Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 116

[p. 228]

W.L. Braekman
Fragment van een nieuw handschrift van Maerlants Istory van Troyen

Abstract - Judging from the number of Mss of which fragments are extant, Maerlant's Istory van Troyen must have enjoyed great popularity. It circulated in Mss of two types, one with three and one with two text columns per page. A new fragment of 99 lines is edited here from the Brussels Town Archives (liasse 698). It is the only known remnant of a new two-column type of Ms. of Maerlant's poem.

1. Inleiding

We beschikken over de materiële bewijzen dat Jacob van Maerlants Istory van Troyen in een veertiental handschriften in omloop is geweest in de late Middeleeuwen. Het was dus blijkbaar een veelgelezen werk waarvan de tekst echter slechts in één enkel nagenoeg volledig manuscript is bewaard.¹ Bovendien is het door een speling van het lot zo dat dit ene handschrift het werk is van een kopiist uit het Oost-Middelnederlands-Duits, d.i. Nederrijns grensgebied die weinig nauwgezet zijn werk heeft gedaan. Hij heeft ook Maerlants originele tekst omgeschreven of hertaald in wat door J. Verdam - de eerste uitgever van enkele episodes eruit - zijn Kleefs dialect wordt genoemd.² Dit handschrift werd in 1973 door de Albertina te Brussel aangekocht (K.B. IV 927) dankzij de onvermoeibare inzet van J. Deschamps die toen als wetenschappelijk attaché aan de Koninklijke Bibliotheek verbonden was.

Naast dit ene handschrift uit de late vijftiende eeuw - verder Troyen genoemd - zijn in de loop van de meer dan honderd jaar die sinds Verdams ontdekking verlopen zijn een groot aantal min of meer omvangrijke fragmenten aan het licht gekomen. De meeste ervan zijn ouder dan het Kleefse afschrift en staan qua inhoud en taal veelal dichter bij het origineel.

Het merendeel van deze fragmenten is gedrukt door De Pauw en Gailliard in hun standaarduitgave van het einde van de vorige eeuw.³ Betrekkelijk kort nadien, in 1916, bracht G. Huet een nieuw fragment aan het licht.⁴ Na de Tweede Wereldoorlog volgde de ontdekking van het 86 verzen tellende, zogenoemde fragment-de Vreese,⁵ waarbij tevens de uitgave werd aangekondigd van nog twee andere, veel uitvoeriger fragmenten, wat dan ook kort nadien gebeurd is.⁶

In 1947 kwam A. Van Elslander tot het besluit dat er - te oordelen naar de toen bekende fragmenten - twee handschrifttypes van de Istory van Troyen in omloop geweest zijn: manuscripten met drie tekstkolommen per bladzijde en een tweede groep met twee kolommen.⁷ Bij de laatstgenoemde groep zijn er drie West-Vlaams (één met 42 verzen en twee met 50 verzen per kolom), één Brabants (met 46 verzen per kolom) en twee in algemeen West-Middelnederlands (het Huet-fragment met 51 verzen en het fragment-de Vreese met 50 verzen).

1 N. De Pauw en Edw. Gailliard: Dit is die Istory van Troyen van Jacob van Maerlant...Gent, K.V.A., 1889-1892, dl. 1-3.

2 J. Verdam: Episodes uit Maerlant's Historie van Troyen...Groningen, 1873, p. 38.

3 De Pauw en Gailliard: Op.cit., dl. 4.

4 G. Huet: ‘Fragments de la traduction néerlandaise en vers du “Roman de Troie”’. In: Bibliothèque de l'école de Chartres 77 (1916), p. 415-427.

5 A. Van Elslander: ‘De Fragmenten van de Istory van Troyen’. In: De Gulden Passer 25 (1947), p. 102-125 (p. 113-116).

6 A. Van Elslander: ‘Twee onuitgegeven Fragmenten van de Istory van Troyen door Jacob van Maerlant’. In: VMKA (1946), p. 175-219. Vgl. ook J. Deschamps: Middelnederlandse Handschriften uit Europese en Amerikaanse Bibliotheken. 2e herz. druk, Leiden, 1970, Dl. II, p. 36-39.

7 Van Elslander: ‘De Fragmenten van de Istory van Troyen’ (n. 6), p. 125.

[p. 229]

Toen, zoals gezegd, in 1973 het unieke, quasi-volledige handschrift van Troyen door de K.B. te Brussel werd aangekocht, achtten J. Deschamps en A. Van Elslander het ogenblik aangebroken om een synthese te maken van de manier waarop de tekst van deze belangrijke roman tot ons is gekomen.⁸

Ondertussen waren ook nog drie onuitgegeven fragmenten ontdekt die door A. Van Elslander een paar jaar later zijn uitgegeven.⁹ Vooreerst dient vermeld te worden het fragment-De Smet bestaande uit zestien, niet doorlopende stukjes tekst, in totaal 229 verzen, afkomstig uit een handschrift met twee kolommen van elk vijftig verzen. Deze fragmenten behoren tot de reeds vroeger bekende groep manuscripten met hetzelfde aantal verzen per kolom. Het tweede fragment, afkomstig uit de nalatenschap W. de Vreese (nu K.B. Brussel, handschrift IV 209.5) telt zestien verzen, te weinig om zich enig idee te vormen over het type handschrift waartoe het heeft behoord. Het derde fragment, tenslotte, nu in de Gemeentebibliotheek te Rotterdam, omvat 48 verzen en is afkomstig uit een twee-kolommenhandschrift met 42 verzen per kolom. Het behoort samen met het reeds lang bekende Vergauwen-fragment, afkomstig uit het Groot Seminarie te Gent, tot eenzelfde handschrift.

Bij de manuscripten van de zogeheten twee-tekstkolommengroep sluit nu nog een nieuw fragment aan dat wordt bewaard in het oud archief (liasse 698) van het Brusselse Stadsarchief. Dit is een pak losse stukken, gedrukte zowel als handgeschreven, met een zeer gevarieerde inhoud: enkele gedichten, marktliederen, volkse en devotieprenten en ander efemeer drukwerk.¹⁰ Het is de bovenste helft van een perkamenten blad met op voor- en achterzijde twee kolommen tekst. De bewaarde helft meet 150 × 185 mm en het blad waarvan het deel uitmaakt moet ca. 300 × 185 mm groot geweest zijn. De tekst is geschreven in de eerste helft van de veertiende eeuw in Gotisch boekschrift met enig, gedeeltelijk gerubriceerd penwerk in de kantlijn en met één versierde hoofdletter (verso, kol. a, v. 103). Het blad heeft ooit als kaft gediend van een octavoboekje. Vertikaal in het midden is het blad gevouwen en doorprikt. Een paar kleine en een wat groter gat getuigen daarvan, maar hebben slechts weinig tekstverlies tot gevolg.

Elk van de twee zijden telt nu nog 24 of 25 verzen tekst per kolom en is afkomstig uit een handschrift met 45 verzen per kolom. Het handschrift waartoe deze ene bewaarde bladhelft behoorde, is niet te vereenzelvigen met één van de andere twee-kolomsmanuscripten waarvan reeds fragmenten bekend zijn. Het maakte ooit deel uit van een handschrift waarvan dit bladfragment het enige overblijfsel is.

De nieuwe fragmenten die hierna volgen, zijn in Van Maerlants verhaal als volgt te situeren. Andromaca, Hectors vrouw, wordt in een droom gewaarschuwd dat haar echtgenoot zijn dood tegemoet gaat als hij de belegerde Trojanen te hulp snelt. Tevergeefs probeert ze Hector ervan te weerhouden ten strijde te trekken.

Andromaca wendt zich dan tot koning Priam, Hectors vader. Deze zendt een leger met onder meer Filimenis naar Troje. Wanneer Hector dit verneemt, verwijt hij Andromaca haar tussenkomst, vindt dat hij zijn eer verloren heeft en eist dat ze hem zijn wapens geeft die ze verborgen had. Ze smeekt hem nogmaals van zijn voornemen af te zien, maar weer tevergeefs. Andromaca laat Hecuba en Hectors zuster komen en alle drie proberen ze Hector te overreden, maar wat ze ook zeggen, Hector blijft bij zijn besluit.

8 J. Deschamps en A. Van Elslander: ‘De handschriften van de “Historie van Troyen” van Jacob van Maerlant’. In: Hulde-Album Prof. dr. Marcel Hoebeke hem door vakgenoten, medewerkers en vrienden aangeboden. Red. H. Ryckeboer, J. Taeldeman en V.F. Vanacker. Gent, 1985, p. 413-425.

9 A. Van Elslander: ‘Drie onuitgegeven Fragmenten van de Historie van Troyen van Jacob van Maerlant’. In: Miscellanea Neerlandica. Opstellen voor Dr. J. Deschamps ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag. Red. E. Cockx en F. Hendrickx. Leuven, 1987, p. 175-195.

10 Ch. Pergamini: Les Archives historiques de la Ville de Bruxelles. Bruxelles, z.j., p. 305-306.

[p. 230]

De recto-zijde van het blad.

[p. 231]

2. Tekst

R^o a

Andromaca was seker das,
Want hare te voren comen was,⁺
Dies was s[i] vtermaten sere³
Gevreest n (?)[...]de om haren here,⁴
Ende dat dochte mi geen wonder,⁵
Si seget hem al bisonder:
Here, seit si, hort herwaert,⁺⁷
Van ere dinc bin ic vervaert
So sere, daer ic licge bi v,
Dat mi te moede es al nv,
Als ocht mijn lijf soude vergaen,¹¹
Die hoechste daden mi verstaen.⁺¹²
Die dinc daer ic af ben omblide,¹³
Dats dat ghi niet vaert ten stride.⁺¹⁴
Sijt seker dies ende ongehoent,
Die gode hebbent mi getoent,¹⁶
Eest dat ghi heden comt dare,
Men brinct v doet op ene bare.
Der Gode raet en wille niet,¹⁹
Dat die sake dus gesciet,²⁰
Ende ghi verliest aldus v leuen.²¹
Selc teken hebsi v gegeuen,²²
Eest dat ghi vt te wige tijt²³
Dat ghi blijft doet in corten tijt²⁴

[21 verzen (25-41) ontbreken]

+ 18580

3 J: Dies was haer liden te meere.

4 J: Verdroevet utermaten sere; na Gevreest zijn een paar letters onleesbaar.

5 dochte: J en dochte.

+ 18585

7 seit: J sprac.

11 Als ocht: J Alsof.

+ 18590

12 hoechste daden: J Gode dedent.

13 af: J om; omblide: lees om blide.

+ 18592

14 niet: J niet en.

16 getoent: J vertoent.

19 wille niet: J wille dat niet.

20 sake dus: J dinc aldus.

21 verliest aldus: J aldus verliest.

22 hebsi v: J hebben si mi, wat duidelijk een betere lezing is.

23 tijt: J rijdt; beide lezingen leveren een goede betekenis op: tijt van tien, trekken.

24 in corter tijt: J in den strijt; ook deze twee lezingen zijn aanvaardbaar.

[p. 232]

R^o b

Ende doet hebben mijn geslachte,⁴²
Daer toe besitten si mi met crachte.⁴³
Waert dat also ge[schiede],
Dat het quame onder liede,⁴⁵
Ocht onder there vander stede,⁴⁶
Dier ons vele sijn mede,⁴⁷
Dat ic ware also versaget,⁴⁸
Om enen droem dien ghi saget,⁴⁹
Dat ic niet vt durste varen,⁺⁵⁰
Beter waric doet, te waren.⁺⁵¹
Nemmer en moet God gehingen,⁺⁵²
Dat ic veruaert si van dien dingen.
En sprekes niet, dats dat ic mene,
Jn does dur v, groet no clene.⁵⁵
Andromaca weent ende versucht⁵⁶
Om saken die si vrucht.⁺⁵⁷
Dat rode bli, dat hare steet wale,⁵⁸
Wart swart, bleec ende vale,⁵⁹
Wel na wart si buten sinne.⁶⁰
Den coninc maecsi dies minne,⁶¹
Dat hi Hectore thus houde,⁺⁶²
Ocht hine leuende hebben woude,
Ende bouen alle dinc neme ware,⁶⁴
Dat hi ten stride niet en vare.
Prian was houesch ende [goedertieren]⁶⁶

[20 verzen (67-86) ontbreken]

42 doet: J doot, dood.

43 besitten si mi: J belegghen mi; beide lezingen leveren een goede betekenis op: besitten en belegghen betekenen immers beide belegeren.

45 onder liede: J onder die felle liede.

46 there: J die heren; J heeft de betere lezing.

47 vele: J wel CM.

48 also: J aldus.

49 droem dien: J droem vrouwe dien.

+ 18594

50 durste: J en dorste; varen: (ten strijde) trekken.

+ 18593

51 te waren: voorwaar.

+ 18595

52 Nemmer en moet: J Nemmermeer en moghet; gehingen: toelaten.

55 In: ik en; does dur: J doets doer.

56 weent ende versucht: J weende ende versuchte.

+ 18600

57 saken: J die sake; vrucht: vreest.

58 bli: kleur; staet: J stont.

59 swart: J swert.

60 wart: J wert.

61 maecsi dies minne: J gaf si dat inne; wat een betere lezing oplevert.

+ 18605

62 thus: J binnen.

64 Ende bouen: J ende hi boven; neme ware: ervoor zorgt, erop let.

66 [goedertieren]: overgenomen uit J.

[p. 233]

De tekstfragmenten zijn als volgt te lokaliseren in de standaarduitgave van De Pauw en Gailliard:

De recto-zijde

Kolom a komt overeen met Troyen v. 18579-92. De daaropvolgende tien verzen (v. 15-24) komen daar niet voor, wel echter in het Hulthemse fragment 4 (J): v. 75-84. Op de onderste, nu verdwenen helft van deze kolom kwamen 21 verzen voor (J, v. 85-106).

Kolom b: de eerste acht verzen komen in Troyen niet voor (wel in J, v. 107-114), de overige komen overeen met Troyen v. 18593-609. Op de verdwenen onderste helft kwam dan Troyen v. 18610-30 voor.

De verso-zijde

Kolom a komt overeen met Troyen v. 18631-53. Op het einde, tussen vers 18652 en 53 vindt men dezelfde twee verzen (109 en 110) die in Troyen niet, maar in het fragment Weemaes wel voorkomen (v. 176-177). Op de onderste, nu verloren helft kwamen 20 verzen voor (Troyen, v. 18654-73).

Kolom b komt overeen met Troyen v. 18675-97. De verzen 136-137 van ons fragment komen daar niet voor, wel echter in J, v. 214-215. Op de onderste helft stonden wel twintig verzen.

Als geheel komt ons Brusselse fragment het meest overeen met de corresponderende passages in het Hulthemse handschrift. Zoals te verwachten zijn er een groot aantal varianten, ze worden bij de tekst in voetnoot aangegeven en - voor zoverre dit nodig is - ook besproken.¹¹

11 De interpunctie werd door mij aangebracht, afkortingen zijn opgelost en cursief gezet. Eigennamen heb ik van een hoofdletter voorzien. De versnummering rechts van de tekst is die van Troyen. Wat tussen [] staat is door mij toegevoegd.

[p. 234]

De verso-zijde van het blad.

[p. 235]

V^o a

Filimenis, die stoute entie vroede,⁺⁸⁷
Ende anders vele coninge goede,
Heuet Parijs al gescaert,
Wel beset ende bewaert.
Die scaren waren lanc ende gerect,⁺⁹¹
Entie ors wel verdect,⁹²
Die banieren waren beset.⁹³
Die speren starc, dyser gewet.⁹⁴
Met wapenen waren si wel bewaert,⁹⁵
Ende van herten onvervaert.⁺
Doe geboet die coninc Prian,
Dat was .i. wel geraect man,⁹⁸
Dattie heren ten seluen tiden,
Getogelike vt souden riden,¹⁰⁰
Want die Grieken mochtens hem beroemen,⁺
Dat si ten lijtsen waren comen.¹⁰²
Tierst dat Hector wiste, die milde,¹⁰³
Dat sijn vader niet en wilde
Dat hi voere ten tornoye,
Was hi in selken vernoye,⁺¹⁰⁶
Dat hi die vrouwe Andromaca
Te blouwen hadde harde na.⁺¹⁰⁸
Hi swert, hi heeft sijn houde verloren,¹⁰⁹
Dat sijt hem brachte te voren.
Sere dreyget hise vtermaten⁺¹¹¹

[20 verzen (112-121) ontbreken]

+ 18631

87 stoute: J scone.

+ 18635

91 scaren: legerscharen, legers.

92 ors: paarden; verdect: opgetuigd.

93 waren: J wel; beset: met manschappen bezet.

94 speren...ghewet: J speren die yseren wel ghewet.

95 wapenen waren si: J wapine waersi.

+ 18640

98 Dat was: J Want hi was; geraect: voortreffelijk, degelijk.

100 getogelike: samen, in groep.

+ 18645

102 lijtsen: J litsen, met kwade trouw.

103 Tierst: van zodra; dat Hector: J dat her Hector.

+ 18650

106 Was hi in selken: J hi was in groten; vernoye: verdriet.

+ 18652

108 te blouwen hadde: afranselde; harde: J daer; harde na: bijna.

109 hi heeft sijn houde: J si hadde sijn hulde; houde en hulde betekenen beide ‘eer’.

+ 18653

111 Alleen het bovenste gedeelte van deze regel is leesbaar.

[p. 236]

V^o b

Ecuba ende sine sustre bede,⁺¹²²
Die alle drie weenden gerede,
Alle drie hebsine besworen,
Dat hi haer bede soude gehoren,
Ende hi binnen soude bliuen.
[Het]s omme niet al dat si driuen:⁺¹²⁷
[H]i en achtes screiens no spel.¹²⁸
Sone, sprac die moeder, wet dat wel,
Dat ghi mi verget algader,
Ende den coninc, uwen vader,
Wi maken groet ongedout,⁺¹³²
Jn weet twi ghijs niet horen wout.¹³³
Ay, twi wildi ons begeuen?¹³⁴
Hoe sele sonder v mogen leuen?⁺¹³⁵
Wat dode minne soude wi coren,¹³⁶
Ocht wi v aldus verloren?
Hier nes vrouwe die mochte geduren,⁺¹³⁸
Haer en soude haer herte scuren.⁺¹³⁹
Ay, lieue kint, nv doe en blijf,
Merke doch op dese wijf,¹⁴¹
Si screien al, groet ende clene,
Polexina ende vrouwe Elene,
Wilden bi den clede houden,⁺¹⁴⁴
En diedde niet al dat si wouden,¹⁴⁵
Wat so baden alle d[ie vrouwen]¹⁴⁶

[20 verzen op de onderste helft ontbreken]

+ 18675

122 bede: J mede.

+ 18680

127 Hets...dat: J Hets al om niet dat.

128 screiens: J screyden.

+ 18685

132 ongedout: ongeduld.

133 In: ik en; weet...horen: J weet om wiens ghijt horen; twi: waarom; onze tekst heeft hier wel een betere lezing.

134 Ay twi wildi: J Lieve kint, wildi; beide lezingen zijn acceptabel; begeuen: in de steek laten.

+ 18688

135 sele sonder: J selen wi sonder; J heeft de betere lezing.

136 dode...coren: J dode souden wi dan becoren; K dode minne souden wi voren; coren: hebben (voren in K is duidelijk een schrijffout); onze tekst (en K) hebben een betere lezing dan J.

+ 18689

138 nes: J en es.

+ 18690

139 scuren: scheuren.

141 Merke: J Ende merket.

+ 18695

144 Wilden: J Woudene.

145 wouden: J scouden.

146 so: J si.

[p. 237]

Adres van de auteur: Eeklostraat 69 B-9030 Mariakerke (Gent)