Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 116

[p. 211]

F. de Tollenaere
Etymologica: Cynisch, Garnaal, Parlevinker

Abstracts - The etymology of Du. cynisch ‘cynical’ cannot be explained by simply relating it to Greek-Latin cynicus, French cynique. Cynisch seems to have been borrowed from German cynisch, which itself has been influenced by French cynique. The article Garnaal, in the Woordenboek der Nederlandsche Taal IV-2 [1873], was the result of a serious effort to elucidate the etymology of Du. garnaal ‘shrimp’. It failed, however, to win general acceptance. Two new attempts, one in 1941, another in 1950, were anything but a success. With the WNT article as a basis, I try to render account of the Germanic origin of the word as well as of its evolution since.

In 1915 G.J. Boekenoogen, in the WNT, XII,I, fascicle 4, tried to elucidate the etymology of Du. parlevinker ‘pedlar’, assuming that it originated from bird-netting. His theory should be abandoned. Parlevink probably originated as a pun: with parle-, a borrowing from French, and vink in its figurative sense of ‘chap’.

I. Cynisch

Jedem Worte klinge der Ursprung nach, wo es sich her bedingt J.W. Goethe, Faust II, v. 7094-7095

Het WNT heeft onder het lemma cynisch bnw. twee betekenissen. Een eerste: ‘zich aansluitend bij, behoorend tot de school van den wijsgeer Antisthenes, [...] wiens leerlingen zich onverschillig toonden voor de welvoeglijkheid’. Deze oude, eigenlijke betekenis wordt toegelicht door één enkele bewijsplaats:

Ik (draag) u, tot een staal mijner eerbinding (lees eerbieding) t'u-waarts, deze Cyniksche Redevoering op, Oudaan, Agrippa III.¹

Dit citaat, dat thans het jaartal [1661] zou meekrijgen, komt uit een door J. Oudaan uit het Latijn vertaald werk van de Duitse arts, theoloog en occultist Cornelius Heinrich Agrippa von Nettesheim (1486?-1535). Dit Cyniksch, zo staat het werkelijk in de tekst,² kan moeilijk als bewijsplaats voor het gebruik van het woord cynisch fungeren. Als het geen onnozele schrijf- of zetfout is, dan zou het een opzettelijk, geleerd maaksel van Oudaan kunnen zijn, een contaminatie, een mengsel van Lat. bn. cynicus, uit Gr. kunikos, met het Nederlandse suffix -sch < germ. -iska) ter vertaling van Lat. Cynicam declamationem bij Agrippa.³

In het WNT staat echter wel een bijvoeglijk naamwoord cynisch, zij het niet op de plaats waar men het zou zoeken. Dankzij de cd-rom van het WNT, is het te vinden i.v. inzetting.⁴ Omstreeks 1635 schrijft P.C. Hooft, in zijn vertaling van de werken van C. Corn. Tacitus, wiens stijl hij in zijn Nederlandse Historiën [1642] wilde navolgen:

Demetrius leeraar van de Cynische inzettingh, Tac. 302 (lat. Cynicae institutionis). (Volgens Bronnenlijst te dateren [± 1635]).

1 Lees * 4 r^o

2 Dick Wortel zei me, dat Cyniksch niet voorkomt in de lijst van drukfouten op p. * 4v^o, volgens mijn zoon Herman staat het net zo in de eerste [1651] druk; met mijn dank aan beiden.

3 H.C. Agrippa, De Vanitate Scientiarum, etc. (Lugduni Batavorum. Ex Officina Abrahami Commelini et Davidis Lopez De Haro, MDcxxxv); deze titel dank ik eveneens aan Dick Wortel.

4 Zie in Trefwoord 11 (1996): 129-132 de bijdrage van Hans Geluk over elektronisch ‘dateren van zo'n 2400 woorden van Latijnse herkomst’ in het WNT.

[p. 212]

Die inzettingh is een probeersel van Hooft om het Latijnse woord institutio letterlijk in onze taal over te zetten. De uitgang -isch stempelt cynisch formeel tot een ontlening uit de taal van onze oosterburen. P.C. Hooft was evenmin als zijn tijdgenoten afkerig van het overnemen van Duitse woorden in zijn proza. Alleen mijn opvatting kan ik hier niet staven met een Duits woord dat aan het antieke cynisch van Hooft beantwoordt. Het Deutsches Wörterbuch Band II [1860] heeft geen cy- vóór zijn letter D, en bij zynisch is er geen voorbeeld uit de tijd van Hooft. Wel leest men daar dat, in de klassieke, filosofische betekenis kunisch in gebruik is geweest, maar voorbeelden daarvan ontbreken in Band V (K-Kyrie) [1873].

Het Latijnse woord bn. cynicus < Grieks kunikos ‘behorend tot de Griekse wijsgerige school der Cynici’, is een afleiding van Grieks kuôn ‘hond’, genitief kunos. De volgelingen stelden weinig eisen, sommigen deden zelfs in hun uitingen aan honden denken, zoals Diogenes (412?-323 v. Chr.) met zijn ton. Reeds in de Oudheid werd kunikos ook afgeleid van Kunosarges, het aan Herakles gewijde gymnasium buiten de stadsmuren van Athene, waar Antisthenes zijn leerstellingen verkondigde. Deze afleiding kan een constructie zijn om die filosofische school rechtstreeks van Socrates af te leiden.⁵

Houdt de tweede betekenis van cynisch in het WNT: ‘van een schaamtelooze ongevoeligheid’, met andere woorden het tegenwoordige gebruik, direct verband met de oorspronkelijke, eigenlijke zin van dit woord, zoals Hooft het in de zeventiende eeuw heeft gebruikt? Ik dacht van niet. Waar in 1848 Nicolaas Beets schrijft over ‘de cynische lach’ in de gedichten van Byron, en Potgieter in De Gids 1864 het heeft over ‘cynische zelfzucht’, is dat taalgebruik waarschijnlijk overgenomen van Duitse tijdgenoten.

Hebben die cynisch in zijn nieuwe, figuurlijke betekenis als eersten afgeleid uit het oorpronkelijke, antieke gebruik? Dat blijkt niet het geval te zijn. Die betekenisovergang is niet in Duitsland maar in Frankrijk gebeurd.

Reeds in 1674 heeft Boileau cynique in zijn figuurlijke betekenis,⁶ en een eeuw later [1766] vindt men die ook bij Voltaire.⁷ Aan dit Franse cynique nu is het Duitse cynisch [1784], later geschreven zynisch (1905), en tot op zekere hoogte mogelijk ook ndl. cynisch, schatplichtig.

De etymologie van Knuttel, in aflevering 14 [1909] van deel III van het WNT, luidt: ‘Gevormd naar het voorbeeld van gr.-lat. cynicus, fr. cynique’. Van zuiver Nederlands standpunt is de eerste helft van deze etymologische verklaring allesbehalve zeker; wat de tweede helft betreft, het voorbeeld van het Franse woord kan best een rol hebben gespeeld. Wat P.A.F. van Veen, tachtig jaar later, in zijn Etymologisch Woordenboek schrijft: ‘<lat. cynicus’, lijkt geen vooruitgang ten opzichte van Knuttel.⁸

5 Oxford Classical Dictionary, 3^de dr., [1996] p. 418: ‘Cynics (“the dog-like”) term used of Diogenes “the dog” (so called for his shamelessness) and his followers’. Hatto E. Schmidt/Ernst Vogt, Kleines Lexicon des Hellenismus, 2^de dr. [1993]: i.v. Kynismus wordt de afleiding van Antisthenes en zijn gymnasium Kynosarges ‘eine unhaltbare Konstruktion’ genoemd. Met dank aan mijn zoon Herman.

6 O. Bloch et W. von Wartburg, Dictionnaire étymologique de la langue française 6^e dr., [1975].

7 Deutsches Wörterbuch Band 32, 1455 [1954].

8 Dit soort van etymologische verklaring beantwoordt wel aan de voorstelling over woordvorming met het suffix -isch die men vindt in Schönfeld, Hist. Gramm., 4^de dr., [1947]→. Oorspronkelijk worden woorden op -isch uit het Duits ontleend. Daarna worden zulke afleidingen gemaakt op grond van Lat., resp. Fra. adjectiva op -icus, resp. -ique. Komisch zou zulk een geval zijn; vermoedelijk echter is komisch een Duits leenwoord, het bnw. komiek daarentegen komt uit Fra. comique.

II. Garnaal

Les gaffes des lexicographes
Kurt Baldinger

1. Inleiding⁹

Toen ik zowat twintig jaar geleden, op verzoek van Het Spectrum, begon aan een grondige revisie van de twaalfde druk van het Etymologisch Woordenboek, een Aula pocket, van Jan de Vries, zat ik vast aan een strak schema van bewerking: twee kolom-

9 Met dank voor informatie aan Jules van Beylen†, Roberto Busa, Frans van Coetsem, Hans Heestermans, Cyriel Moeyaert, Jaap Persijn, Tanneke Schoonheim, Herman de Tollenaere, Jako van der Weijden en, als laatste zij het niet als minste, Dick Wortel.
Drs. A.C.M. Goeman schreef me (31 augustus 1999), in antwoord op een vraag van mij aan het Meertens Instituut: ‘Er is op het instituut geen manuscriptkaart aanwezig. Wel is in 1950 door het instituut “garnaal” afgevraagd (D18, vraag 10-a,b,c)’. Op 11 november stuurde Dr. A. Goeman me, op mijn verzoek, de vragenlijsten uit Zeeuws-Vlaanderen, waarvoor, en ook voor commentaar bij een gedeelte van mijn tekst, mijn bijzondere dank.

[p. 213]

men per dag. Een niet erg geslaagd artikel garnaal in de dertiende [1983] tot en met de twintigste [1997] druk is daarvan het gevolg geweest.

Had Jan de Vries nog in de eerste druk van het boekje [1958] geschreven, dat de oorsprong onbekend was, in de vierde, de laatste door hem bewerkte druk [1963], heet het ‘Waarschijnlijk genoemd naar de lange voelsprieten vgl. mnl. grane “knevel”. Men denkt echter ook wegens de kleur aan afl. uit lat. granatum “granaatappel”’. De bron van deze veranderde opvatting: aflevering 2 [1963] dorp-hiel van het Nederlandsch Etymologisch Woordenboek van dezelfde auteur.

In de in 1983 verschenen, door mij bewerkte druk van de Aula pocket vindt men beide veronderstellingen terug. Maar als eerste treedt nu op een theorie van C. Tavernier-Vereecken uit 1950.¹⁰ De auteur wil daarin aantonen dat de naam van de garnaal, Vlaams geernaart, een overdracht zou zijn van een persoonsnaam Geernaert, uit Mlat. Gerinhardus < Germ. *Werinhard. Met de Vlaamse vorm geernaart als uitgangspunt zou de verklaring van de overige Nederlandse garnaal-vormen op geen bezwaren stuiten. De etymologie van het WNT wijst ze af, evenals de hypothese van Heeroma, in TNTL 61 (1941), p. 60-62, die veronderstellend dat granaat ‘garnaal’ de meest oorspronkelijke vorm was, op grond daarvan het woord afleidde van lat. granatum ‘granaatappel’.

Het is niet van ironie ontbloot, dat mensen in Vlaanderen die Gheernaert heten, geloven dat hun naam identiek is met die van de garnaal, terwijl nu wordt verondersteld, dat de Vlaamse naam van de garnaal, geernaart, afkomstig moet zijn van de naam van een mens.

10 Dierensoortnamen van Mensennamen afgeleid: garnaal, wulk, pier, vlinder, HCTD 24 (1950): 41-52.

2. De verklaring van garnaal in het WNT

Het etymologisch kopje van het artikel garnaal in het WNT beslaat bijna een hele kolom. Aflevering IV-2 [1873] waarin het verscheen, staat op naam van P.J. Cosijn en E. Verwijs. Vergis ik me als ik zeg, dat ik in dit kopje vooral de hand meen te herkennen van iemand met Oudgermanistische belangstelling? Ik denk aan P.J. Cosijn (1840-99), die in 1871 zijn werk aan het WNT begon, tot hij in 1877 benoemd werd als hoogleraar in de Germaanse Filologie aan de Leidse universiteit. Zijn Altwestsächsische Grammatik I-II [1883-88] is daarvan de vrucht.¹¹

Hij begint met af te tasten of garnaal, vanwege zijn klemtoon niet van Romaanse oorsprong zou kunnen zijn. Maar Ofr. guernette, evenals de grenades bij Littré, blijken aan het Vlaams te zijn ontleend.¹²

Het eerste deel van ons woord zou wel samen kunnen hangen met mnl. granen ‘baardharen’, waarvoor Ohd., Mhd. en Nhd. verwante vormen bestaan, vgl. ook On. grön ‘snorbaard’. ‘Met metathesis der r kende het Mnl. ook de vormen ghernen (Wal. 10141) en gaernen (waarvan gaerneline, gelijk in Rein. 1, 1416 blijkbaar gelezen moet worden voor gaerdeline). De garnaal zou dan benoemd zijn naar de vele haarvormige sprieten, welke haar kenmerken’.

‘Het tweede woorddeel is minder duidelijk’. Wat daarover wordt gedebiteerd ‘zijn echter louter gissingen, die alleen door de kennis van oudere of door het vinden der oorspronkelijke woordvormen tot zekerheid kunnen gebracht worden’. Aan het eind wordt een afleiding van garn ‘net’ mogelijk geacht, ‘waaruit genoegzaam blijkt, dat de oorsprong des woords nog niet is opgehelderd’.

11 Zie Rolf H. Bremmer in Vragen over tekst, taal en taalgeschiedenis (Bundel aangeboden aan Leopold Peeters bij zijn afscheid als Hoogleraar Historische Taalkunde van het Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam) p. 163 [1990]. In ‘Ter herinnering aan Peter Jakob Cosijn’ (De Gids 1899, IV), → Verspreide Opstellen [1929], schrijft zijn leerling A. Kluyver ‘Hij is...de princeps der Nederlandsche germanisten geweest, en door buitenlandsche geleerden werd zijn werk voortreffelijk genoemd’.

12 Men zie in dit verband de bijdrage van Kurt Baldinger, ‘Contribution à une Histoire des provincialismes dans la langue française’ in de Revue de linguistique romane 21 (1957), met op p. 92 de kaart van crevette en op p. 86 de commentaar bij die kaart. Hij schrijft ‘Mndl. gernaet “espèce de crevette” (la forme normale est gheernaert) a “gagné” la capitale à travers les patois du Nord ou du Nord-Ouest, mais en réalité le terme n'a jamais été populaire à Paris’.

[p. 214]

3. Het onthaal in de etymologische woordenboeken

In het Deutsches Wörterbuch Band IV,I,1 [1878], geschreven door Jacob Grimm († 1863), Karl Weigand en Rudolf Hildebrand, wordt i.v. garnat gezegd ‘die zurückführung auf mnl. granen barthaare, auch...ghernen ist sehr ansprechend und trifft vielleicht das richtige, zumal auch sonst darin gran- für garn- erscheint’.¹³

Maar Johannes Franck, in zijn circa 1883 begonnen en in 1892 gepubliceerd etymologisch woordenboek, houdt het bij de voorzichtige conclusie van het WNT en schrijft ‘de oorsprong dezer aan de Noordzeekust, op fr. nl. en nd. gebied in onderscheidene vormen voorkomende benaming is nog niet opgehelderd’. En in Vercoullie's Beknopt etymologisch Woordenboek, eerste [1890] en tweede [1898] druk heet het ‘oorspr. onbek.’¹⁴

Het is evident dat Van Wijk [1912] het artikel garnaal in het WNT gelezen heeft, maar het is me een raadsel hoe een etymoloog van zijn formaat daar niet zijn voordeel mee heeft gedaan. Waarom heeft hij de zorgvuldige hypothese van het WNT niet overgenomen? Hij heeft zijn artikel geheel anders opgezet dan Franck en het verrijkt met materiaal uit de dialecten van Noord en Zuid. De vorm Wvla. geernaar(t), identiek met ‘mnl. gheernaert’, noemt hij ‘de ouderwetschte, ook door zijn beginbetoning’. Op grond van het verschil e versus a in de stamlettergreep der verschillende dialectvormen, meent hij dat de grondvorm met ʒern- of met ʒarnj- moet begonnen zijn. De hypothese granen ‘baardharen’ van het WNT vindt hij echter niet het vermelden waard. Als slot acht hij wel een formele verwantschap met garen mogelijk, iets wat van het eind van het WNT-artikel is overgenomen.¹⁵

Jan de Vries neemt, in aflevering 2 [1963] van zijn NEW, wél de verklaring van het WNT over en schrijft: ‘Het dier werd waarschijnlijk genoemd werd naar de lange voelsprieten, en zijn naam zal dus gevormd zijn van mnl. grane “knevel”. In dit geval doet men het beste uit te gaan van een grondvorm *gernaart, waarvan de andere dan vervormingen zijn, die buiten Zeeland, waar het dier onbekend was, gemakkelijk konden optreden’. Als de naam gevormd is van Mnl. grane ‘knevel’, kan men toch beter uitgaan van een vorm *garnaart?

13 Band IV,I,1 heeft geen ‘Vorwort’, zodat men niet weet, hoever het aandeel van Jacob Grimm reikt. Die was echter al tien jaar overleden, toen aflevering 2 van deel IV van het WNT verscheen.
Het etymologisch woordenboek van Kluge-Götze [1948] schrijft dat de Garneele ‘ausgezeichnet (ist) durch ihre langen Fühler und danach benannt’.

14 In de derde verbeterde en zeer vermeerderde uitgave van zijn etymologisch woordenboek [1925] legt Vercoullie wel verband met 2. graan ‘stekelig haar’, maar schijnt ons woord ‘over Pic. grenade, guernate, Ofra. guernette’ als een afl. van grenon ‘uit Germ.’ te beschouwen, ‘dus visch met baardharen’.

15 In de 22ste druk [1989] van Kluge door Elmar Seebold wordt Garnele een leenwoord uit het Nederlands genoemd, maar ‘die weitere herkunft ist unklar’. Een gevolg van ‘oorsprong onbekend’ bij Van Wijk?

4. De o-, a- en e- vormen¹⁶

4.1. De vormen met o

Heeroma heeft in 1941 gewezen op de tegenstelling tussen het Vlaamse e-vocalisme van geernaard en de ‘Brabantse, Zeeuwse en Hollandse’ vormen met a van garnaat. Zijn ‘Zeeuwse’ berust blijkbaar niet op dialectgegevens, maar op literaire bewijsplaatsen (Cats, De Brune, Gargon) in het WNT. Hij zag geernaard als een vernieuwing, moest dat vanwege zijn Latijnse hypothese ook wel zo zien. Tavernier-Vereecken echter ziet garnaal als een geval van ‘verheldering’ uit geernaart. Een oude Zierikzeese vorm gornaert (O.V.R. 264), naast gorninck (O.V.R. 263), waar B. van den Berg in zijn Leidse dissertatie van 1938, Oude Tegenstellingen op Nederlands Taalgebied, p. 92 op wijst, vat ze op als ontstaan uit gernaart. Van den Berg zou dat impliciet erkennen.

Dit laatste kan men betwijfelen, immers hij noemt gornaert, een vorm die aan góareneat op Goeree (West-Voorne) herinnert, een ‘overdreven’ vorm, die hij vergelijkt

16 Frans van Coetsem was zo vriendelijk om mijn stuk door te lezen; hij verwijst me in verband met de variatie ger-/gar-/gor/ naar de parallel Mnl. dertien, dartien, dortien.

[p. 215]

met Kiliaan: garnaerd, garner = gammarus, dat wil zeggen met een Antwerpse a- en niet met een Vlaamse e-vorm. Ik zie de or van gornaert als een geval van velarisering, van ‘verdonkering’ van a tot o vóór dentalen; vgl. K. Heeroma, Hollandse Dialektstudies p. 36 [1935].

Die gornaert voorziet Van den Berg niet van een datering. Op mijn verzoek heeft mijn zoon Herman de O.V.R.- plaatsen, uit een keur van Zierikzee, in de Leidse U.B. opgezocht. Ik laat ze hier in hun context volgen:

visch, te wetene molenare, hieken, spierinck, gorninck ende diergelijcke cleen vischen,¹⁷ Rechtsbronnen van Zierikzee (O.V.R. II, 9) 263 [1485].

dat gheen wijf visch en vercoope, by der boete van XXVII scellingen, ten ware harinck, spirinck, musselen, sardain, hiecken, gornaert, wilcken, halecops of dyer gelijck, a.w. 264 [1485].

De o in deze oude Zierikzeese vorm is algemeen in de Zeeuwse naam van de garnaal: gornaet, minder vaak gornaert. Volgens H.M.C. Ghysen, geciteerd in het artikel van Tavernier-Vereecken op p. 46, is dat het geval ‘op de eilanden Goeree en Overflakkee, de Zeeuwse Eilanden en Zeeuws-Vlaanderen, westel. deel’. In de ingevulde vragenlijsten van de enquête Meertens-Instituut 1950 over de garnaal (D18, vraag 10), vertoonde het oostelijk deel algemeen Vlaamse e-vormen als geernout, gjernaert. Die waren voor het westelijk deel in de lijsten slechts sporadisch (Schoondijke, Aardenburg), als variant naast de o-vorm, aanwezig.¹⁸ Van Wijk [1912] variërend moeten we nu gornaert ‘de ouderwetschte vorm’ noemen, etymologisch bijna de belangrijkste.

17 In het Mnl. Handwdb., Supplement [1983] verklaard als ‘een klein soort vis’. Het betekent ‘ondermaatse garnaal’, zie een afbeelding bij R. Desnerck, Oostends Woordenboek, 3^de dr., [1988] 162b. Bij Boekenoogen, Zaansch Idioticon [1897] piepgarnaal genoemd.

18 In verband met deze tegenstelling Zeeuws tegenover Vlaams in Zeeuws-Vlaanderen, verwees dr. A. Goeman me naar het artikel ‘Op fonologische verkenning in Zeeuws-Vlaanderen’ (TT 31 (1979): 143-193) van Johan Taeldeman.

4.2. De vormen met a

Indien de o van gornaert [1485] in Zierikzee uit a gevelariseerd is, dan ligt het voor de hand, dat de a-vorm minstens even oud moet zijn. Overgeleverd zijn intussen garnaert in het in 1538 te Antwerpen verschenen schoolboek Rerum maxime vulgarium van Petrus Curius, gevolgd door garnaerd [1588] bij Kiliaan. Een andere oude a-vorm, met reductie van de tweede lettergreep, is garner in Junius, Nomenclator 81a [1567].

De reeds in 1873 in het WNT geopperde etymologische verklaring van garnaal als een Germaanse vorming, ‘waarvan het eerste bestanddeel des woords zoude kunnen beantwoorden’ aan mnl. grāne ‘stekelig haar’, grānen ‘knevel’, lijkt zeer bevredigend. Garne, ontstaan door metathesis uit mnl. grāne, vormt een goede grondslag. Het lijkt volkomen duidelijk en niet voor betwisting vatbaar, dat de garnaal genoemd moet zijn naar zijn lange voelsprieten.

Evenals garnaard heeft het sterk Oost-Vlaams gekleurde Comburgse handschrift (begin 15de eeuw) van de Reinaert gaerneline ‘knevels’ met metathesis, te lezen voor gaerdeline.¹⁹ Men weet dat de vorm met a Hollands en Antwerps is maar niet Vlaams of Brabants.

De garnaert van Curius zou als Antwerpse bewijsplaats kunnen dienen; of wijst die eerder naar de Westhoek? Petrus Curius onderwees immers Grieks te Sint-Winoksbergen.²⁰ Dat brengt ons naar garnar in Frans-Vlaanderen, een vorm die zo volkomen afwijkt van wat men in de rest van ons oude graafschap vindt, dat men aanvankelijk geneigd is hem voor een buitenbeentje te verslijten. Men verwacht garnar niet direct in Duinkerke, maar eerder in de buurt van het Noordhollandse Hoorn, de geboorteplaats van Hadrianus Junius, de auteur van de Nomenclator.

19 ‘Voer alle dandre beuelic hu /Minen zone Reynaerdine. /Hem staen wel de gaerneline / In zine muulkine ouer al’, v. 1411-1414 in de editie van F. Buitenrust Hettema en J.W. Muller [1903].
In de uitgave van D.C. Tinbergen, 14^de dr. bezorgd door L.M. van Dis [1956], is gaerneline, de vorm met metathese vóór tautosyllabische dentaal van het Comburgse handschrift, in navolging van de kritische uitgave van J.W. Muller [1944], met verwijzing naar vers 2987, waar de geveinsde tranen hem liepen ‘Neder neuen zine granen’, veranderd in granekine.

20 Zie Frans Claes, De Bronnen van drie Woordenboeken p. 34 [1970].

[p. 216]

Garnar is opgetekend in de Chants populaires des Flamands de France van E. de Coussemaker, die in 1856 te Gent verschenen. Daar vindt men in lied LXXIII een meervoudsvorm ‘Warme garnars, smory’.²¹ Een stapelmeervoud garnarsen staat in lied LXXIV van het Duinkerkse Garnarsmeysje.

Een tweede plaats van garnar kwam te voorschijn in de bundel die in 1999 bij de herdenking van de honderdste sterfdag van Guido Gezelle in Kortrijk werd uitgegeven.²² De tweede helft van die bundel, blz. 60-73, van de hand van Cyriel Moeyaert, handelt over Gezelle en Frans-Vlaanderen. Blz. 67 is gewijd aan Gezelle en Jules Lemire, een van de belangrijkste figuren uit het eind van de negentiende en begin twintigste eeuw in Frans-Vlaanderen.²³ Op 7 juni 1892 bezoekt hij Gezelle in Kortrijk. De dag daarop schrijft hij Gezelle: ‘ik ben van Kortrijk weder gekeert met den geest vol nieuwe wisheid’. Met kennelijk plezier citeert hij in zijn brief het volgende versje:

Gaernaers scheulen
Nonnetjes ooren preulen
Sulfers verkopen by de boote
t'Zyn drie stiljes, maer geen groote.

Hetgeen betekent ‘garnalen pellen, nonnetjes biechten, zwavelstokken verkopen per bos, 't zijn drie ambachten, maar geen grote’. In scheulen en preulen is met eu bedoeld u. Naar Moeyaert me meedeelde, schrijft Lemire eu, omdat anders u zou uitgesproken worden zoals in het Frans.

Wat het beoordelen van beide vormen, garnar en gaernaer, met rekking van de a vóór r, bemoeilijkt, is het ontbreken van oude bewijsplaatsen aldaar. Hoe komt het, dat in de westelijkste helft van het oude graafschap Vlaanderen, in het stuk dat bij de Vrede van Utrecht in 1713 definitief bij Frankrijk kwam, de lokale vorm garnar van de volkstaal, het a-vocalisme vertoont dat overeenstemt met dat van Antwerpen en Holland? Een garnar in de mond van ‘een meysken zoo jonk en gezond’, dat ‘liep in den avond met garnarsen rond’,²⁴ maakt een authentieke indruk.

Een oudere plaats van garnars, maar dan onder invloed van de schrijftaal genormaliseerd tot gaernaerds, bezorgde Moeyaert me uit de kopie van een handschrift van Jacques Petillon uit Klein-Sinten. Het komt voor in zijn toneelstuk ‘De Boerenzoon van Tourcoing’, geschreven in 1836.²⁵

De Gentse dialectologe Roxane Vandenberghe schreef me op 23 november 1999, dat de vormen garnars en garnarsen helemaal niet ongewoon zijn in Frans-Vlaanderen; uit een Gentse dialectverhandeling van Ivens en Nollet noemde ze een gaarnòòze uit Zuidkote. Moeyaert in zijn brieven van 29 november en 23 december 1999 schreef, dat de vormen met a algemeen zijn in het midden en het verre westen van de Westhoek.²⁶ Hij noemde een gaarnaar, mv. gaarnaars in Ekelsbeke en Merkegem, maar in Rekspoede en Sint-Janskappel, in het oosten, is het gèèrnaars zoals in West-Vlaanderen. In Jean-Louis Marteel ‘Cours de Flamand, het vlaams dat men oudders klappen’ [1992] staat in de woordenlijst garnaeze, met ae voor ao.

In de vaste rubriek ‘Ons oud Vlaams’, die Cyriel Moeyaert in elk nummer van de Mededelingen van het Komitee voor Frans-Vlaanderen publiceert, treft men af en toe woorden en woordvormen aan die niet aan West-Vlaanderen, maar aan Zeeland of Holland doen denken. Ik noem hier anderhalf, hek, appelboom, pereboom, bevallig, zoldering, lusten, verkoudheid. Het is bekend dat Frans-Vlaanderen een gebied is van

21 Is dit smory misschien een bijvorm van smurrie, volgens Knuttel in het WNT XIV, 2229 = afl. 18 [1931], ‘zeer gewoon in grappige toepassing op spijzen, die men niet aanstonds weet thuis te brengen, of waarvan man de samenstelling niet kent: Dat is lekkere smurrie’. Dit is niet overgenomen in de dikke Van Dale [1950]; wel een daarmee samenhangende barg. betekenis ‘tabak’.

22 't Is al zoo van buiten, 't is al zoo van bin'. Guido Gezelle in Kortrijk 1872-1899.

23 Moeyaert schrijft, dat Lemire in 1893 christelijk democratisch volksvertegenwoordiger werd en, als een tweede priester Daens, in conflict komt met zijn bisschop. ‘Driemaal breekt hij in het Franse parlement een lans voor het Nederlands onderwijs. Hij wordt ook burgemeester van Hazebroek’.

24 Bij De Coussemaker heeft de tweede lettergreep van garnarsen, anders dan de eerste, een volle toon, wat zou kunnen wijzen op een klemtoon. Jeanne Labaere uit Duinkerke (Rozendaal) ‘sprak spontaan garnaozen met de klemtoon op de tweede lettergreep’; uit een brief van C. Moeyaert (23 december 1999). Vgl. echter gérnoaze in het Oostends Woordenboek [1988] van R. Desnerck, met duidelijke klemtoon op de eerste lettergreep.

25 Zie over J. Petilion C. Moeyaert in De Franse Nederlanden 13 (1988): 224-235.

26 Voor Groot-Sinten, voor France Telecom Grande Synthé, signaleert C. Moeyaert me, onder de naam Jocelyne Dewynter, de passage Garnaers Straete.

[p. 217]

relicten. Het ziet ernaar uit, dat oude vormen met a, zoals garnar en garnaard, oorspronkelijk niet vreemd zijn geweest aan het Vlaams en als relict slechts in Frans-Vlaanderen werden bewaard. Kan dat betekenen dat de Brugse gheernaert [1531?] van Cornelis Everaert geleidelijk de oude garnaard heeft verdrongen in de rest van het graafschap Vlaanderen?

4.3. De vormen met e

Hoe is gheernaert naast garnaart te verklaren?

Van Wijk [1912] rekende al met de mogelijkheid, dat de grondvorm van het door hem Mnl. genoemde gheernaert ‘met ʒarnj-, ʒarni-’ dus met een umlautsfactor begonnen' zou zijn. Een vorm met metathesis der r vóór tautosyllabische dentaal van garne, uit Mnl. grāne ‘knevel’, verklaart garnaert. Mnl. grāne gaat, evenals de daaraan beantwoordende vormen in andere Germaanse talen, terug op een ô-stam. Een jô - stam zou, uit Mnl. *grēne, met metathesis ge(e)rne ‘knevel’ opleveren. Die vorm vindt men in de West-Vlaamse Walewein 10141 [13de e., hs. Ao 1350]: ‘banderside liepen hem die tranen over die ghernen nederwaert’. Die ghernen zouden ten grondslag kunnen liggen aan de West-Vlaamse gheernaert. De vocaalvariatie is in overeenstemming met de geografische distributie van deze etymologisch verwante vormen. Dit levert een onberispelijke etymologie van de e-vorm gheernaert. Hierbij zou een door Van Wijk mogelijk geachte, met ʒërn- begonnen grondvorm passen.

Nu weten we niet of gheernaert al Middelnederlands was, dus al vóór 1500 is opgetekend. Onze oudste bewijsplaatsen zijn die van de Bruggelingen Everaert [1531?], geciteerd in het MNW, De Dene [1561], aangehaald in het WNT, en ghrnaert in het Gentse Dictionariolum van Paludanus [1544].²⁷ Het palatale vocalisme komt echter al eerder voor, t.w. in gernaet [1514], maar dat is dan ook een Brabantse, Brusselse vorm.

Zou het e-vocalisme van gheernaert misschien ook anders dan door een Germaanse umlautsfactor verklaard kunnen worden? Dr. A. Goeman (Meertens Instituut), met wie ik het opvallende vocalisme van de garnars in de Westhoek besprak, stuurde me fotokopieën van drie kaarten uit deel I van J. Goossens, J. Taeldeman en G. Verleyen, Fonologische Atlas van de Nederlandse Dialecten [1998], waarvan het bestaan me onbekend was. Kaart nr. 20 ‘Idiosyncratische ontwikkeling van Wgm. a in gras’, moet, helaas, zowel voor vormen met (type ga(r)s) als zonder metathesis type (gras) dienstdoen, wat de overzichtelijkheid van het kaartbeeld niet ten goede komt. Dr. Goeman was echter zo vriendelijk voor mij die kaart te verduidelijken, door op het zuidelijke areaal met een blauwe lijn het palatale ge(r)s-gebied, dat tal van fonetische varianten vertoont, en met rood de Zeeuwse en Zeeuws-Vlaamse velaire gors-ruimte te omzomen. Het zuidelijk-centrale ge(r)s heeft Zuid-Brabant als harde kern en omvat de zuidoostelijke helft van West-Vlaanderen. De West- en Frans-Vlaamse kuststrook vertoont echter de mediale metathesisvorm ga(r)s.

Dit kaartbeeld van gras vertoont dus, tot op zekere hoogte, enige overeenkomst met wat we van de woordgeografie van garnaal weten. Het palatale ge(e)rnaart is een Vlaamse en Brabantse vorm, die de Westhoek in Noord-Frankrijk niet heeft veroverd.

Hoewel, op de kaart van de garnaal in de aflevering ‘Zeevisserij’, die Roxane Vandenberghe voor het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten heeft getekend, is de vorm gernaars (mv. -en) niet slechts aanwezig op de Westvlaamse kust, maar ook op twee plaatsen westelijk van de Belgisch-Franse staatsgrens. ‘Ik vermoed’, zo

27 Heeroma in Album Rene Verdeyen p.246 [1943]. Indien Paludanus een bewerking is van Curius [1538], zoals Heeroma p. 241 schrijft, dan valt toch het afwijkende vocalisme op: ae bij Paludanus tegenover a bij Curius.

[p. 218]

schrijft ze in haar brief van 23 november 1999, ‘dat de garna(a)r-vormen vroeger ook in mijn onderzoeksgebiedje, namelijk de Frans-Vlaamse kust, voorkwamen, maar dat mijn informanten, allen vissers van beroep, onder invloed van hun West-Vlaamse collega's de palatale vorm ge(i)rnaart hebben overgenomen’.

Op grond van enige overeenkomst van het kaartbeeld van gras met dat van garnaal, kan men geneigd zijn het palatale vocalisme van gernaart en, met rekking gheernaert, niet te zien als een geval van umlaut. De palatale verkleuring zou dan, net als bij ge(r)s, samengaan met r-metathesis. Dan zou gheernaert ten opzichte van garnaard secundair zijn, en mogelijk, net als bij ge(r)s, een van het centraal-zuidelijke Brabant uitgaande vernieuwing vertegenwoordigen.

Zou men bij garnaard ook zonder umlautsfactor het tegenwoordige kaartbeeld met de de e-vormen hebben gekregen? Dan zou een bij uitstek maritiem woord een hoogst merkwaardige, extreem doorgedreven centraal-Brabantse expansie hebben meegemaakt, die het als gheernaert tot aan de vloedlijn van de provincie West-Vlaanderen zou hebben gebracht! Bij gras en karre echter heeft diezelfde centraal-Brabantse golf op een zeer behoorlijke afstand vóór diezelfde kust halt gemaakt. Men zou zich goed kunnen indenken, dat oude gheernaert-vormen in West-Vlaanderen, het gevolg zijn van umlaut.

Hoe dan ook, het resultaat in de provincies West- en Oost-Vlaanderen moest wel een e-vorm zijn door umlaut en Brabantse invloed. Of vergeten we nog een andere factor, de invloed van de Vlaamse familienaam Geirnaert?²⁸

Frans Debrabandere in zijn Woordenboek van de Familienamen [1993] vermeldt echter slechts één en dan nog vrij laat voorbeeld: Jan Gheernaert [1711] een buitenpoorter van Brugge. Invloed van de Vlaamse familienaam Geirnaert op de palatale vorm van gheernaert ‘garnaal’ blijkt dus niet hard te maken. Debrabandere vraagt zich af, of de Vlaamse familienaam ‘soms een adaptatie zou zijn van de D. FN Gernhardt?’ Zou de Vlaamse familienaam niet eerder samenhangen met een beroep: het venten van garnalen?

Kon in 1912 Van Wijk gheernaert nog ‘de ouderwetschte vorm’ noemen, voor de etymologie van garnaal leggen de Zeeuwse met o, en de Frans-Vlaamse, Antwerpse en Hollandse vormen met a, thans meer gewicht in de schaal.

28 Vgl. de door mw. dr. A. Marynissen te Leuven vervaardigde kaart, die de spreiding van de familienaam Geirnaert in Nederland en België weergeeft, met p. 78 van T.H. Schoonheim en W.J.J. Pijnenburg: ‘Vwen name here des biddic v; familienamen op het INL’ in Jaarboek van de Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie, overzicht van het jaar 1994, p. 58-81 (met dank aan T.H. Schoonheim).

[p. 219]

5. Hoe is garnaat ontstaan?

In de oudste vormen: gornaart [1484], de Zeeuwse vorm voor garnaart in Zierikzee, en gheernaert, bij de Bruggeling Cornelis Everaert [1531],²⁹ ligt de klemtoon op de eerste lettergreep.

Het suffix, dat voor het WNT ‘minder duidelijk’ was, is identiek met het Ndl. - aard-suffix bij mannelijke persoonsnamen, dat ontleend is aan Fra. -ard, dat op zijn beurt teruggaat op germ. -hard als tweede deel van eigennamen als Bern-hard en dergelijke. Voor het suffix van garnaart en gheernaert vgl. Mnl. clauw-aert.

Op verkeerde etymologische gronden heeft Heeroma aangenomen, dat granaat ‘de meest oorspronkelijke vorm’ zou zijn, ouder dan geernaard. Hierdoor vermoedelijk beïnvloed schrijft het NEW van Jan de Vries ‘de oudste vorm zal zijn garnaat’. Dat is echter uitgesloten. Heeroma noemt het ook opmerkelijk, ‘dat garnaat uitsluitend als collectivum voorkomt’. Mocht dit historisch bedoeld zijn, dan is het niet juist; het komt voor als collectivum en als appellativum, zoals in ‘het hooft van een garnaet’ in De Brune, Bank. 1, 384 [1657].

Met wegval van de r na lange vocaal en onder invloed van de oorspronkelijke klemtoon van de eerste lettergreep, ontstaat uit -aard een secundair suffix -aat. Het MNW heeft onder het lemma geernaert een voorbeeld van gernaet en een meervoud gernaten, en nog wel met palatale vokaal. Bedoeld zijn twee Brabantse plaatsen uit Tregement der ghesontheit ‘ghetranslateert wten latine int duytsche’, Brussel [1514].³⁰

Dit -aat van garnaat, dat als suffix kon worden opgevat, moest al vroeg, onder invloed van de vele, reeds Middelnederlands-Franse leenwoorden op -aat, de klemtoon naar zich toe trekken. Dat dit al het geval zou zijn in de voorbeelden uit Tregement, lijkt niet waarschijnlijk. Waar de klemtoon heeft gelegen in het lemma ‘Garnaet. Petit poisson comme escreuisse. Squilla’ van Plantijn [1573], is niet uit te maken; dit trefwoord lijkt te zijn overgenomen van de Garnat van Maaler [1561].³¹ In het door Heeroma in TNTL 61, 1941, p. 61, noot 1, geciteerde voorbeeld van een vorm met metathesis ‘een coleur, als ghesoden granaet, dat is, seer fijn root’, van Jan Huygen van Linschoten, Nav. d. Port. 98a [1595], ligt de klemtoon mogelijk op het suffix; de granaat ‘granaatappel’ en ‘edelsteen’ (Mnl. ghernâte) kan daarbij van invloed zijn geweest. In de ‘roo Garnaet’ van Hondius Moufeschans 239 [1621] vereist het metrum echter de klemtoon op de eerste lettergreep:

Van roo Garnaet³² groote goden
Witte Spierijnck en Schardeyn;
Of gebraden of gesoden,
Of gefreyt, is ons gemeyn.

Dat de klemtoon in deze uit garnaard gereduceerde garnaat oorspronkelijk eveneens op de eerste lettergreep moet hebben gelegen, bewijzen moderne Hollandse dialectvormen als gòareneat op West-Voorne (Goeree), de garrint (coll.) in Noordwijk,³³ of het Katwijkse gâarent naast gâarenboot ‘boot die garnalen vist’,³⁴ of het vrijwel monosyllabische gaarnt dat ik wel eens in Katwijk heb gehoord. Trouwens in de verzen

Oesters, Garnaet, Alykruycken,
Is geen kost voor kille buycken,

van Cats 2, 583, uit zijn Tachtig-jarige Bedenckingen [1658], heeft garnaet zijn oude klemtoon behouden.

29 Afkomstig uit het Esbatement van den Visscher, datering van het WNT. Naar Dick Wortel me meedeelt vindt men deze datering eveneens in J.J. Mak, Vier Excellente kluchten p. xiv [1950]. Vergelijk in de Bouwstoffen van Willem de Vreese p.74, onder 57: ‘geschreven van 1527 tot ca. 1540’.

30 Blijkbaar een vertaling van ‘Magnini Medici Mediolanensis Regimen Sanitatis Salernitanum, sive schola salernitana. Lovanii per Ioannem de Westphalia. 1482. 4’. Er zijn meer uitgaven, o.m. ook een van c. 1490 uit Basel bij Nicolaus Kessler. Deze gegevens dank ik aan prof. dr. Roberto Busa S.I. in Gallarate.

31 ‘Voor Plantijns Thesaurus Theutonicae linguae was Maaler inderdaad de voornaamste bron’, Frans Claes, in LB 61 (1972): 166.

32 In de marge staat * Garnat.

33 Aangehaald in de Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren voor 1846, p.74 [1845].

34 G.S. Overdiep, Woordenboek van de Volkstaal van Katwijk aan Zee [1949].

[p. 220]

6. Van garneel tot garnaal?

Op grond van Zaanse en Kampense dialectvormen van garneel schreef Van Wijk in 1912 in zijn etymologisch woordenboek ‘Het formans -aal is voor -eel gesubstitueerd’.

Heeroma, die dat in zijn artikel van 1941 overneemt, schrijft: ‘De vorm garneel is echter op zijn beurt ook weer jong en treedt pas op in het begin van de 17de eeuw’. Hij stelt de vraag, hoe men erbij kwam de uitgang -eel te gebruiken? Invloed van barbeel en makreel, vindt hij niet waarschijnlijk. Evenmin als het ontstaan is de verspreiding van de -eel-vorm hem duidelijk. Hij acht het van oorsprong wellicht een ietwat literaire vorm, die als zodanig in de Duitse schrijftaal is overgegaaan. Het is blijkbaar een Zuiderzeewoord geworden, voegt hij er aan toe.

Met een variant op Van Wijk zou men de vraag kunnen stellen: is -aal wel voor -eel gesubstitueerd? Is het niet andersom?

7. Hoe is garneel ontstaan?

De oudste plaats van garneel in het WNT komt voor in de versregel ‘Met garneel, met schelvis en met schollen’ in de Bacch. 107 [1628] van de uit Emden afkomstige, Amsterdamse boekverkoper Pers. Een merkwaardige vorm guarneelen³⁵ vindt men in Sprankhuisen 1, 25a [1634].³⁶ Oudaan, Poëzy 2, 139 heeft het over ‘Een school’....Van Krab, van Kreeft, van Veel-voet, van Garneel' [1648].³⁷ Winschooten, Seeman [1681] schrijft, de ‘Garnaat, bij de Amsterdammers, mijn landslui, garneel...genaamd’. Halma [1710] noemt garneel achter zijn lemma garnaat.

Het ontstaan van garneel, een Zuiderzeewoord, lijkt eenvoudiger te verklaren dan Heeroma zich dat heeft gedacht. In De Zaansche Volkstaal [1897] noemt Boekenoogen tal van woorden met ê die beantwoorden aan Wgerm. â, got. ê, zoals blêse (blazen) en eel (aal, het dier) en garreneel. Die Zaanse ê komt echter ook voor in vroeg overgenomen Latijnse woorden zoals kees (kaas, lat. câseus). Boekenoogen heeft blijkbaar in de aa van garnaal eveneens een Wgerm. â gezien, terwijl die slechts een gerekte, in oorsprong korte a vertegenwoordigt. Het lijkt voor de hand te liggen, dat de volkstaal de -aal van de garnaal heeft geassocieerd met de aal ‘paling’; daardoor werd een oorspronkelijke garnaal tot een garneel. Heeroma noemt in Hollandse Dialektstudies [1935] voor Tessel en Wieringen germ. , die daar als [E.] optreedt in skE.p (schaap); hij voegt er aan toe ‘ook garnEl (garnaal)’.³⁸ Dat de Amsterdammer landslui van Winschooten de garnaal als garneel uitspreken, past bij het ‘malle out Amsterdamsch’ (Vondel, Aenleidinge), dat niet veel anders zal zijn geweest dan het door Boekenoogen beschreven Zaans. Dat garneel, immers het gevolg van contaminatie, jong en ‘een ietwat literaire vorm’ is, heeft Heeroma goed gezien; maar dat die vorm literair ‘van oorsprong’ zou zijn geweest, is niet waarschijnlijk.

35 Hierbij tekende Heeroma in 1941 aan ‘zelfs guarneel gespeld alsof het een Frans of Italiaans woord gold’.

36 Geciteerd onder Snoeperig in deel XIV, 2384.

37 Geciteerd onder Veelvoet in deel XVIII, 1153.

38 Vgl. ‘Het schijnt dus wel dat in Noord-Holl. ons woord garnaal of garnaar - want het is in de Noordholl. diall. dat de dissimilatie heeft plaats gehad - meegetrokken geworden is met de hele groep van echte e-vormen’, C. Tavernier-Vereecken, in HCTD 24 (1950): 50.

8. Hoe is garnaal ontstaan?

De oudste plaats van garnaal in het artikel garnaal in het WNT is afkomstig uit Willem Leevend 2,73 [1783]. Maar de cd-rom van het WNT biedt ons een oudere gar-

[p. 221]

nael uit De Brune, Bank. 1, 126 [1657]³⁹ en latere uit het N-I. Plakaatb. 2, 318 [1658] en 3, 215 [1688].⁴⁰

Garnaal zou, volgens Heeroma op het einde van de zeventiende eeuw door de botsing van de vele vormen in Amsterdam ontstaan zijn. Ik probeer een exacter verklaring.

De metrische vorm garrenaer, in Het nieuwe Hoornse Speel-werck [1732], de oudste druk is van 1670 en daarop door het WNT gedateerd, veronderstelt een garnaar met de klemtoon op de eerste lettergreep. Met dissimilatie, zoals reeds voorgesteld door Tavernier-Vereecken,⁴¹ wordt dat, aanvankelijk met dezelfde klemtoon, garnaal. Daarin kon -aal eveneens geassocieerd worden met aal ‘paling’. In Vla. karpel uit karper, met precies dezelfde dissimilatie, werd de oorspronkelijke klemtoon gemakkelijk bewaard; niet zo bij garnaal. Voor de vorm garnaar uit garnaard, vgl. geernaar uit geernaard in het Westvlaamsch Idioticon [1873] van De Bo. Van garnaar, garnar is garner een gereduceerde vorm; daar zijn de volgende voorbeelden van bekend: Junius, Nomenclator 55a [1583], d.i. 81a in de editie [1567], vandaar in Kiliaan [1599], verder ook: Vondel 1, 534 [1617] (uit zijn Warande der Dieren) en Six van Chandelier, Poësy 422 [1657].

Indien garneel, reeds in 1628 in de literatuur opgetekend, te verklaren is als een ontspoorde Hollandse dialectvorm van garnaal, dan ligt het voor de hand, dat deze laatste ouder moet zijn dan zijn oudste literaire vindplaats van 1657, ouder in elk geval dan 1628. Misschien mag men het ontstaan van garnaal situeren op het einde van de zestiende eeuw, dat wil zeggen een eeuw eerder dan Heeroma zich dat heeft voorgesteld.

Dat de vorm garnaal dankzij het overwicht van Amsterdam de vorm van de schrijftaal geworden is, zal men vermoedelijk met Heeroma eens zijn. Het accent op -aal is het gevolg van attractie door de vele uit het Frans ontleende substantieven, zoals bijv. het reeds mnl. corael, met dezelfde uitgang.

39 Geciteerd onder Vijlen (I) in deel XXI, 630.

40 Geciteerd onder Visschersprauw in deel XXI, 1218, resp. onder Speelprauw in deel XIV, 2720.

41 ‘Dissimilatie komt op veel kleiner schaal en minder regelmatig voor dan assimilatie’ schrijft A. Weijnen in zijn Vergelijkende klankleer van de Nederlandse dialecten § 76 [1991]. Als voorbeelden noemt hij dial. regel, karpel, sperbel voor ‘reiger, karper, sperwer’. Vgl ook Oe. turtur naast Oe. turtle.

9. Hoe garnaal in het etymol. wdb. er uit had moeten zien

garnaal (c.1657) ontstaan door dissimilatie < garnaar [1670] < ze. gornaart [1485], met verdonkering van a tot o vóór dentalen < garnaert (Curius [1538]). Het fra.vla. antw. holl. garnaert, met a in de wortelsyllabe, is een germ. vorming van garne, met metathese der r vóór tautosyllabische dentaal < mnl. grāne ‘stekelhaar’ en het ndl. -aard-suffix < fra. -ard < germ. -hard als tweede deel van eigennamen; voor de vorming vgl. mnl. clauwaert. Met mnl. gne vgl. got. *grana (Isidorus), ohd. grana (nhd. granne ‘zwijnsborstel’), oe. granu, on. grǫn ‘snor’ (zuivere ô-stammen). vla. gheernaert [1531?], met umlaut en rekking, veronderstelt mogelijk een jô-stam, evenals vla. die ghernen (Wal. 10141). De garnaal is genoemd naar zijn lange voelsprieten; verderop verwant met graat.

Naast garnaal: veroud. resp. dial. brab. gernaet [1514], garnaet (Plantijn [1573]), waarin -aat als een suffix gaat fungeren < garnaert. Dial. garneel [1628], een Zuiderzeewoord, is onder invloed van holl. dial. eel ‘aal’, uit garnaal ontstaan; vandaar hd. garnele.

[p. 222]

III. Parlevinker⁴²

In het Zaansch Idioticon [1897] heet parlevinker, ‘met hoofdtoon op vink’, een ‘minachtende benaming voor een kleinhandelaar in grutterswaren en veevoeder’. Het woord, dat reeds in 1671 in de oudere vorm parlevink als bijnaam aan de Zaan voorkomt, is, zo schrijft Boekenoogen, nog niet bevredigend verklaard.

Bijna twintig jaar later, in deel XII, I, afl. 4 [1915] van het WNT publiceert hij drie artikelen parlevink, parlevinken, parlevinker. Over het eerste van die woorden, de aanduiding voor ‘iemand die geen vast beroep of verblijf heeft, maar van allerlei aanvat om aan den kost te komen’, zegt hij ‘thans meestal in den vorm parlevinker’. Het tweede, het werkwoord parlevinken is, volgens Boekenoogen, in de betekenis 1) ‘schacheren, venten’ vooral in Holland, Friesland, Groningen en Oost-Friesland nog bekend, ‘ofschoon het begint te verouderen’. De betekenis 2) ‘praten als een parlevink, koeteren’, met het jongste citaat uit Falkland, Schetsen 1, 180 [1896], vindt Boekenoogen blijkbaar nog gewoon.⁴³ Van het derde woord, parlevinker, kan men zeggen, dat het begint te verouderen, nu het bedrijf zelf ter ziele is. Dat was vijftig of honderd jaar geleden wel anders.⁴⁴

In diezelfde aflevering van het WNT probeert Boekenoogen een verklaring, maar die schijnt de auteur zelf niet te hebben overtuigd.

Hij zoekt de oorsprong van parlevink in de vinkerstaal en definieert het als ‘vink die nu eens in 't hout, dan weder op het nabijgelegen land heen en weder vliegt. Aangezien door de vinkers de vogels, hetzij vinken, hetzij musschen, kneuen en andere, die gedurende den vinkentijd zich nabij de baan ophouden, maar zelden in het hout of op de baan komen aangeduid worden met den naam parlekage, parlekazie (uit fr. par l'occasion), is het mogelijk dat men daarnaar eene samenstelling met vink heeft gevormd. Of echter de oorsprong van het woord parlevink in de andere opvattingen (voeg toe: daaruit) verklaard moet worden, is twijfelachtig zoolang wij niet weten hoe oud het vinkerswoord is. Evengoed zou dit ontleend kunnen zijn uit de bet. 2) (koeterwaal)’. Dan volgt het poëem: ‘die parlevinken doen niets dan schade aan de vinkerij, want door hun gekwink en gefladder lokken ze de trekkoppels naar zich toe en maken die wild’.

Als Boekenoogen op dit poëem had laten volgen ‘gehoord hier en daar, dan en dan’, dan was het overtuigender overgekomen. De veelzijdige folklorist Boekenoogen kennende, hoeven wij niet te twijfelen aan de authenticiteit van parlekage in de vinkerstaal van zijn tijd. Het is ook niet absurd om te geloven, dat hij van een vinker een zinnetje als ‘dat is maar een parlekagevink’ zou kunnen hebben gehoord. Maar dat levert nog niet automatisch een woord parlevink, laat staan de geheel andere betekenis ‘venter’ op. Mogelijk is de om de vinkenbaan heen en weer vliegende vink door vinkers incidenteel parlevink genoemd, al of niet als gevolg van suggestief vragen. Is dat het geval geweest, dan lijkt dat weinig anders dan een incidentele vorming op grond van parlekage, hetzij een woordspeling aanknopend aan parlevink in zijn gewone bet. ‘venter zonder vast verblijf’. De betekenis 1) ‘vink’ van parlevink in het WNT stamt uit het etymologisch bedrijf van het Leidse woordenboek, en niet uit de vinkerij. Wil men tot een bevredigende verklaring van de familie van parlevink komen, dan kan men beter het vinkersbedrijf buiten beschouwing laten.

Ik veronderstel dat de reeds in 1671 opgetekende bijnaam parlevink ‘kleinhande-

42 Met dank aan dr. C. Smeenk, prof. dr. K.H. Voous, K.J. Eigenhuis, mijn zoon Herman, J. Frankhuizen en Dick Wortel.

43 De eerste bundel der Schetsen van Falkland wordt in het WNT geciteerd uit de derde druk en gedateerd 1894 in plaats van 1896. In een brief van 20 februari 2000 aan prof. Voous schrijft de hovenier en vogelringer G.D. Engelen, geb. 1911: ‘Naast parlevinker bestaat ook het woord parlevinken kletsen, kletskous’.

44 Zie Navorscher 42 (1892): 550, ‘Te Oud-Beierland verstaat men door parlevinkers, en hier is 't echte vaderland dier mannen, kooplieden, die met een schuitje met haring of kaas overal heenvaren, maar voornamelijk naar België en Frankrijk, om daar hunne waar aan den man te brengen. Het grootste gedeelte des jaars vertoeven zij in den vreemde en slechts enkele malen in den loop des jaars bezoeken zij hunne geboorteplaats. Vooral te Gent, in Vlaanderen, is het aantal Oud-Beierlandsche parlevinkers zeer groot. Voorts noemt men hier ieder kleinhandelaar in kaas en visch, die met een hondekar b.v. in de omliggende gemeenten rondrijdt om zijne waren te venten, een parlevinker’.

[p. 223]

laar, venter in grutterswaren en veevoer’, heeft betekend, en niet ‘koeterwaal’. Deze laatste betekenis vermeldt Boekenoogen onder het schrapje, onderaan kolom 508, op grond van een citaat uit Langendijk 2, 111 [1702].⁴⁵ Het Zaansch Idioticon [1897] vermeldt dat parlevinker de hoofdtoon op vink heeft, wat er misschien op zou kunnen wijzen, dat die klemtoon secundair is ten opzichte van parlevinken. In 1915 in het WNT leest men bij parlevink: ‘met klemt. op de laatste lettergr.’; kan dat invloed zijn van wat in 1897 bij parlevinker werd geschreven? Mijns inziens moet parlevink, net als andere soortgelijke samenstellingen, oorspronkelijk de klemtoon op de eerste syllabe hebben gehad.

We hebben geen vinkersterm parlekazie nodig, omdat we bij parlevink ‘venter’ te maken hebben met een schertsende vorming. Het eerste lid hangt mogelijk samen met oude woorden als parlementen, reeds Mnl., en parlesjanten [c. 1670→],⁴⁶ of gewoon met Fra. parler. Het tweede lid is vink, maar mijns inziens niet als naam van de vogel, maar in figuurlijk gebruik zoveel als ‘vent’. De vorming is te vergelijken met een woord als luistervink ‘iemand die afluistert’, en is in oorsprong, evenmin als schijtvink, synoniem van schijtlijster, stellig niet een bijzondere vinkensoort.⁴⁷ Zo is een parlevink iemand die goed van de tongriem gesneden is, iemand die goed kan parlesanten, een passende naam voor een venter met koopwaar. Bij Langendijk 2, 211 ‘Ken gy die parlevink wel half verstaen? ik niet’ [1712], betekent het ‘iemand die vreemd praat, koeterwaal’, een naam die past bij de Franse kok Vetlasoepe. In zijn Verzameling Spreekwoorden² 71 [1831] noemt A. Fokke het koeterwaals van de schreeuwende Rangkraamer: ‘half gebrooken Parlevinksche taal’.⁴⁸

Andere vormingen bij vink met een verbaal eerste lid zijn roervink ‘onruststoker’, lokvink ‘coquet meisje’ en schijtvink ‘bangerd’. De beide eerste hebben ook de eigenlijke betekenis ‘vink die de vinker gebruikt om andere vinken te lokken’. Vergelijk ook niet verbale samenstellingen als gatvink, een scheldwoord in Bredero's Moortje [1615-1617] en Spaanschen Brabander [1617] en Vlaams snotvinke ‘snotjongen’. Ook in verbinding met een kwalitatief adjectief wordt vink dikwijls toegepast op personen: een kale, lichte, rare vink. Het WNT XXL, 860 vermeldt zelfs het simplex vink [ca. 1600 → 1682] in de betekenis ‘armoedzaaier’.

In de etymologische Aulapocket van Jan de Vries heeft de vink nooit een rol gespeeld; toen ik de dertiende druk [1983] bewerkte, zag ik geen reden om hem alsnog op de vinkenbaan te brengen. Dat ik me weer moest verdiepen in de oorsprong van parlevink(er), vindt zijn aanleiding in een brief (6 maart 2000) van prof. dr. K.H. Voous, emeritus hoogleraar in de bijzondere dierkunde aan de VU. Hij schreef: ‘Hoewel uitvoerig genoemd in Van Dale's grote woordenboek, is geen van mijn ornithologische vrienden en vinkenbaankenners er in geslaagd de definitie van Van Dale te bevestigen of deze zelfs te herkennen. Ik heb er ook nooit van gehoord of gelezen. Uiteraard zijn mij wel het werkwoord parlevinken en het zelfstandig naamwoord parlevinker bekend. Waar zou de uitspraak van Van Dale op gebaseerd zijn? En wat zou de etymologische achtergrond van al deze woorden zijn?’

Zo ziet men nu ook weer, hoe kritisch men moet zijn ten opzichte van stellige uitspraken in woordenboeken. Uit een voorzichtige, niet zonder enige kritische twijfel geformuleerde veronderstelde vink in Boekenoogens artikel parlevink in het WNT, heeft het woordenboek van Van Dale die vink voor vol aangezien. Wie een nieuwe druk van dat woordenboek bewerkt, heeft geen gelegenheid om zich grondig in ety-

45 Uit Don Quichot, blyspel, derde bedrijf, derde toneel.

46 Van Focquenbroch 1, 201, uit Eneas van Virgilius [c. 1670].
Van Haeringen in zijn Supplement [1936], vat parlevinken ‘koeteren’ op als een ‘schertsende vervorming’ van parlementen en parlesanten (‘naar parlevink als vinkersterm?’), en meent dat parlevink ‘niet ouder hoeft te zijn dan het ww.’ Vergelijk J. de Vries in zijn NEW; die echter, anders dan Van Haeringen, parlevinken ziet als een afleiding van parlevink. De oudste plaats van parlevinken ‘koeteren’ in het WNT is uit V. Elsland, Gez. 61 (vermoedelijk c. 1710), geciteerd uit de vierde, postume druk van 1738, waarin de plaats overeenstemt met de derde druk van 1730. Een eerste of tweede druk schijnt in Nederlandse bibliotheken niet aanwezig te zijn.

47 Zie Navorscher 29 (1879): 210, geciteerd in WNT XXI, 869 onder de opnoemer Vinkensoort.

48 De eerste druk van de Verzameling is van 1810. Het eerst gedrukt in Het Hollandsche spreekwoord: 't Is al geen goud wat 'er blinkt, of de Waereldsche Kermismarkt [MDCCCVI]. Lijkt een satire op de rang- en titelzucht onder Lodewijk Napoleon, koning van Holland (1806-1810), na de egalitaire Bataafse republiek. Mogelijk is de ‘half gebrooken Parlevinksche taal’ een zinspeling op het ‘Hollands’ van Hollands nieuwe koning.

[p. 224]

mologische kwesties te verdiepen. Wouter Nijhoff in Den Haag vond blijkbaar dat etymologie niet thuishoorde in zijn Van Dale; daar had hij een ander boek voor. De firma Van Dale is daarmee pas begonnen, toen ze meende een goed boek bij de hand te hebben met P.A.F. van Veen's product van 1989, grotendeels een vertaling van E. Klein's Etymological Dictionary of the English Language [1966-67], aangevuld met dateringen zonder bronvermelding.⁴⁹

Maar wie een etymologisch woordenboek schrijft of bewerkt, moet wél kritisch kennis nemen van wat over een te behandelen woord werd gepubliceerd. Liet Jan de Vries, reeds in de eerste [1958] druk van zijn etymologisch woordenboekje, bij parlevinken de vink met rust, zo niet in aflevering 4 [1964] van zijn NEW [1971]. Daar blijkt een heen en weer vliegende vink het voorbeeld voor iemand die geen vast beroep heeft. Hij voegt er, in navolging van Van Haeringen, Supplement, aan toe: ‘de herkomst van het woord is onbekend’. Wat in de eerste druk [1989] van P.A.F. van Veen staat, is kritiekloos overgenomen uit het WNT.

Prof. Voous schreef me op 27 maart: ‘Er bestaat thans beslist geen naam voor een rond de vinkenbaan rondvliegende vink, of het moest de roervink zijn, welke naam mij wel bekend is, evenals de naam lokvink. Het Nederlands Oecologisch Instituut (Heteren) vroeg voor mij aan alle vergunninghouders van vinkenbanen voor wetenschappelijk onderzoek of zij parlevink kenden. Ik ken hen allen en slechts één ervan reageerde en dat was negatief, waaruit ik moet afleiden, dat geen van hen de naam kende’.

Het is tenslotte de moeite waard te citeren wat Klaas J. Eigenhuis te Aalsmeer, leraar biologie en enthousiast veld-ornitholoog, de professor berichtte. Hoewel hij woordenboeken van Kruyskamp, P.A.F. van Veen en J. de Vries erbij had gehaald, had hij zich er toch niet door in de war laten brengen, maar was tot de conclusie gekomen ‘dat de parlevink niet primair een vogel was’.

Adres van de auteur: Beatrixlaan 7, nl-2361 SB Warmond

P.S. In WNT XII, I afl. 4 [1915] vermeldt Boekenoogen voor parlevinker in Amsterdam in 1870 de betekenis ‘parlevinkschuit’. Nu meer dan honderd jaar later is, in het Leids Dagblad van 21.07., Gilles van Beelen, schipper van de ‘Zuydtwijck’ in Katwijk, aan het woord. Hij zegt ‘Ik heb een oud parlevinkertje dat ik helemaal aan het opknappen ben. Een leuk bootje’.

49 Zie TNTL 106 (1990): 207-216. Met de tweede druk [1997] tracht Nicoline van der Sijs er een beter boek van te maken.