Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 116

[p. 193]

Jeroen Jansen
Onderwijs in de Tooneel-Poezije

Een ongepubliceerde poëtica van Ludolph Smids

Abstract - In the Amsterdam University Library, a manuscript by Ludolph Smids (1649-1720) can been found which offers a multitude of poetical ideas, especially on drama theory. This manuscript dates from an early period (ca. 1678) in Smids's literary career and is of considerable importance due to the huge number of examples which clarify the poetical theory given.

1. Inleiding

Literaire handschriften uit de zeventiende eeuw worden nog steeds stiefmoederlijk behandeld, zeker als ze niet direct met een gedrukte tekst verbonden kunnen worden of (bij voorbaat) toegeschreven zijn aan belangwekkende auteurs als Hooft of Huygens. Tot deze conclusie komt waarschijnlijk wel iedereen die een catalogus op zeventiende-eeuwse handschriften doorbladert. Daar treft hij intrigerende titels, waarover nooit is gepubliceerd.¹ Zo stuitte ik enige tijd geleden in de handschriftencatalogus van de Amsterdamse universiteitsbibliotheek op de titel Onderwijs in de Tooneel-Poezijee, so wel van d'oude als hedendaegse dichters, met de volgende omschrijving:

Afschrift uit de 17e eeuw, van een naar het schijnt in 1678 te Groningen bij Joh. Collen uitgegeven werkje. - 99 blz. 8^o. IF 8.²

Om meer dan één reden werd hier mijn belangstelling gewekt. Ten eerste omdat nergens in de vakliteratuur wordt gerept van een Groninger octavo-druk uit 1678 met het onderhavige opschrift. Ten tweede vanwege de titel van dit ‘afschrift’. Hij correspondeert namelijk geheel met die waarmee Cornelis van Hoogeveen in 1765 te Leiden een verzameling poëticale lezingen van leden van het Kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum uitgaf. Sinds de gedegen dissertatie (1989) van Ton Harmsen zijn we goed geïnformeerd over aard en inhoud van de veertig voordrachten die verschillende auteurs van Nil omstreeks 1670 aan de dramatheorie wijdden. Zou het Amsterdamse handschrift hier iets mee te maken hebben? De verdere toelichting bij dit nummer in de Amsterdamse catalogus ontzenuwt evenwel iedere gedachte hieraan:

Het hs. verschilt van het in 1765 te Leiden uitgegeven Nauwkeurig onderwys in de Tooneel-Poezye, enz., onder de werken van het Genootschap ‘Nil volentibus arduum’ (dl XIV) opgenomen.³

Ook deze opmerking prikkelt de nieuwsgierigheid. Kennelijk heeft iemand ooit beide handschriften met elkaar vergeleken. Maar in welk opzicht verschillen de teksten, wat is de status van het onderhavige Onderwijs in de Tooneel-Poezije, en wie is of zijn de

1 Eerder overkwam mij dit bij een apograaf van P.C. Hoofts Schijnheiligh, die in de Catalogus der bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden wordt genoemd; zie hierover: Grootes 1990: 141.

2 De handschriften der stedelijke bibliotheek met de latere aanwinsten. Universiteitsbibliotheek Amsterdam. Catalogus der handschriften II, p. 235, nr 1474.

3 Ibidem.

[p. 194]

auteur(s) ervan? Bovendien klinkt de titel met de subtitel so wel van d'oude als hedendaegse dichters nog om een andere reden bekend in de oren. Leden van Nil Volentibus Arduum hadden hun kritische Dichtkunstigh onderzoek en oordeel over het treurspel van Orondates en Statira (1670) afgesloten met de aankondiging dat ‘de waare Liefhebbers te zijner tijdt te wachten hebben een Onderwijs in de Tooneelpoëzije zo wel van de Oude, als Heedendaagsche Dichters’.⁴ Welke relatie is er dan tussen deze aankondiging en het betrokken manuscript?

4 NVA 1670, p. 88. Zie ook Harmsen 1989: 1-3. Toen de verzameling opstellen van de leden van Nil Volentibus Arduum werd uitgegeven, koos Cornelis van Hoogeveen ook voor deze titel: Naauwkeurig onderwys in de tooneel-poëzy, en eenige andere deelen der kunst, zo wel van de oude als hedendaagsche dichters.

2. Het handschrift

Het handschrift (Universiteitsbibliotheek Amsterdam: I F 8) lijkt van de buitenkant een zeventiende-eeuwse druk in octavo-formaat. Gebonden in een perkamenten kaft, met op de rugzijde bovenaan de (afgesleten) titel. Op de binnenkaft heeft de auteur geschreven: Observationes theathrales.⁵

Bij het doorbladeren van het handschrift valt allereerst op dat het een netschrift betreft, een in een duidelijke minuskel geschreven tekst, waarin zelden een doorhaling voorkomt. Niet alleen de buitenkant wekt echter de indruk dat het om een ‘boek’ gaat: De tekst begint op p. 1 recto met een ‘Order en range van dit werckie’, een globaal inhoudsoverzicht (met pagina-aanduiding) dat ruim drie pagina's bestrijkt.⁶ Afsluitend treft de lezer een ‘Index’ van vijf pagina's (weer met paginaverwijzing). Maar het meest opvallend is wellicht de titelgravure (zie hierna) op p. 3 recto. Hierop volgt de eigenlijke tekst met een beschouwing over ‘apartes, Terzijde-spraecken’ op p. 4 recto. We zien vervolgens een groot aantal hoofdstukken met titels die onderwerpen uit de dramatheorie aanduiden, zoals een beschouwing gewijd aan het ‘Getal der spreeckende in een Tôn:’, aan ‘Hertstochten, door persoonen uitgebeelt’ en aan het ‘Episodium, Bijverdichtsel’. Daarnaast zijn er hoofdstuktitels die een meer algemene poëticale inhoud vertegenwoordigen, zoals ‘Droomen’, ‘Gesichtkunde’, en ‘Helsche besweerders en Tovenaars’. Verder valt op - we zijn nog steeds aan het bladeren - dat heel wat pagina's zijn opengelaten, en dat ook hele tekstpassages met een potloodkruis werden doorgestreept (de passages blijven goed leesbaar). Het laatste hoofdstuk, ‘Van afgrijsselicheden, en onmogel:’ treffen we op p. 96 verso, waarna de ‘Index’ het geheel afsluit. Al met al gaat het om een flinke hoeveelheid materiaal: 191 pagina's, waarvan er 137 zijn beschreven. Meteen wordt duidelijk dat hier, in ieder geval in kwantitatief opzicht, een belangrijke poëticale bron is aangeboord, een bron die in geen enkele studie over het Frans-classicistische toneel wordt genoemd.

5 Sic. Zoals later zal blijken, is degene die dit ‘afschrift’ (of liever: ‘netschrift’) heeft vervaardigd, de auteur van de tekst zelf. Verder staat op deze binnenkaft met pen (niet in de hand van de auteur): No 27; daaronder: ‘in oct.’. Ook wordt hier de signatuur 92 M en I F. 8 vermeld, alsmede de ingeplakte titel (met toelichting) uit de Amsterdamse handschriftencatalogus van 1902.

6 De bladzijden zijn rechtsboven op de rectopagina met potlood genummerd, waarbij slechts de bladen zijn geteld, zodat er steeds een recto- en een versopagina is. De nummering is niet in het handschrift van de auteur.

3. De titelgravure

Uiteraard is een van de eerste zaken die moet worden onderzocht of er, zoals de handschriftencatalogus beweert, inderdaad in 1678 te Groningen door Johan Collen een werkje met dezelfde titel werd uitgegeven. Van een dergelijke druk is geen spoor te vinden. Met de genoemde Johan Collen zal ‘Jan Coellen’ (ook wel: Jan Cöllen of J. Collenius) worden bedoeld, een drukker-boekverkoper die volgens de Thesaurus 1473-1800 van J.A. Gruys en C. de Wolf in de periode 1647-1671 te Groningen

[p. 195]

[p. 196]

actief was.⁷ Uit niets blijkt echter dat hij ná 1671 nog iets heeft gedrukt, zodat een publicatie in 1678 om deze reden al niet voor de hand ligt. De handschriftencatalogus houdt ook een slag om de arm: het zeventiende-eeuwse handschrift zou een afschrift zijn ‘van een naar het schijnt in 1678 [...] uitgegeven werkje’ (mijn cursivering). Hiermee lijkt het waarschijnlijk dat de opsteller van de catalogus op grond van de ‘titelpagina’ in het handschrift aan een gedrukte versie heeft gedacht. Want onder de gravure op deze pagina staat de geschreven tekst: ‘tot Groningen bij Iohan Collen. A^o: 1678.’ (zie de afbeelding).

De ‘titelpagina’ is als volgt tot stand gekomen. De auteur nam een titelgravure van een ander boek,⁸ knipte daar de titel uit en plakte die op p. 3 recto, binnen een zwartomlijnd kader. In de open ruimte van de gravure vulde hij met de hand in quasi-drukletters de titel van zijn werk in: ‘Onderwijs in de Tooneel-Poezije, so wel van d'Oude, als hedendaegse Dichters.’ Daaronder schreef hij met letters die (in de verte) aan een gedrukte tekst doen denken, binnen de omlijning, de plaats, drukker en het jaar van verschijnen.

Wat wilde de auteur met deze ‘titelpagina’? En waarom koos hij voor deze titel? Meende hij soms in 1678, nu het Dichtgenootschap zijn toezegging een Onderwijs in de Tooneelpoëzije te verschaffen nog steeds niet was nagekomen, zelf deze belofte te moeten inlossen? Maakte hij het geheel op voor publicatie? Dit lijkt toch onwaarschijnlijk: waarom dan zoveel moeite gedaan om een eigen titelgravure in elkaar te knutselen? Of was dit inderdaad een afschrift van een gedrukte tekst, zoals de handschriftencatalogus suggereert? Dat komt me nog minder waarschijnlijk voor. Waarom in dat geval alle tijd en moeite geïnvesteerd om een reeds gepubliceerde tekst in zijn geheel over te schrijven, inclusief zo'n titelgravure en zonder de auteur van die gedrukte uitgave te vermelden? Voordat we echter verder reikende conclusies aan deze pagina mogen en kunnen verbinden, moeten we bepalen wie de auteur(s) van dit handschrift is of zijn.

7 Gruys en De Wolf 1989: 40. Als vroegste druk van deze Coellen vond ik de Disputatio theologica de regula credendi et justitia christiana van Petrus Baumannus uit 1648. Coellen drukte veel theologische en medische studies, met name in het Latijn. Onder de Nederlandstalige werken die bij hem uitkwamen zijn De weeckwerken, der ghedenckwaerdighe historien, leer-gedichten, en spreucken, &c van Johan van Nyenborch (1657) en de Kleyndere catechisatie over de christelicke catechismus der gereformeerde Nederlandtsche gemeynten, begonnen door Johannes Martinus en voltooid door Abraham Thrommius (1667). De meest productieve jaren van Coellen zijn gelegen in de periode 1655-1664.

8 Omdat in de gravure zeer klein het jaartal ‘Ao 1638’ staat, is het na enig speurwerk gelukt te achterhalen aan welke publicatie deze gravure werd ontleend. Het gaat om de in 1638 te Amsterdam uitgegeven vertelling uit de Franse Astrea in de vertaling van Jacob Heerman: Ghedenckweerdighe Historie van Chryseide en Arimant, met Gondebout, Coningh van Borgondien, &c. Geschiet binnen en omtrent Lyons in Vranckrijck. Uyt de Fransche Astrea, in Nederduyts over-gheset door J. Heerman, Amsterdam, voor Iacob Heerman, 1638 (UB Amsterdam, sign. 1066 F 25).

4. De auteur

Was het de samensteller van de handschriftencatalogus wél opgevallen dat het handschrift verschilde met dat van Nil Volentibus Arduum, zijn analyse van het manuscript ging klaarblijkelijk niet zover dat hij tot toeschrijving aan een of meerdere auteurs kon overgaan. Toch blijkt bij lezing van de tekst al snel en onmiskenbaar de naam van de vervaardiger. Het tweede onderwerp waaraan het handschrift een beschouwing wijdt, is getiteld: ‘Alleenspraecken, ofte Soliloquia’. In dit hoofdstuk wordt op p. 5 verso het aanroepen van Goden en Godinnen ter sprake gebracht, waarbij flink wat voorbeeldteksten worden genoemd. Waar de auteur het aanspreken van de zon aan de orde stelt, heeft hij bij de genoemde voorbeeldtitels in de marge toegevoegd: ‘De Roderik van mij ook de son’. Deze opmerking moet wel slaan op de Roderik, of de verkrachte Florinde. Treurspel, in zijn tijd ongepubliceerd maar later opgenomen in De overgebleeven Tooneelpoëzy van Ludolph Smids (1744). Ook op andere plaatsen in het handschrift vinden we indicaties dat we hiermee de auteur hebben bepaald.⁹

Ludolph Smids (1649-1720), letterkundige en medicus, van wiens werk vanaf 1685 gedrukte uitgaven verschenen, wordt door een werkgroep van Utrechtse neer-

9 Op p. 23^v, waar het ‘Getal der Personaadien’ aan de orde is, lezen we: ‘Integendeel voert men persoonen in een spel, om er meer gewoel in te brengen, schoon deselve niet inde geschiedenis niet gestelt worden’. In de marge staat: ‘Aricie in Racines Hippolitus: en in sijn Ifigenie de woelende Erifile; en Tancredo in mijnen Roderik.’ Op p. 50^r onder ‘Inventio, Eijgenvindinge’ lezen we: ‘Berenice was van een vrij quaat gerucht; sij lagh bij haar broeder Agrippa; getrouwt sijnde liep sij van 'er man, en bleef bij haar broeder; ia was een bedgenood van Titus; doch de vernuftige Racine schikt sich naar het betaamlijke; en voert haar ten toneele, als een deugdelijke, en onbesprokene Prinses. siet het tafereel van mijn Gallerij’. Van Smids verscheen in 1685 de Gallerye, ofte proef van syne dichtoefeningen; met noodige verklaaringen verrykt...., Groningen, bij Carel Pieman (boek-drukker, en verkooper, aan het vismarkt).

[p. 197]

landici op grond van zijn poëticaal georiënteerde ‘Toetsteentje der Nederduytsche Toneel- en mengelpoësye’ (1694) een ‘volijverige volgeling van Nil Volentibus Arduum’ genoemd.¹⁰ Daarmee lijkt zijn poëticale attitude bepaald. Bekendheid krijgt hij met zijn treurspel Konradyn (1686), dat op de Amsterdamse schouwburg vertoond werd.¹¹ In hetzelfde jaar verscheen van hem De deboosjant, een bewerking/vertaling van Plautus' Mostellaria, ‘op onze tyden en zeden gepast, en naar de hedendaagsche Toneelwetten verschikt’. In de voorrede hierbij (van 7 november 1686) is te lezen dat zijn Konradyn weinig succes heeft gehad.¹² Echter, Smids had zijn debuut als toneelauteur gemaakt met het treurspel Roderik, of de verkrachte Florinde, voor het eerst gepubliceerd in 1744, maar de voorrede is gedateerd: 3 april 1681.¹³ In het zelfde jaar is zijn blijspel Spookende minnaar, of de verdrukte gelieven gereed, dat eveneens in zijn eigen tijd ongepubliceerd bleef.¹⁴

Naast ongepubliceerd drama van de jeugdige Smids is in de uitgave Overgebleeven Tooneelpoëzy (1744) ook ‘Het Leven van Ludolph Smids. M.D.’ opgenomen, een korte biografie van de auteur, waarvan voor ons doel met name het volgende gedeelte interessant is:

Na dat onzen Dichter de beginselen der Taalkunde gelegt hadde, wierd Hy een jaar naar het overlyden zynes vaders, door zyne vrinden, tot voortzettinge dezer oeffeninge naar Antwerpen ter schole gelegt, (alzo zyne ouders en vrinden den roomsche godsdienst waare toe gedaan geweest,) en van daar na twee Jaaren naar Westphalen in een klooster gezonden; daar hy verder de Latynsche taale meester geworden zynden, zig in den Jaar 1670, van daar begaf, naar de Hooge Schoole van Leiden, om, onder den beroemden Hoog Leeraar F. de la Boe Silvius, de geleerde lessen der geneeskonst te hooren, en de volkome kennisse der zelve, hem eigen te maaken. Hier begon zyn aankomende Dichtkonst, niet wynig op te wakkeren, door den dagelyksche ommegang met verschydene Liefhebbers der Zangh-godinnen, en hy gaf ook toen alrede blyken van zyne genegentheid tot de kennisse der Penningkunde en andere Oudheeden...¹⁵

Op eenentwintigjarige leeftijd ging Smids dus in Leiden medicijnen studeren, een periode waarin volgens de biograaf zijn liefde tot de poëzie in niet geringe mate aanwakkerde en waarin hij dagelijks met verschillende poëzieliefhebbers contacten had.¹⁶ Was het in deze periode dat hij zijn inzichten over het toneel begon op te tekenen?

10 Meijer 1978: 58.

11 Konradyn, Treurspel, Amsterdam, by Albert Magnus, 1686. Zie over dit stuk ook: Harmsen 1980: 173, 187-188.

12 Smids 1686, fol. *3^r, ‘Aan den redelyken Lezer’: ‘Het heugdme noch alte wel, ô Lezer, hoe rampzalig mijn eerstgeboorene, de jong KONRADYN, zelf ook op het toneel is geweest, aldaar mede (gelyk eertyds op het schavot) nederknielende om nooit weêr op te staan. Doch, in de plaats dat my dat zoude afschrikken, en myn handen van de Toneelpoëzy doen afhouden, zo heeft het niet alleen my aangedreven om myn oude stukken, uit een hoek, weder voor den dagh te haalen; maar ook om eenen nieuwen op te stellen en gereed te maaken. Dit Blyspel is dan weder op het tapyt gekoomen, naar dat het eenige jaaren achter de bank gelegen had...’.

13 Deze tragedie is een bewerking van de Rodericus fatalis van de Antwerpse Augustijner monnik Emmanuel Rodriguez. Zie Harmsen 1980: 176.

14 Het jaar blijkt uit de voorrede aan zijn echtgenote Maria Smids (fol. A2^r vlgg.) ‘Groningen 1681’ (in: Smids 1744, achter Roderik).

15 Smids, 1744, fol. A2^r-v.

16 We weten uit een versregel in Smids Spookende minnaar (1681) dat hij op de Leidse kermis in 1671 Jan Baptist van Fornenbergh heeft zien spelen (Worp 1907, p. 40). Over zijn letterkundige contacten in Leiden is verder (nog) niet veel bekend.

5. De datering van het handschrift

Een belangrijke indicatie voor de datering van het handschrift vormt uiteraard de titelgravure waarop het jaartal 1678 prijkt. Aangezien de status van deze pagina onduidelijk is, blijft dit slechts een vage aanwijzing voor de periode waarin Smids zijn aantekeningen in dit netschrift overzette. Zoals we straks zullen zien, heeft het genoemde jaar ook niet de status van een terminus ad quem. Op grond van de aard van het handschrift, de gebruikte bronnen en vermeldingen in het handschrift mogen we aannemen dat (1) dit handschrift zeker niet een afschrift van een gedrukte tekst is (zoals de catalogus suggereert), maar (deels) een netschrift waarin Smids aantekeningen over toneel uit een klad in het net overschreef (hierover later meer); (2) de belangrijkste periode dat Smids aan de aantekeningen werkte, gelegen is tussen de jaren 1673 en 1678. Immers, een belangrijk deel van de in de inhoud verwerkte theorie blijkt afkom-

[p. 198]

stig uit bronnen direct vóór deze periode, zoals het ‘Aan de beminnaars van d'oude en nieuwe tooneelspeelen’ bij Jan Vos' Medea (1667) en Lodewijk Meijers ‘Voorreeden’ bij de Verloofde koninksbruidt (1668). Veel voorbeelden werden gekozen uit in de jaren 1670-1671 gepubliceerd drama, zoals J.L. Blasius, Het huwlyk van Oroondate en Statira (1670), Dirck Buysero, Astrate, koning van Tyrus (1670), A. Peys, De nachtspookende joffer (1670), H. de Graef, Den dullen ammirael, of Stryt om d'eer (1670), en M. Gansneb Tengnagel, De Spaensche heidin (1671). Meermalen wordt ook verwezen naar J. Racine's Mithridate (1673). Een duidelijke terminus a quo van het materiaal is hiermee uiteraard niet gegeven. Smids kan al in de zestiger jaren begonnen zijn poëticale notities in klad op te schrijven. Gezien het jaartal op de titelgravure zal het afschrijven hiervan hoogstwaarschijnlijk kort voor of in 1678 hebben plaatsgevonden.

Tot zover lijkt er niets aan de hand om de terminus ad quem van het handschrift op 1678 te stellen. Maar wie het afschrift bestudeert, ziet dat de tekst niet in één keer is opgeschreven. Hier moet eerst iets gezegd worden over de indeling van het handschrift. Smids heeft ernaar gestreefd de door hem behandelde onderwerpen (die in de titels bij de ‘hoofdstukken’ te vinden zijn) alfabetisch te rangschikken. Zoals gezegd begint hij op p. 4 recto met ‘Apartes’, vervolgens ‘Alleenspraecken’ (dus slechts alfabetisch op beginletter), en ‘Aaneenhechting der Bedrijven’. Hij gaat op p. 7 recto verder met de C (hoewel ‘Character’ hier met een ‘k’ is geschreven en er ‘Goede Karacter...’ staat), en zo voorts. Onder de laatste letter, de ‘V’, vallen beschouwingen over de ‘Vertooning van onmogelijcheen, en afgrijss.’ en over ‘Van afgrijsselicheden, en onmogel:’. Het afschrijven gebeurde hoogstwaarschijnlijk niet rechtstreeks, dat wil zeggen niet van een klad dat dezelfde volgorde bevatte. Dit betekent dat de alfabetische ordening (qua titel) pas in het ‘afschrift’ tot stand zal zijn gekomen. Dit leid ik onder andere af uit de opengelaten bladzijden die aangeven dat de indeling niet helemaal was voorberekend. Ook kwam Smids in de problemen toen bleek dat hij een aantal thema's niet meer onder de juiste letter kwijt kon. Dit vermoed ik althans. Zo maakt hij van de titel van een caput over afgrijsselijke gebeurtenissen op het toneel: ‘Van afgrijsselicheden...’, zodat het onder ‘V’ kon worden geplaatst. Dit lijkt toch een noodsprong, omdat kennelijk het begin van het handschrift met onderwerpen die beginnen met de letter ‘A’ al geschreven was.¹⁷ Ook de titel van het caput over de agnitio is nogal verwrongen: ‘Pers. Agnitio. Herkennis’ (het ‘Pers’ staat voor ‘personen’), maar hier moet een andere oorzaak worden gezocht. Eerst stond er: ‘Peripetia, Herkennis’. In een laat stadium, namelijk nadat de index al was voltooid,¹⁸ bemerkte Smids zijn vergissing. Om te rechtvaardigen dat de tekst op deze plaats in het manuscript stond, werd ‘Peripetia’ vervangen door ‘Agnitio’ en werd er een woord met een ‘p’ (pers.) aan toegevoegd.

Vrijwel zonder uitzondering begint elk nieuw onderwerp op een nieuwe rectopagina. Voor de datering van het handschrift is deze wetenschap niet zonder belang. Nu kunnen we immers bevroeden dat er ruimte overbleef voor toevoegingen (over het zelfde onderwerp) indien deze niet te lang waren. Deze aanvullingen lijken er legio te zijn, en kunnen ruwweg in drie categorieën worden verdeeld. In de eerste plaats onderscheiden we stukken tekst die later onder de bestaande tekst werden geschreven. Dit zal in de meeste gevallen goed mogelijk zijn geweest omdat de ‘hoofdstukken’ niet steeds en in eerste instantie tot onderaan een verso-pagina werden volgeschreven. Toevoegingen van deze soort zijn meestal goed te herkennen aan het gebruik van een

17 Dat er geen degelijk ontwerp voor het afschrijven was gemaakt, moge bijvoorbeeld ook blijken uit een losse opmerking ter afsluiting van een hoofdstuk gewijd aan ‘Perturbatio, Ontsteltenis’ (p. 77^r): ‘Wie nu kan Onsteltenissen doen oprijsen inde Toehoorders; eenen onnooselen, of eenen dwingelant, of een verleijden, en onwetenden, daar af hebben wij geseit pag. 114 dat ik hier had behôren an te laschen’. Met ‘pag. 114’ bedoelde Smids de reeds geschreven pagina 60^v.

18 Want in de index (p. 98^v) stond aanvankelijk dezelfde aanduiding: ‘Peripetia, Herkennis’. Over ‘Peripetia’ is heengeschreven: ‘Personen’.

[p. 199]

lichtere inktsoort of andere pen. In de tweede plaats gaat het om zinnen en zinsfragmenten die tussen de regels werden ingevoegd, veelal doorlopend in de marge. In de derde plaats zijn er opmerkingen van toevoegende aard in de marge geschreven.

Ook werd in een enkel geval een heel ‘hoofdstuk’ later neergeschreven, zoals dat over ‘Fransche,’ op p. 18 recto.¹⁹ Dat Smids de tekst ervan na 1678 vervaardigde, blijkt onder andere uit de volgende passage:

Dat de Fransche nu de waare Meesters in de Toneelpoësije sijn, getuigt ons T. Arends voor sijn Mithridates, ende die van In Magnis voluisse sate voor hunne verduitste Thebaïs, dat Racines eersteling genoemd word. Siet ook Pels, [het paginanummer is opengelaten] pag. Misbruik en gebruik des Toneels: pag. [het paginanummer is opengelaten]. Horatii vertaling van de Dichtkonst.

De Mithridates van Thomas Arends dateert van 1679, de Thebais, of vyandlyke broeders van Frans Rijk uit 1680,²⁰ terwijl de twee genoemde traktaten van Andries Pels (Gebruik, én Misbruik des Tooneels en Q. Horatius Flaccus dichtkunst, op onze tyden, én zéden gepast) respectievelijk in 1681 en 1677 verschenen. Dit betekent dat Smids nog in of na 1681 aan dit hoofdstuk moet hebben gewerkt.

Maar er zijn aanwijzingen dat de auteur nog later aanvullende opmerkingen in het handschrift heeft aangebracht. In de Frans-classicistische toneeltheorie heerste de norm dat een monoloog onaanvaardbaar was, omdat het onwaarschijnlijk werd geacht dat iemand zich, zonder toehoorder, uitvoerig uitsprak over zijn innerlijke drijfveren. In zijn beschouwing over ‘Alleenspraecken, ofte Soliloquia’ (p. 5^r) wordt nu de hevige hartstocht van een (alleen) sprekend personage genoemd als excuus voor het gebruik van het soliloquium.²¹ Dit excuus was volgens Smids ongegrond indien die hartstocht geaffecteerd was. Van dit ‘op de maat klagen’ geeft Smids een aantal voorbeelden: we treffen het onder andere in Didoos doot (1668) van Pels, en in D.P. Heynks Veranderlik geval, of stantvastige liefde (1663).²² Later heeft hij hier (p. 5^r) nog enige andere voorbeeldtitels tussengevoegd, deels in de marge:

ende de acht Alleenspraken van Theodaat, Amalas. Amaltred. en Clodezilus in Amales. p. 7 &c. en Bidloos Karel en K.L. Mariamne; en haar Eudoxe, in Genserik.

Het ‘Amales.’ staat voor Ph. Quinaults Amalazonte, waarvan in 1667 een vertaling door J. Koenerding verscheen; echter, Govert Bidloo publiceerde zijn Karel, erfprins van Spanje pas in 1679, terwijl Katharina Lescailjes Herodes en Mariamne, alsmede haar tragedie Genserik eerst in 1685 werden gedrukt. Katharine Lescailje behoorde tot de groep dichters en dichteressen met wie Smids vriendschappelijke contacten onderhield. Hij schreef een lofdicht²³ voor haar Herodes en Mariamne, terwijl deze Amsterdamse dichteres op haar beurt een lofdicht schreef voor zijn Gallerye, of proef van syne dichtoefeningen (eveneens in 1685 verschenen).²⁴ Al eerder zagen we (zie mijn noot 9) dat Smids op p. 50 recto van het handschrift zijn eigen Gallerye noemt, een publicatie die ook van 1685 dateert.

Verwijzingen naar drukken ná 1685 heb ik in het handschrift niet gevonden. Op grond hiervan weten we zeker dat Smids nog zeker tot in 1685 aanvullingen heeft aangebracht (er wordt vaker naar Lescailjes Genserik en Herodes verwezen, maar steeds als aanvulling, meestal in de marge). Wanneer hij het handschrift met rust heeft gelaten, dat wil zeggen: is gestopt het te completeren, weten we uiteraard niet

19 De pagina's 19^r t/m 21^v zijn leeg. Mogelijk had Smids dit hoofdstuk hier gepland, mogelijk ook heeft hij van de lege pagina's gebruik gemaakt het onderwerp alsnog op te schrijven.

20 De opmerking over Thomas Arends slaat op zijn opdracht aan Kornelis Valkonier (gedateerd 10 juli 1679), fol. A2^v, voorafgaand aan Mithridates, koning van Pontus. Frans Rijks Thebais, of Vyandlyke Broeders verscheen te Leiden in 1680, opdracht ‘Aen de Heeren Regenten van den Amsterdamschen Schouburg’, fol. A2^r.

21 Zie p. 5^r: ‘Aangesien, wanneer eenigh bedrijver alleen, op het Toneel spreekt, en wel sonder heevige hertstóchten, de toehoorder sich verbeelden moet, dat die dingen, die geseit worden, maer gedacht worden, is het gansch ongevoeglijk te vertoonen, dat iemant die anhoort. sie de Nachtspook. Juff. [van A. Peys], ac. 4. sc. 2. Oroondate [van J.L. Blasius, Het huwlyk van Oroondate en Statira (1670)]. t'Ensij, seg ik, dat den alleenspreecker door dringende hertstochten verrukt is, het zij van liefde, of wraek...’. Deze visie is al te vinden bij Pierre Corneille (1982: 68-69; zie ook Harmsen 1989: 229). Smids heeft de passus (exclusief de voorbeelden) echter vrijwel letterlijk overgeschreven van Lodewijk Meijer, uit diens ‘Voorreeden’ bij de Verloofde koninksbruidt (1668): Meijer 1978: 88, r. 526-530.

22 Pagina 5^r: ‘t'Ensij, seg ik, dat den alleenspreecker door dringende hertstochten verrukt is, het zij van liefde, of wraek: soo komt Medea alleen uit, bij Seneca, en J. Vos. en Don Diego, vol wraek in de Cid [van P. Corneille, in de populaire vertaling door Johan van Heemskerck, ook wel De verduytste Cid genoemd]: gelijk weijnigh daer na den braeve Rodrigo; hoewel die gesochte gemaaktheit aldaar [de alleenspraak van Rodrigo] en herhalinge der laeste woorden, beter een Lierdicht dan Truirspel passen, als buiten de waarschijnelicheit sijnde, dat bedroefde natuirlik, op de maat klagen op welke, of diergelijke trant doch sonder repetitien mede draeft de Alleenspraek van de bedrukte Dido, in het spel van Pels, pag. 59. ende die van Karel op het 50, en 55 van het Veranderlijk Geval’.

23 Ook opgenomen in Smids bundel Poësye: Smids 1694: 61-64.

24 Zie Meijer Drees 1994: 155.

[p. 200]

zeker. Maar we mogen veronderstellen dat dat in deze periode moet zijn geweest, de tijd ook dat zijn eerste tekst, de Gallerye, in druk verscheen.

Er is namelijk een aanwijzing die het minder waarschijnlijk maakt dat Smids nog tot ver hierna aantekeningen heeft verwerkt. Deze heeft te maken met de bladzijden die in het handschrift zijn doorgestreept. In Smids' bundel Poësye (1694, p. 253-274) is opgenomen ‘Het Toetsteentje der Nederduytsche toneel en hengelpoesye’, een beknopte poëtica waarin in zestien korte hoofdstukken (‘aanmerkingen’) verschillende aspecten van de literaire vormgeving worden besproken. Die hoofdstukken beginnen steeds met een zesregelig gedichtje, gevolgd door voorbeelden, meestal afgesloten met enig prozacommentaar. De onderwerpen zijn divers, variërend van het gebruik van archaïsmen tot dat van straattaal.²⁵ Nog recentelijk heeft Jan Konst gewezen op het belang van Het toetsteentje en de verwaarlozing van wetenschappelijke zijde van Smids ‘aanmerkingen’.²⁶ Nu blijken de bladzijden in het handschrift die met een potloodkruis zijn doorgehaald, steeds opmerkingen en aantekeningen te bevatten die in de ‘Aanmerkingen’ van 1694 zijn verwerkt.²⁷ Met name voor de vele voorbeeldteksten die in Het toetsteentje te vinden zijn, kon Smids terugvallen op de aantekeningen in zijn Onderwijs in de Tooneel-Poezije. We zien ondertussen dat er in 1694 wel nieuwe voorbeelden bijgekomen zijn, en omgekeerd ook dat sommige voorbeeldtitels uit het handschrift niet zijn verwerkt in deze druk, maar zoals gezegd werd de basis voor de ‘Het Toetsteentje’ in dit manuscript gelegd. Het feit dat al deze onderwerpen met een potloodkruis zijn doorgehaald, kan ten minste twee dingen betekenen: (1) met het oog op (mogelijke) publicatie van de overige aantekeningen in het handschrift elimineerde Smids vast de gedeelten die al tot publicatie hadden geleid; en/of (2) bij het tekstklaarmaken van de kopij voor ‘Het toetsteentje’ selecteerde Smids uit het handschrift gedeelten die niet in de eerste plaats en direct met de dramatheorie te maken had; de doorgestreepte gedeelte gaven hem een indicatie welke gedeelten hij al in de kopij had opgenomen.

Zeker in het tweede geval zullen de potloodkruisen ter voorbereiding van publicatie van ‘Het toetsteentje’ zijn aangebracht. Het verwerken van de doorgehaalde fragmenten in ‘Het toetsteentje’ betekent dat Smids (uiterlijk) in 1694 niet meer aan publicatie van het handschrift als geheel dacht.

25 De onderwerpen zijn: (Smids 1994: 253:) ‘Oud Duytsch’, (p. 254:) ‘Nieuw Duytsch’, (p. 255:) ‘Koppelwoorden’, (p. 257:) ‘Bywoorden’, (p. 259:) ‘Klank’, (p. 260:) ‘Ineentrekkinge’, (p. 261:) ‘Uittrekkinge’, (p. 262:) ‘Spreekwysen’, (p. 264:) ‘Straattaal’, (p. 265:) ‘Verkleeninge’, (p. 267:) ‘Character van gewoontens, landaart, enz.’, (p. 268:) ‘Taalorder’, (p. 269:) ‘Rym’, (p. 270:) ‘Snede’, (p. 272:) ‘Rymtrant’, (p. 273:) - [versvoeten].

26 Konst 1997: 100.

27 Slechts de aantekeningen voor de laatste, zestiende ‘Aanmerkinge’ (1694, p. 273-274) zijn niet terug te vinden in het manuscript. Deze ‘aanmerkinge’ is ook enigszins uitzonderlijk daar zij geen titel heeft meegekregen. Het onderwerp ervan is het aantal versvoeten in het treur- en blijspel.

6. Waarom is het handschrift niet uitgegeven?

Wie het gehele handschrift heeft doorgelezen en op de hoogte is van de contemporaine dramatheorie hoeft niet lang te raden naar de reden waarom Smids niet tot publicatie van het geheel is overgegaan. Die reden ligt niet (in de eerste plaats) in het verschijnen van Pels' Q. Horatius Flaccus Dichtkunst in 1677 en in het vier jaar later volgende Gebruik, én Misbruik des Tooneels, hoewel men zou kunnen veronderstellen dat deze verhandelingen hem enig gras voor de voeten hebben weggemaaid. Maar als vrijwel iedere dichter in de zeventiende eeuw stelde Smids hoge eisen aan wat hij uitgaf. Hij formuleert dit standpunt bij de uitgave van zijn bundel Poësye (1694) nog eens expliciet tegenover de lezer:

Want alleenlijk een sin niet cierlijk genoeg uitgevoerd, eén woord qualijk verkoosen, een lettergreep onkunstig gespeld; ja self een letter naar eisch niet gekapt noch gestreept,

[p. 201]

doet hem [de dichter] een geheel boek verfoeyen, en walgende ergens in een hoek weg gooien. [...] Tot ons oogmerk word in Molieres Misantrope (seer bevallig in onse moedertaal berijmd)²⁸ aldus gesproken:

Wat noodsaaklijkheden dringen
U toch tot rijmen? en wie droes parst u uw dingen
Te laaten drukken? so dat ooit vergeeflijk is
Aan jemand, een slecht boek in 't licht te brengen, wis
'T is maar vergeeflijk aan die 't doen om van te leven
Weerstaat die lusten, die u sulke aanvechting geeven.
Doedge iets om tijdverdrijf, houd by u; volg mijn raad,
Eer gy aan 't hof de naam van een braaf man verlaat,
Om, om eens drukkers win- en baatsucht te behagen,
Door hem de naam van een seer slecht poëet te dragen.²⁹

In dergelijke kritische geluiden, een cliché in de zeventiende eeuw, horen we nog vaag een echo van Horatius' waarschuwing dat een al gepubliceerde tekst niet meer vernietigd kan worden (Ars poetica, v. 388-390). De aard van met name de theoretische uitspraken in het Onderwijs in de Tooneel-Poezije pleit niet direct en zonder meer voor publicatie van alles wat in dit handschrift te vinden is. Sommige van Smids' beschouwingen over de dramatheorie zijn namelijk niet origineel. Zoals Lodewijk Meijer vrijwel alle theorie in zijn ‘Voorreeden’ bij de Verloofde koninksbruidt (1668) aan Corneille had ontleend, met name aan diens drie ‘Discours sur le poème dramatique’, zo heeft Smids heel wat theorie uit de voorrede van Meijer (en anderen) overgenomen (we zagen al een voorbeeld in noot 21 boven). Het verschil is uiteraard dat Smids niet hoefde te vertalen en letterlijk kon overnemen. Dat deed hij dan ook. Hele zinnen uit de voorrede van Meijer zijn vrijwel ongewijzigd in het manuscript terug te vinden. Nu valt de jeugdige Smids niet veel te verwijten. Hij publiceerde immers niet. Bovendien lag de sterke gerichtheid op Meijers programmatische ‘Voorreeden’ min of meer voor de hand voor een jong dichter die meevoer op de stromen van de nieuwe (Frans-classicistische) mode. Meijers verhandeling kreeg direct na verschijnen ruime bekendheid, omdat hierin voor het eerst een aantal belangrijke beginselen van de Frans-classicistische toneeltheorie in het Nederlands werd gepresenteerd: Meijer introduceerde de belangrijke nieuwerwetse visie van Corneille aan het Nederlandse toneelpubliek, en men moest rond 1670 van goeden huize komen die Franse bron te negeren. Ook het Dichtgenootschap Nil volentibus arduum valt in zijn Onderwys in de tooneel-poëzy terug op Corneille, echter in mindere mate op diens tolk Meijer.³⁰

Dat het handschrift in deze vorm geenszins publicabel was, blijkt ook uit het feit dat de gebruikte bronnen, van wie Lodewijk Meijer de belangrijkste representant is,³¹ niet genoemd worden bij de ontleende citaten, iets dat Smids voor de publicatie van tweeëntwintig ‘toneelwetten’ (korte regels met betrekking tot de dramatheorie) in een opdracht aan Petrus Francius, voorafgaand aan zijn Roderik, of de verkrachte Florinde (1681, maar pas in 1744 gepubliceerd), wél deed.³² Hoewel dit stuk en de opdracht hierbij dus niet (in gedrukte vorm) werden uitgegeven tijdens het leven van Smids, liet hij het wel uit zijn hoofd hier de inzichten van anderen als die van hemzelf te presenteren. Smids, die zich in deze opdracht aan Francius als zo vaak terughoudend toont met betrekking tot het uitgeven van poëzie,³³ noemt in deze voorrede aan Francius zijn kritische instelling ook als de reden waarom hij zo lang (en nog steeds) wacht met het laten drukken van zijn tragedies:

28 Namelijk in 1682 door H. Angelkot.

29 Smids 1694, ‘Leeser’, fol. *4^r-v.

30 Nog ruim twintig jaar na verschijnen van de drie redevoeringen van Corneille wordt de grote invloed ervan bewezen bij Andries Pels. Corneille is namelijk de voornaamste bron bij het behandelen van de classicistische voorschriften in Pels' Gebruik én Misbruik des Tooneels (Pels 1978: 27-28).

31 Ongetwijfeld heeft Smids voor de theoretische fundering van zijn inzichten nog andere, niet bij name genoemde bronnen gebruikt. Het is echter uitermate lastig deze te traceren.

32 De toneelwetten zijn te vinden in genoemde opdracht, voorafgaand aan Smids Roderik, of de verkrachte Florinde. Treurspel, opgenomen in Smids 1744, fol. B1^r-2^v, gedateerd: Groningen, 3 april 1681. Toneelwet 3 luidt hier bijvoorbeeld: ‘Vyf bezondere Plaetsen van een eenige algemeene, staande yder zyn geheel bedryf door vast en onbeweeglyk, naar het toelaten van de Heer L. Meijer en andere’; in toneelwet 16 wordt Jan Vos met name genoemd: ‘Ter zyde spraken, doch niet te veel, en heel kort, meestendeel met een hertstocht, zomtyds door een verkeert antwoord voor zyn vragende bystaander ontveinst, gelyk dat van J. Vos en andere geprezen word’.

33 Roderik, in: Smids 1744, fol. A7^v: ‘Alwaarom, gelyk een welgeöefent Schilder zeer te verachten is [...] die zyn konst en goeden handel ontluistert, met niet als kroegen, winkels, kermissen, en andere slegte dingen aftemalen, zoo doet een Dichter zyn ryke en vloeijende rym-pen grotelyks te kort, met het opstellen van geringe rymen, slordige stekeldigten, of dertele gezangen...’.

[p. 202]

Ende dit is de reden, waarom myn Treurpen (schoon eenigen tyts op de Tooneelpoëzye verslingert geweest zynde) nooit zoo vermetel is geweest, dat zy met een fraie Treurstoffe in dit stekelig Doorenbosch heeft durven het hooft opsteken; te weten uit vreze van zich niet verstrikt te zien in de netten der nydige spinnekoppen.³⁴

Smids, amper dertig als hij deze woorden neerschrijft, toont zich bevreesd voor de literaire kritiek, alweer zo'n zeventiende-eeuws cliché. Toch had hij, ter voorbereiding van een mogelijke uitgave van dit treurspel, gedegen onderzoek verricht naar de vigerende toneelpoëtica, een werkzaamheid waar het manuscript en de ‘toneelwetten’ zo duidelijk getuigenis van afleggen.³⁵ Liet de publicatie van deze wetten nog 63 jaar op zich wachten, zijn Onderwijs in de Tooneel-Poezije zou in de volgende drie eeuwen niet worden uitgegeven. Met dit laatste zou Smids ongetwijfeld vrede hebben gehad.

34 Smids 1744, fol. A8^r.

35 Uiteraard blijkt het theoretische inzicht van Smids ook uit de praktijk van zijn eerste drama Roderik. Vgl. de opdracht aan Francius, in: Smids 1744, fol. B1^r: ‘Ondertusschen evenwel heb ik mede gelet met de veelheit der verschydene, dog op een oogwit uitlopende, daden [nl. een veelheid van handelingen waarbij de nevenhandelingen ondergeschikt zijn aan de hoofdhandeling] tegen de onmogelykheit my niet te bersten te stooten: want behalven dat, heb ik het in de gevaarlyke zee der tegenstrydige oordeelen zoetjes laten dryven, naar het de waarheid oft de waarschynelykheid quamen voortestuwen. Dus zal U E's diepgrondige kennis alhier eenigsints zien waargenomen, al het geene de hedendaagse Tooneelwetten zoo streng gebieden, ende my doenlyk is geweest in een waare geschiedenis...’. Zie ook De Haas 1997: 119. De Haas bespreekt in haar boek (passim) alle ‘toneelwetten’ van Smids.

7. Ludolph Smids' Onderwijs in de Tooneel-Poezije

Om een indruk te krijgen van de manier waarop Smids zijn onderwerpen in het manuscript aanpakt, heb ik een willekeurig hoofdstuk hieronder weergegeven (met enige toelichting). De beschouwing over ‘Nederlanders’ is te vinden op de pagina's 66^r-v van het handschrift.

Nederlanders

De Nederlanders sijn heedendaags van een ander geest gedreven, als de Grieken, of Romeinen, willen korte reedenen,³⁶ veel leevendige beelden op het toneel, en in de selve veel gewoel en werkelijcheit, en te gelijk ooren en oogen hun vermaek geschaft hebben. Daerom sijn de Nederlantsche speelen vol verwarringen, daerse te beter om zijn, als zij niet tegens de natuir strijden, en sich ondertusschen gevoelijk ontwarren.³⁷
En doordien de Speelen eerst gevonden zijn om de doffe geesten door eerlike tijtverdrijven te vermaeken; daerna om de menschen door behaaglike dingen te zeedevormen, en het spoor vande deugt te wijsen: zoo moet men de speelen ook na de oogen van het volk, daer men ze aan vertoont, voegen.³⁸ wie het volk inde Schouburg wil houden, moet hun oogen met de koorten van gevoegelijke bekoorelicheden aan het Toneel binden.³⁹
Horatius begeert self niet, dat men de oude voetstappen soo slaefs en stip sal natreeden, wanneer het slechts niet anhort tegen de regelen der Konst.
Nec minimum meruere decus vestigia Graeca
Ausi deserere.⁴⁰
Soo dat we ook self in het vertaalen, hun stellingen, reedenen en woorden niet op de voet volgen, of daer sal doorgaans niet weijnigh af- en bij geraaken, ook naer Horatii lesse.⁴¹
Nec verbum verbo curabis reddere fidus
Interpres.⁴²
Dit kan elk sien in de werckies van Nil volentibus arduum; namelijk de Gelijke Tweelingen, Orondates en Statira, en het Spookent Weutie;⁴³ ende dit is de reeden, waerom de Getrouwe Herder, van Dav. de Potter, onder het vertaalen, soo geweldig uitgedijt is.⁴⁴ gelijk T. Arentz⁴⁵
T'is wel waer het geen J. Vondel segt, dat iet vand'eene taal in d'ander door eenen engen hals te gieten, niet // [p. 66v] sonder plengen te werk gaet,⁴⁶ evenwel is het krachtichste uit Senecas Thijestes vertaalt, en met groote lof an het 5de bedrijf van Aran en Titus gelascht;⁴⁷ sijn Troas is treffelijk verduist door Westerbaan;⁴⁸ Aganemnon door L. van den Bos:⁴⁹ Hippolijtus door J.v. Vondel;⁵⁰ Hercules Furens, en Oetaeus, en Octavia, sijn ten deele, door Brant, in den Veinsende Torquaat ingeset;⁵¹ Medea is, door Hooft, naagevolgt in Baëto, en Richeldin:⁵²
Doch men moet weeten, dat ijder taale een angebooren angenaemheit, en een zielver-

36 In de marge: ‘Nochtans hebben Breroo, Struis, Koster, en andere ouden, lange Soliloquia, en wijtloopige redenkavelingen, al om het oor te streelen.’

37 Ontleend (echter in andere context) aan de voorrede bij Medea van Jan Vos (1667, fol. *3^r-v): ‘want de Neederlandtsche Speelen zijn dikwils vol verwarringen, daarze, dit staat vast, alse niet teegens Natuur strijden, en zich ondertusschen gevoegelijk ontwarren, te beeter om zijn’.

38 Eveneens overgenomen van Jan Vos (1667, fol. *4^r): ‘De Speelen zijn eerst gevonden om de doffe geesten, door eerelijke tijdtverdrijven te vermaaken; daar na om de menschen door behaagelijke dingen te zeedevormen, en het spoor van de deugdt te wijzen: zoo moet men, om deze schatten gemakkelijk door d'ooren in 't hart te storten, de Speelen na d'oogen van het volk, daar menze aan vertoont, voegen’.

39 Ook deze zin is geënt op Jan Vos, en wederom in een andere context geplaatst (1667, fol. *4^r): ‘Wie het volk in de Schouwburg wil houden, moet hun oogen met de koorden van gevoegelijke bekoorelijkheeden aan het Tooneel binden: daarom moet men zich wachten van iemandt alleen te laaten uitkoomen om met zich zelf te spreecken, of hy moet van een dolle yver gedreeven worden, of van andere hartstochten, het zy van liefde of wraak, of onverwachte veurvallen, of aanroepingen van gooden en godinnen’.

40 Horatius, Ars poetica, v. 286-287: ‘En niet is geringe eer ten deel gevallen aan hen die de Griekse voetstappen durfden te verlaten’. Bedoeld wordt het aanwenden van vaderlandse stof.

41 Hierachter is toegevoegd, deels in de marge: ‘ende soo sette over Heink 't Veranderlik geval, Serwouters Tamerlan.’ Het gaat om Dirck Pietersz. Heynck (1630-1679), Veranderlik geval, of stantvastige liefde (1663), volgens J.A. Worp (1903: 397, n. 1) uit het Spaans vertaald (bron onbekend); Den grooten Tamerlan, met de doodt van Bayaset de I, Turks keizer (1657) van Johannes Serwouters (1623-na 1668) is voor een deel naar Louis Velez de Guevara's La nueva era de Dios y Tamorlan de Persia (1642) gevolgd (Worp 1903: 332; Serwouters 1992: 220).

42 Horatius, Ars poetica, v. 133-134: ‘[Op terreinen die voor eenieder openstaan zal er (voor jou) eigendomsrecht zijn] indien je niet probeert als een slaafse imitator woord voor woord weer te geven’, d.w.z. je moet algemene kennis op een eigen manier behandelen om succesvol te zijn.

43 Het betreft drie publicaties van Nil volentibus Arduum uit 1670: De gelyke tweelingen, Het huwelyk van Orondates en Statira, en Het spookend weeuwtje.

44 David de Potter publiceerde in 1650 Den getrouwen herder, een vertaling/bewerking van B. Guarini's Pastor fido. Lodewyk Meyer noemt het in zijn lezing over de ‘Grootheidt eens Tooneelspels’ ook onder de ‘al te lange Tooneelspeelen’ die de spelers ‘met vertoonen’ en de toeschouwers ‘met hooren en toekijken’ afmatten. Zie Harmsen 1989: 298, 302.

45 In de marge: ‘Mithridates vertaalt heeft’. Vgl. boven mijn noot 20.

46 J.v. Vondel, opdracht aan Maria Tesselschade, voorafgaand aan zijn vertaling (1639) van Sophocles' Elektra (in: Vondel z.j.: 38, r. 49-53): ‘Rijm en maet, waer aen de vertolcker gebonden staet, verhindert oock menighmael, dat de vertaelder niet zoo wel en volmaecktelijck naspreeckt, 't geen zoo wel en heerlijck voorgesproken word; en yet van d'eene tael in d'ander, door eenen engen hals te gieten, gaet zonder plengen niet te werck’.

47 Jan Vos, Aran en Titus, of wraak en weerwraak (1641). Zie Worp 1892: 240 vlgg. De woordkeus in deze passus verraadt invloed van Meijers ‘Voorreeden’: zie Meijer 1978: 62, r. 68-73: ‘Maar oordeelende hier niet stófs ghenoegh voor onze Anschouwers, die overvloedt van werkelijkheidt begheeren, hebben wy het overighe daar by ghedicht; en hadden, ten besluite, daaraan ghelascht het krachtighste uit Senekas Thyestas, doende in het laatste bedrijf, Velleede haaren zoon Eduward, uit wraak, den Vader en Broeder opdisschen...’ (mijn cursivering).

48 Jacob Westerbaen, Troas (1658), een verdietsing van Seneca's Troades. Zelf vertaalde Smids enige regels uit de Troades om ze in zijn Konradyn (1686) in te voegen (Worp 1892: 286-287).

49 Lambert van den Bos, Agamemnon (1661).

50 J.v. Vondels Hippolytus (1628) is een navolging van Seneca's Phaedra. Zie voor de voorbeelden van Westerbaen, Van den Bos en Vondel ook: Worp 1892: 57.

51 G. Brandt, De veinzende Torquatus (1645). In het laatste gedeelte van dit treurspel vertaalde Brandt volgens Worp (1903: 328) verschillende verzen uit de Medea en de Hercules Oetaeus van Seneca. Zie voor de plaatsen: Worp 1892: 245-249.

52 Rycheldin is Baeto's vrouw in P.C. Hoofts Baeto. Volgens Worp (1892: 109-114) beperkt zich de invloed uit Medea in Baeto echter tot monologen van Penta, de koningin der Catten, en enige uiterlijke omstandigheden (o.a. de draak).

[p. 203]

ruckende teederheit heeft, dien den gemeenen hoop der Oversetters doorgaans komt te verliesen, doch niet soo seer, als sich daer toe een goede penne laet gebruicken: gelijk gij sien kunt in de Klachten van Dido; uitgewerkt van Virgilius in het Latijn,⁵³ en nagevolght van Vondel, Westerbaan, Vander Does, en Pels.⁵⁴ Het is de pijne waard de 4 vertaallingen eens bij malkaar te lesen.
Bernagie ontleend mede seer veele den Heldinnebrief-schrijver Ovidius, tot versieringe van sijn Oenone;⁵⁵ waarin ik hem wel moet prijsen: want de grote Corneille heeft sijn Pompeè uitgegeven,⁵⁶ met een groot getal Latijnsche veersen uit Lucanus, onder aan, gedrukt, op ijder blad van het werkje;⁵⁷ en soo sou me Didoos dood van Pels mede konnen uitgeven.⁵⁸

Op het eerste gezicht lijkt de inhoud van dit hoofdstuk gevormd te worden door een aantal losse denkbeelden en enige voorbeelden hierbij. De titel ‘Nederlanders’ dekt ook het behandelde onderwerp niet helemaal, aangezien de bijdrage toch met name over het vertalen van drama handelt. Smids geeft eerst een korte karakteristiek van het contemporaine Nederlandse toneel in vergelijking tot het klassieke drama, komt al snel tot enige typeringen van drama in het algemeen om dan over te gaan tot de kern van de zaak: de manier waarop buitenlands, klassiek Latijntalig drama wordt vertaald. Dat hij inleidend een aantal formuleringen - los van hun context - aan de voorrede bij Jan Vos' Medea ontleent, illustreert Smids afhankelijkheid in dit manuscript van autoriteiten als Vos en Meijer, althans waar het de dramatheorie betreft. Tegelijk toont het de manier waarop hij lukraak citaten van deze voorbeelden in een eigen context plaatst.

Met als aanloop de twee Horatius-citaten slaat Smids in het vervolg van dit hoofdstuk een zelfstandiger weg in om via denkbeelden over het vertalen van toneel en over de omvang van drama uit te komen bij de kwaliteit van de Nederlandse vertaling. Opvallend is zijn aansporing vier zeventiende-eeuwse Aeneis-vertalingen naast elkaar te leggen en te vergelijken. Men kan zich wel afvragen tot wie hij deze oproep richt, als hij tenminste vanaf het begin de intentie heeft gehad het manuscript niet te publiceren.⁵⁹ Smids sluit af met enige opmerkingen over de kwaliteit van afzonderlijke stukken, typerend voor de manier waarop hij in zijn Onderwijs in de Tooneel-Poezije drama van uiteenlopende aard beoordeelt. De kracht van zijn uiteenzettingen ligt vooral - zoveel wordt uit dit fragment al duidelijk - in de vele honderden titels en voorbeelden van zeventiende-eeuws Nederlands drama die hij in het manuscript passim en vanuit vele invalshoeken memoreert.

53 Vergilius, Aeneis, boek IV, o.a. v. 305-330.

54 Vondel publiceerde in 1646 een vertaling van Publius Virgilius Maroos Wercken, in proza. Hier zal waarschijnlijk op de versvertaling worden gedoeld, die in 1660 verscheen. In 1662 gaf Jacob Westerbaen zijn versvertaling van de twaalf boeken Aeneis in het licht. Al in 1651 had hij Het Vierde Boeck van d'Eneis van Virgilius gepubliceerd, namelijk in zijn bundel Uyt-heemsen Oorlog, ofte Roomse Min-triomfen (zie Smit 1975: 425-441, 594, 601-608). J. van der Does publiceerde zijn treurspel Dido in 1661; Van Andries Pels verscheen in 1668 de tragedie Didoos doot.

55 Bedoeld wordt de Paris en Helene (1685) van Pieter Bernagie.

56 P. Corneille, La mort de Pompée (1644).

57 Wat Corneille hiermee voor ogen stond, blijkt uit het ‘Au Lecteur’ bij dit werk: ‘Si je voulais faire ici ce que j'ai fait en mes derniers ouvrages, et te donner le texte ou l'abrégé des auteurs dont cette histoire est tirée, afin que tu pusses remarquer en quoi je m'en serais écarté pour l'accommoder au théâtre, je ferais un avant-propos dix fois plus long que mon poèrne, et j'aurais à rapporter des livres entiers de presque tous ceux qui ont écrit l'histoire romaine. Je me contenterai de t'avertir que celui dont je me suis le plus servi a été le poète Lucain dont la lecture m'a rendu si amoureux de la force de ses pensées et de la majesté de son raisonnement, qu'afin d'en enrichir notre langue, j'ai fait cet effort pour réduire en poème dramatique ce qu'il a traité en épique. Tu trouveras ici cent ou deux cents vers traduits ou imités de lui’ (Corneille 1963: 315).

58 Smids bedoelt dat Andries Pels de tekst van zijn Didoos doot (1668) vergezeld had kunnen laten gaan van de betreffende Latijnse verzen uit Vergilius' Aeneis.

59 Wel vaker treffen we dergelijke opmerkingen aan. Zo schrijft hij op p. 86^r in het hoofdstuk ‘Ruimte en veelheit der veersen vant’ Spel' over de lengte van de tragedie: ‘Corneille segt sich altijt gehouden te hebben binnen de paalen van 't getal van 2000 reegelen’. In de marge voegt hij toe: ‘Te zien of dit in de hedendaagsche stukken geobserveert wort’.

8. Conclusie

Aan de hand van het betoog over ‘Nederlanders’ kunnen we wat nauwkeuriger de status van het handschrift bepalen. Zoals gezegd en reeds gedemonstreerd ontleende Smids nogal wat aan het programmatische voorwerk bij Medea en de Verloofde koninksbruidt. Met name uit Meijers ‘Voorreeden’ heeft hij grote gedeelten vrijwel letterlijk overgeschreven, in een eigen volgorde her en der verspreid over de door hem behandelde onderwerpen en uitvoerig gelardeerd met voorbeelden die hij zelf had verzameld.⁶⁰ Meijer merkt in genoemde voorrede op ‘gheen voorbeelden, dan uit ons eighen treurspel byghebraght’ te hebben. Kennelijk zag Smids in dit gegeven een aansporing wel veel voorbeeldtitels te noemen. Betrekken we dit gegeven (ont-

60 Hoeveel hij ontleende aan deze ‘Voorreeden’ wordt bij een systematische analyse hiervan duidelijk. Slechts waar Meijer gedetailleerd op zijn eigen tragedie inging, haakt Smids af, te weten de regels 60-121; 179-197; 282-297; 347-391; 454-462; 603-612; 646-683 (met uitzondering van 669-673) in de editie van Utrechtse neerlandici (Meijer 1978). Ook de opening van de ‘Voorreeden’ (r. 1-121) waarin specifieke opmerkingen staan over de het stuk van Meijer, is met uitzondering van enige woorden (in r. 30-31 en 57-59) niet overgenomen. De passage over gruwelen (in navolging van Corneille), r. 417-453, is eveneens niet letterlijk overgenomen. Het handschrift werd hier slechts geïnspireerd door Meijer. Ook bepaalde passages waarin inzichten uit Aristoteles' Poetica (via Corneille) naar voren worden gehaald (r. 131-135; 275-282; 490-499) worden niet of slechts marginaal overgenomen.

[p. 204]

lening van grote passages zonder bronvermelding) op de vorm van het handschrift - systematisch en alfabetisch qua onderwerp, een inhoudsoverzicht en index -, dan hebben we hier waarschijnlijk te maken met een overzicht van de gangbare toneeltheorie dat hij te eigen behoeve heeft aangelegd. Smids verzamelde materiaal over allerlei onderwerpen die in de vigerende dramapoëtica in de belangstelling stonden, ordende dit, en vulde het voor eigen gebruik aan met voorbeelden uit de hele zeventiende-eeuwse toneelgeschiedenis, ook uit de vroege periode (Hooft, Coster en Bredero) maar met een zekere nadruk op recente auteurs, met name die van Nil Volentibus Arduum. Met dit netschrift, dat hij ook ná 1678 bijhield en waaraan hij in een later stadium nog vele voorbeeldtitels toevoegde, creëerde hij een eigen aantekenboek. Met deze notities en voorbeelden kon hij uitspraken ondersteunen in eigen, gepubliceerde theorie (zoals de ‘toneelwetten’ in de opdracht bij Roderik (1681), het ‘Toetsteentje der Nederduytsche Toneel- en mengelpoësye’ (1694)) en in ongepubliceerde theorie (zoals het ‘Voorberight aan alle kunstgenooten, Liefhebber en Begunstigers der hedendaagsche Toneel Poesije’ en de ‘Kritiken over de stellingen van Konradijn verantwoord’, twee handschriften die zijn ingebonden in het Leidse exemplaar van zijn Konradyn (1686)).⁶¹ Ze stelden hem ook in staat zijn eigen toneelpraktijk (o.a. de Roderik, Konradyn, De deboosjant, en de Spookende minnaar) van een theoretische fundering te voorzien.

De status van de titelgravure blijft bij dit alles onduidelijk. Was het een speelse poging om het gebonden handschrift meer allure te geven? Wilde de auteur voor zichzelf wel eens zien hoe een eigen werk met een gegraveerde titelpagina zou staan? Waarom schreef hij dan niet zijn naam in de vrije ruimte van het opengeknipte titelvignet? Of vormde zo'n gravure voor hemzelf de bekroning van een ‘boek’ als resultaat van een lang proces van verzamelen, ordenen en in het net overschrijven van kladaantekeningen? Voorlopig zullen we het antwoord op deze vragen schuldig moeten blijven. Dat geldt eigenlijk evenzeer voor de titel die Smids aan zijn handschrift meegaf. Door het Onderwijs in de Tooneel-Poezije, so wel van d'Oude, als hedendaegse Dichters te noemen knoopt hij ontegenzeggelijk aan bij de belofte waarmee leden van Nil Volentibus Arduum hun Dichtkunstigh onderzoek en oordeel over het treurspel van Orondates en Statira (1670) hadden afgesloten. Het is nauwelijks voor te stellen dat Smids op het moment dat hij deze titel in de gravure schreef (1678), publicatie van zijn handschrift serieus overwoog. Daarom zullen we ook hier wel met een speelse opzet te maken hebben: hij wilde voor zichzelf doen wat Nil in acht jaar tijd had nagelaten, namelijk ‘de waare Liefhebbers’ een Onderwijs in de Tooneelpoëzije verschaffen.

Een vergelijking met de opstellen van leden van het Kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum, zoals die rond 1670 neergeschreven en in 1765 uitgegeven werden, kan dit handschrift nauwelijks doorstaan. De beschouwingen van Smids leggen het vooral af tegen de in het algemeen meer oorspronkelijke en uitgewerkte dramatheorie in deze voordrachten. Aan de andere kant geeft het Amsterdamse handschrift ons ook informatie over onderwerpen die weinig of slechts marginaal met de toneelpoëtica te maken hebben, en die dus niet door Nil aan de orde werden gesteld. Om meer dan één reden echter is dit handschrift van aanzienlijk belang. Ten eerste verschaft het ons inzicht in de manier waarop een jonge auteur in een periode waarin naar Frans voorbeeld een meer normatieve toneelpoëtica ontstaat, zich door het maken van aantekeningen betreffende de contemporaine theorie en praktijk voorbe-

61 Zie over deze handschriften Harmsen 1980: 171, 180 e.v. Het gaat om Smids Konradijn. Treurspel, Amsterdam, bij A. Magnus, 1686, het exemplaar uit de universiteitsbibliotheek Leiden, sign. 1499 E 11².

[p. 205]

reidde op publicatie van drama. Ten tweede krijgen we een goed beeld van de poëticale inzichten van de dramaschrijver Ludolph Smids. Het manuscript kan zo in niet geringe mate bijdragen tot een beter begrip van zijn dramatisch oeuvre. Ook kan het, zoals gezegd, een duidelijke achtergrond geven bij de totstandkoming van zijn theoretische visie zoals neergelegd in het voorwerk van zijn diverse dramapublicaties, en in zijn afzonderlijke, gepubliceerde of niet gepubliceerde theorie.

Het grootste belang van dit handschrift is echter gelegen in de talloze titels, voorbeelden waarmee Smids de theoretische inzichten in zijn Onderwijs in de Tooneel-Poezije begeleidt. Deze bieden een ware staalkaart aan materiaal van afzonderlijk zeventiende-eeuws drama. Dit materiaal kan ons opmerkelijk veel vertellen over hoe een auteur rond 1678 eigentijds toneel interpreteerde. Voor de doorwerking van het toneel uit deze eeuw vormt dit handschrift dan ook een uitermate belangrijke bron. Het zal na dit alles weinig verbazing wekken dat de publicatie van het handschrift in zijn geheel een aanwinst voor het onderzoek naar onze zeventiende-eeuwse toneelpoëtica betekent.

Adres van de auteur: Alexanderlaan 12, nl-1213 XS Hilversum

[p. 209]

Bibliografie

Arends 1698 - Thomas Arends: Mithridates, koning van Pontus...Uyt het Frans, van den heer Racine vertaald door Thomas Arendsz. Vertoond op het Amsterdamsche Schouwburg, Amsterdam: by de Weduwe van Gijsbert de Groot, 1698.

Corneille 1966-1968 - P. Corneille: Oeuvres complètes. Ed. R. Lebègue, A. Stegmann. Parijs, 1963.

Corneille 1982 - P. Corneille: Trois discours sur le Poème dramatique (Texte de 1660). 2de dr., Parijs, 1982.

Grootes 1990 - E.K. Grootes: ‘Een Schijnheiligh-apograaf in Leiden’. In: Dokumentaal 19 (1990), p. 141-144.

Gruys en De Wolf 1989 - J.A. Gruys en C. de Wolf: Thesaurus 1473-1800. Nederlandse boekdrukkers en boekverkopers. Met plaatsen en jaren van werkzaamheid. Nieuwkoop, 1989.

De Haas 1997 - A.S. de Haas: De wetten van het treurspel. Over ernstig toneel in Nederland, 1700-1772. Diss. Universiteit van Amsterdam. Amsterdam, 1997.

[p. 210]

Handschriften 1902 - De handschriften der stedelijke bibliotheek met de latere aanwinsten. Universiteitsbibliotheek Amsterdam. Catalogus der handschriften II. Bewerkt door M.B. Mendes da Costa. Amsterdam, 1902, reprint 1995.

Harmsen 1980 - A.J.E. Harmsen: ‘Conradinus en de trits Vernulaeus, Oudaan, Smids’. In: G. Kettenis e.a., De letter doet de geest leven. Bundel opstellen aangeboden aan Max de Haan bij zijn afscheid van de Rijksuniversiteit te Leiden. Leiden, 1980, p. 172-188.

Harmsen 1989 - A.J.E. Harmsen: Onderwys in de tooneel-poëzy. De opvattingen over toneel van het Kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum. Diss. Universiteit van Amsterdam. Rotterdam, 1989.

Konst 1997 - Jan Konst: ‘“Vlie 't geen bespotbaar is”: denkbeelden over beeldspraak in de tragedie rond 1700’. In: Een kwestie van stijl. Opvattingen over stijl in kunst en literatuur. Red. C. van Eck, M. Spies en T. Streng. Amsterdam, 1997, p. 97-108.

Meijer 1978 - Lodewijk Meijer: Verloofde koninksbruidt (1668). Uitgeg. en toegel. door een werkgroep van Utrechtse neerlandici. Utrecht, 1978.

Meijer Drees 1994 - Marijke Meijer Drees: ‘“Het roemrugt'bre jufferdom van Groningen”. Over De bron-swaan, of mengeldichten van Titia Brongersma’. In: Klinkend boeket. Studies over renaissancesonnetten voor Marijke Spies. Red. H. Duits, A.J. Gelderblom, M.B. Smits-Veldt. Hilversum, 1994, p. 151-157.

NVA 1670 - Nil volentibus arduum, Het huwelyk van Orondates en Statira. Treurspel. Nooit op de Amsterdamsche Schouburg vertoont. Neevens een dichtkunstig onderzoek en oordeel over een spel van de zelfde naam, dat daar gespeelt wordt. Amsterdam, bij Adriaan van Gaasbeek, 1670.

Pels 1978 - A. Pels, Gebruik én Misbruik des Tooneels. Ed. M.A. Schenkeveld-van der Dussen. Culemborg, 1978.

Rijk 1680 - Frans Rijk: Thebais, of Vyandlyke Broeders. Treurspel. Uit het Fransch van den Heere Racine [vignet ‘In Magnis Voluisse sat est’], Leiden, Voor de Weduwe Prins, 1680.

Serwouters 1992 - Den grooten Tamerlan (1657) & Mahomet en Irena (1657). Timoeridische en Turkse tragedies van Serwouters en Lubaeus. Ed. C.G. Brouwer. Amsterdam 1992.

Smids 1686 - De deboosjant, of de Mostellaria van Plautus; Blyspel, vertaald, verschikt, en berymd door Ludolph Smids. M.L., Amsterdam ‘gedrukt voor den Autheur, en te bekoomen by Jan Klaazen ten Hoorn, Boeckverkoper tegen over het Oud Heeren-Logement’, 1686.

Smids 1694 - Ludolph Smids: Poësye. Amsterdam, by Dirk Boeteman, 1694.

Smids 1744 - De overgebleeven Tooneelpoëzy van Ludolph Smids, M.D. Benevens het Leven van den Dichter, En deszelfs Pourtrait. Amsterdam, by Pieter Bastiaansz, 1744.

Smit 1975 - W.A.P. Smit: Kalliope in de Nederlanden. Het renaissancistisch-klassicistische epos van 1550 tot 1850. Dl 1. Assen, 1975.

Vondel z.j. - J. van den Vondel: Poëtologisch proza. Ed. L. Rens. Zutphen, z.j.

Vos 1667 - Jan Vos: Medea; Treurspel. Amsterdam, Jacob Lescailje, 1667.

Worp 1892 - J.A. Worp: De invloed van Seneca's treurspelen op ons tooneel. Amsterdam, 1892.

Worp 1903 - J.A. Worp: Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland. Dl 1. Rotterdam, 1903.

Worp 1907 - J.A. Worp, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland. Dl 2. Rotterdam, 1907.