Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 116

[p. 168]

Frans-Willem Korsten
Een reactie op ‘De motivatie van het offer van Ifis’ van Jan Konst

Abstract - In this response, F.-W. Korsten argues that J. Konst has unjustly accused a modern rhetorical approach to historical texts of being a-historical. A modern rhetorical approach to literature differs from a classically oriented approach in the sense that it has a wider range and even encompasses the latter. In relation to the possibility of reading the text in the light of different positions, it is then argued that Vondel named Jeptha's daughter ‘Ifis’ after a story by Ovid, in order to indicate that the father kills the daughter willingly and knowingly.

Jan Konst geeft een uitvoerige reactie op mijn Jeptha-interpretatie in een artikel dat tevens een principiële stellingname inhoudt. Konst stelt dat mijn modern-retorische benadering ‘fundamenteel niet-historisch’ is en ‘in geen enkel geval verenigbaar’ is met de historische benadering. Beide kwalificaties zijn in mijn ogen onjuist. Terwijl Konst vermeldt dat hij moet waken voor een al te defensieve houding, lijkt zijn prudentie te verschuiven naar een neiging tot het extreme. Hoe kan ik ‘fundamenteel’ niet-historisch zijn terwijl ik aandacht besteed aan Vondels opdracht en voorwoord en geïnteresseerd ben in daadwerkelijke retorische effecten - bij een historisch gedifferentieerd publiek? Ik heb ook wel degelijk vanuit het zeventiende-eeuwse perspectief geredeneerd toen ik de tekst plaatste tegen de achtergrond van de bijbelse poëticale opvattingen uit die tijd. Hetzelfde heb ik gedaan toen ik inging op concrete retorische effecten. Het kan zijn dat Konst het niet eens is met mijn historische hypothese, maar zijn stelling dat mijn benadering ‘fundamenteel niet-historisch’ is, mist grond. Wat klopt er wel? Dat mijn benadering ‘niet overeenstemt’ met de in renaissance studies gangbare historisch-retorische benadering. ‘Overeenstemmen’ is inderdaad niet het juiste woord. Ik ving mijn artikel aan met een vergelijking. Ik vergeleek de relatie tussen de klassiek georiënteerde retorische benadering en de moderne met de relatie tussen Newtons mechanica en Einsteins relativiteitstheorie. Mijn punt was: Newton en Einstein zijn niet ‘verenigbaar’. Ik zeg dus ook nergens dat de twee retorische benaderingen verenigbaar zijn of overeenstemmen. De vergelijking moest illustreren: het een omvat het ander. De modern retorische benadering omvat de klassieke georiënteerde; en de redenen volgen hieronder.

Retoriek betreft de studie van de constructie van teksten in relatie tot hun effect op een publiek. Er is zowel theorievorming over als concreet empirisch onderzoek naar het feit dat de intentie van de maker en de constructie van de tekst niet overeenstemmen met het effect dat een tekst heeft op een publiek. De klassieke retorica kan over deze ‘mismatch’ niets zeggen, simpelweg omdat ze zich alleen bezighoudt met intentie, constructie en beoogd effect. Het bereik van de klassieke retorica is dus principieel

[p. 169]

smaller dan de moderne retoriek, omdat men bij de laatste uitgaat van constructie én effect op het publiek. (En de gangbare praktijk in de renaissancestudies maakt het bereik van het begrip retoriek vervolgens nog eens extra smal wanneer retoriek wordt gereduceerd tot enkel de constructie van de tekst.) Het bereik van de klassieke georiënteerde retorica is daarnaast methodisch smaller. Er is sinds de zeventiende eeuw, en zeker in de twintigste eeuw een heel arsenaal aan begrippen bijgekomen waarmee we teksten kunnen analyseren om zodoende meer te kunnen zeggen over hun mogelijk effect. Dat hele arsenaal laat de klassiek georiënteerde retorica buiten beeld. Tot slot is het bereik van de klassiek georiënteerde retorica pragmatisch smaller. Er is binnen de klassieke theorievorming geen werkelijke aandacht voor de verschillen in het publiek. Eén belangrijke omissie is het uitsluiten van vrouwen als relevante doelgroep. Daarom gaf ik in mijn artikel ook een concreet voorbeeld waarin een vrouw - Maria Tesselschade Roemers - twistte met twee mannen - Constantijn Huygens en Caspar Barlaeus - over de betekenis van Roemers' handelen. Moeten we ervan uitgaan dat dergelijke twisten ophielden wanneer men naast elkaar in de zaal zat te kijken naar een toneelstuk? En er zijn andere relevante verschillen waar een retorische benadering op in zou moeten kunnen gaan: sociale laag, religieuze opvatting, etniciteit, leeftijd, maatschappelijke functie; en zo verder. Samenvattend: de modern-retorische benadering is breder en omvat de klassiek georiënteerde benadering op een principiële, een methodische en een pragmatische grond.

Maar is het bereik van de modern-retorische benadering dan niet smaller omdat ze a-historisch is? Nee. Ze kan dat zijn, afhankelijk van de keuze van de interpreet. Er zijn twee hoofdmogelijkheden. (A.) Ik kan Vondels teksten analyseren, geïnteresseerd in de werking van die tekst nu, in het heden, op mij, of op een modern publiek. Ik ben ook dan overigens niet a-historisch. Ik ben juist heel concreet historisch, alleen beschouw ik de tekst niet als primair ‘betekend’ door de periode waarin de tekst is ontstaan. (B.) Ik kan moderne analytische begrippen gebruiken in de analyse van een historische tekst om te bezien of het betekenispotentieel van de tekst daarmee wordt vergroot en vervolgens een hypothese ontwikkelen over de mate waarin dat betekenispotentieel ook in de historische omstandigheden - retorisch - kan hebben gewerkt. In het geval van mijn Jeptha-interpretatie ging het om mogelijkheid (B.). Ik geloof dat Konst deze benadering opvat, naar Kloos, als een ‘allerindividueelste expressie van een allerindividueelste emotie’. Opnieuw speelt zijn extremiteit hem hier parten. Konst constateert toch ook dat ik elementen in de tekst heb getraceerd die voorheen onderbelicht zijn gebleven; en die hij nu onderschrijft. Ik ben dus niet bezig geweest met zelfexpressie, en mijn emoties doen er pas toe indien ze bevindingen ondersteunen die wetenschappelijk kunnen worden gedeeld.

Voornaamste kritiekpunt van Konsts reactie is dat ik - in zijn termen - ‘onderhuidse’ semantische velden opspoor en die inzet voor mijn interpretatie. Dat is wat mijn benadering volgens Konst a-historisch maakt, want Vondel zou mij in dezen niet kunnen ‘onderschrijven’. Nu, Konst zegt hier dat een studie alleen historisch is wanneer die teruggaat op expliciete opmerkingen van historische actoren. Dat is wetenschappelijk gezien achterhaald. En als het niet achterhaald is, leidt het onze wetenschap op een doodlopende weg. Indien we dit uitgangspunt accepteren, moeten we meer dan 90% van alle geschiedkundige studies onbruikbaar verklaren. Geschiedschrijving is nu juist dat we vanuit het heden analyseren, interpreteren, uit-

[p. 170]

spraken doen over datgene wat historische actoren zelf zeiden en deden, maar vooral ook wat ze niet konden zien, niet durfden zien; of wat ze deden terwijl ze het niet eens in de gaten hadden. Heel simpel: ik heb Vondels expliciete instemming niet nodig om een relevante, inzichtelijke, historisch betekenisvolle retorische interpretatie voor te leggen. Wanneer ik dus ergens zeg dat Vondel het zo zou hebben kunnen bedoeld, is dat een ironische en provocerende opmerking. Die opmerking neem ik terug.

Ga ik dan zomaar voorbij aan Vondel? Helemaal niet. Konst zegt dat ik ‘uit beeld draai’ wat Vondel over zijn held zegt. Maar ik geef Vondels opmerkingen expliciet weer in mijn artikel! Alleen constateer ik een primaire spanning. De hoofdfiguur in Vondels inleiding (Jeptha) is een andere dan die in zijn opdracht (Ifis). Die discrepantie is begrijpelijk, beargumenteerde ik, wanneer we het probleem van afstamming - door het verschil vader/dochter geïntroduceerd - centraal stellen. Dat Vondel Jeptha afschildert als een aristotelische held klopt. Alleen, ik vind het zo moeilijk voorstelbaar dat Vondel daarmee het laatste woord krijgt van Konst. Elk kunstwerk van enige importantie heeft een veelzijdige betekenis. Van de held of heldin in iedere moderne film zegt de regisseur of regisseuse wat hij of zij ermee heeft bedoeld. Daarmee is de werking van zo'n personage op het publiek, of de statuur van dat personage, toch niet bepaald? Dat gegeven is van alle tijden. Konst voert nog een ander punt aan: het klopt dat ik Jeptha geïsoleerd beschouw en niet in samenhang met Vondels andere toneelstukken. Maar een brede modern-retorische studie van Vondels werk bestaat nog niet; al hoopt ondergetekende binnenkort zo'n analyse van Vondels Gebroeders ter vergelijking voor te leggen.

Konst merkt op: iedereen ‘kan eenvoudig vaststellen’ dat het in Koning David herstelt en in Faëton niet gaat om de afstamming. Ik deel die vaststelling niet. In mijn Gebroeders-analyse zal ik aangeven waarom het in die stukken wél over afstamming gaat; of beter: daar ook over gaat. De crux van de zaak lijkt me Konsts stelling dat Vondel slechts vanuit één allesdirigerend thema werkte: ouderliefde. Een dergelijke reductie van Koning David herstelt en Faëton tot één thema negeert mijns inziens tal van relevante elementen in die drama's. Phaëton, bijvoorbeeld, is zo'n interessante held omdat hij via de middeleeuwse overlevering is gekoppeld aan Lucifer. En met die figuur staat rechtmatigheid en afstamming écht centraal. In Koning David herstelt is zowat het belangrijkste personage Absalom. Hier vind ik het simpelweg onhoudbaar wanneer Konst stelt dat afstamming er niet toe doet. Weliswaar is ouderliefde voor David belangrijk, maar David heeft meerdere vrouwen, en zijn zonen hebben dus een verschillende afstamming. Zo is Absalom Davids derde zoon die zijn halfbroer Amnon - Davids eerstgeborene bij een andere vrouw - doodt. Thema is dus niet zozeer de afstamming van de vader, zoals bij Jeptha, maar in het algemeen de rechtmatigheid van afstamming, of de spanning die voortvloeit uit afstamming.

Ik zeg nergens dat mijn interpretatie er precies een is die het zeventiende-eeuwse publiek zal hebben gehad. Maar Konsts verwijt dat ik ‘afzie’ van een receptiecontext vind ik merkwaardig. Geïntendeerde effecten zeggen niets over concrete effecten, en ik snijd dus heel concreet aan dat het publiek heeft bestaan uit mannen en vrouwen. Ik suggereer dat het vrouwelijk deel van het publiek helemaal niet Jeptha zal hoeven hebben zien als de hoofdfiguur, laat staan de held van het stuk. Dat deel van het publiek wordt daarbij geholpen door Vondel, die in zijn opdracht ook Ifis ten voorbeeld houdt. Ik contextualiseer dat vervolgens - historisch - door aan te geven in wel-

[p. 171]

ke benarde positie vrouwen soms konden verkeren wanneer ze hun eigen leven wilden leiden. Ik leg daarbij verbanden die niet direct geëxpliciteerd hoeven te zijn door tijdgenoten van Vondel, of door Vondel zelf. Maar dat maakt mijn benadering toch niet a-historisch? Bovendien: in bovengenoemde drama's kan men meer bewijzen vinden van die lastige positie van vrouwen. Men denke slechts aan de rol van Batsheba en Michol in de verhalen rondom David.

Mijn punt moge duidelijk zijn. Ik betwijfel, op zijn zachtst gezegd, of de expliciete begeleidingsbrieven van een auteur het enig retorisch houvast zijn om onze interpretatie ‘retorisch’ én ‘historisch’ te noemen. In dit verband wil ik nogmaals, in andere zin dan in mijn artikel, ingaan op de naamgeving in Jeptha. Traditioneel wordt Vondels keuze voor de naam Ifis herleid tot Iphigeneia, de heldin van Euripides' toneelstuk, dat een vergelijkbare problematiek heeft. Maar Vondel noemt de moeder Filopaie, en niet Klytaimnestra - of een afgeleide naam van Klytaimnestra. Dat maakt de keuze voor Ifis weer een beetje vreemd. Nu, hier moeten Konst en ik het toch absoluut eens zijn: Vondel kende zijn klassieken. In die ‘klassieken’ bestaat Ifis, in concreto, als personage. Ze komt voor in Ovidius' Metamorphosen (boek IX, v. 666 en volgende). Aangezien Vondel deze tekst aantoonbaar kende, kan ik me niet voorstellen dat hier geen ‘onderhuidse’ connotaties meespelen. Konst stelt dat Vondel onmogelijk kan hebben bedoeld dat Jeptha zijn dochter ombrengt als dochter. Het is volgens Konst klip en klaar is dat Jeptha Ifis positief beschouwt als de drager van zijn lijn. Welnu, de naam van Ifis - de naam die haar door Vondel is gegeven! - komt uit Ovidius' verhaal dat begint met een vader die zijn zwangere vrouw vertelt dat ze maar beter in verwachting kan zijn van een zoon. Want indien ze in verwachting zal blijken van een meisje zal hij dat meisje moeten ombrengen, omdat meisjes te duur zijn en te zwak. Het is misschien te ingenieus naar Konsts zin, maar a-historisch is mijn analyse hier opnieuw niet. Ik verbreed een mogelijk retorisch effect historisch door een intertekstueel veld in ogenschouw te nemen. Vondel heeft nergens expliciet gezegd dat hij Ifis Ifis heeft genoemd naar Ovidius. Maar wanneer beide teksten spelen met het gegeven dat een vader zijn dochter willens en wetens om wil brengen; tja.

Adres van de auteur: Arthur van Schendelstraat 767, nl-3511 MZ, Utrecht.