du Colloque international de Göttingen (22-25 juillet 1996). Turnhout, 1998, p. 232-253.

De Renzi 1853 - S. de Renzi (ed.): ‘Glosulae quator magistrorum super chirurgiam Rogerii et Rolandi’. In: Dez., Collectio salernitana ossia. Documenti inediti, e trattati di medicina appartenenti alla scuola medica salernitana. Dl. 2. Napels, 1853, p. 497-724. [Fotomech. herdruk: Bologna, 1967. Bibliotheca di Storia della Medicina 2.]

Reynaert 1996 - J. Reynaert: ‘Hs. 1273. Jan Yperman, Cyrurgie en andere geneeskundige geschriften’. In: J. Reynaert: Catalogus van de Middelnederlandse handschriften in de bibliotheek van de universiteit te Gent. Deel II/1: De handschriften verworven na 1852 (deel 1). Gent, 1996, p. 133-138. Werken uitgegeven door de faculteit van de letteren en wijsbegeerte 182.

Reynaert 1999 - J. Reynaert: ‘Over medische kennis in de late Middeleeuwen. De Middelnederlandse vertaling van Lanfrancs Chirurgia magna’. In: Millennium 13 (1999), p. 21-30.

Spink/Lewis 1973 - M.S. Spink en G.L. Lewis (ed.): Albucasis on Surgery and Instruments. A Defenitive Edition of the Arabic Text with English Translation and Commentary. Berkeley/Los Angeles, 1973. Wellcome Institute of the History of Medicine Publications.

Riha 1992 - O. Riha: ‘Das systematologische Defizit der Artesforschung. Überlegungen zur mittelalterlichen deutschen Fachliteratur’. In: Archiv für das Studium der neueren Sprachen und Literaturen 144 (1992), afl. 229, p. 255-76.

Siraisi 1990 - N.G. Siraisi: Medieval and early Renaissance Medicine. An Introduction to Knowledge and Practice. Chicago/Londen, 1990.

Snellaert 1863 - F.A. Snellaert: [Recensie van: Broeckx 1863]. In: Annales de la Société de Médecine de Gand 41 (1863), p. 333-341.

Tabanelli 1969 - M. Tabanelli: Jehan Yperman. Padre della Chirurgia Fiamminga. Florence, 1969. Bibliotheca della ‘Rivista di storia delle scienze mediche e naturali’ 16.

Thomson 1989 - R.M. Thomson: Cataloque of the Manuscripts of Lincoln Cathedral Chapter Library. Cambridge, 1989.

Thorndike 1945 - L. Thorndike (ed.): The Herbal of Rufinus. Edited from the Unique Manuscript. Chicago, 1945.

[p. 129]

Tricot 1990 - J.-P. Tricot: ‘Jehan Yperman: Vader der Vlaamse heelkunde’. In: R. van Hee (ed.): Heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen. In de voetsporen van Yperman. [Gent], 1990, p. 78-86.

De Wachter 1863 - P.F. de Wachter: ‘De la chirurgie de maître Jehan Yperman, médecin Belge du XIV^e siècle’. In: Annales de la Société de Médecine d'Anvers 24 (1863), p. 521-552.

Wallace 1970 - W.A. Wallace: ‘Borgognoni of Lucca, Theodoric’. In: C.C. Gillispie e.a. (ed.): Dictionary of Scientific Biography. Dl. 2. New York, 1970, p. 314-315.

Wittop Koning 1968 - D.A. Wittop Koning: ‘Cosmas en Damianus in de Nederlanden’. In: Scientiarum Historia 10 (1968), p. 8-12.

Woolley 1927 - R.M. Woolley: Catalogue of the Manuscripts of Lincoln Cathedral Chapter Library. Oxford [etc.], 1927.

Zimmermann 1936 - L.M. Zimmermann: ‘Cosmas and Damian, Patron Saints of Surgery’. In: The American Journal of Surgery N.S. 33 (1936), p. 160-168.