Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 116

[p. 23]

A.M. Duinhoven
Samentrekking zonder deletie

De structuur van samengetrokken woordgroepen

Abstract - It is generally assumed that in contracted co-ordinations, such as big and small trees, an element is deleted. In this article it is argued that what seems to be ‘co-ordination reduction’ is actually the result of reanalysis. Originally autonomous word classes, like the declined adjective and the finite verb, became dependent on a noun and a subject. In phrases consisting of one head and two specifying elements, or two heads and one specifier, that dependency causes a discontinuous structure: the first element is connected to the last, and one of these is also linked with the second element. This asymmetry suggests a gap, but no word has been omitted. Contraction of compounds is also the result of reinterpretation. Compounds with two co-ordinated specifiers or heads, indicating two subcategories of one set, can be understood to be two complementary sets: {a + b}c or a{b + c} ⇒ a(c) + bc and ab + (a)c. Among the three elements the same complex structure applies as described above.

1. Ter inleiding

In samentrekkingen van nevengeschikte woorden, woordgroepen en zinnen lijken er elementen te ontbreken:

(1)	Loof ^bomen en naaldbomen
(2)	Grote ^bomen en kleine bomen
(3)	Bomen in tuinen en ^bomen in lanen
(4)	Jan plant bomen en Piet ^plant struiken

In het algemeen schrijft men samentrekkingen dan ook aan deletie toe, aan de weglating van gemeenschappelijke elementen. Vooral echter bij zinssamentrekking als in (4) vragen sommigen zich af, of we wel met de weglating van een overbodige constituent te doen hebben.¹ Ontbreekt er een persoonsvorm,² of zijn Piet en struiken als opponerende elementen aan het eerste lid toegevoegd? Moeten we een gat in de tweede zin aannemen, of hebben we in syntactisch opzicht met een volledige zij het beknopte subject-predicaatsverbinding te doen?

Ten aanzien van de samentrekking op woord- en woordgroepniveau is er weinig discussie. Samengetrokken woordgroepen en woorden worden als gereduceerde verbindingen beschouwd.³ Bij de beschrijving wordt uitgegaan van de volledige woordgroep met vier elementen waarvan er twee identiek zijn: [ab + ac] of [ab + cb]. De nevengeschikte woordgroepen worden als het ware in elkaar geschoven; het gelijke deel in het midden wordt daarbij weggedrukt: [ab + -c] en [a- + cb]. Wanneer men de samengetrokken vorm in systematisch opzicht van de volledige woordgroep

1 Stutterheim (1971, p. 175) meent, dat zeker tijdens het spreken ‘geen schrappen of weglaten plaats heeft van iets, dat eerst in de geest (en in de zin) aanwezig was’. Kerstens (1980, p. 376 en 387-389) constateert: ‘Niet alle vormen van onvolledigheid worden als een geval van samentrekking [“in de zin van reductie”] beschouwd’. Tegenover Neijt 1979 en Neijt 1981-1982, die in alle gevallen van deletie uitgaat, betoogt Kerstens 1981-1982 dat de deletie-hypothese empirisch noch conceptueel voldoet. Van der Heijden & Klein (1995, p. 34-37) zien in het tweede lid van zinnen als (4) ‘geen restanten van volledige zinnen’ maar ‘een combinatie van focusconstituenten die opponeert met een combinatie van focusconstituenten in het eerste deel van de neven- of onderschikking’. Zie verder Van Bart e.a. (1998, p. 223-225 en 238-239), die naast samentrekking door reductie spreken van ‘het verschijnsel X’ (waarbij in een nazin, nooit voorzin, tenminste Vf is weggelaten, dat in vorm van Vf in voorzin kan verschillen; de periferie-conditie geldt niet en de toegevoegde elementen hebben nadruk).

2 Wanneer in de nazin tenminste de persoonsvorm ontbreekt, wordt ook in Nederlands-talige publicaties van ‘gapping’ gesproken (Trask 1993, p. 114; vgl. b.v. Neijt 1981-1982, Kerstens 1981-1982, Van der Heijden & Klein 1995, p. 22). Van Bart e.a. 1998 spreken van ‘verschijnsel X’ (zie voorgaande noot), Van Gestel e.a. (1992 p. 205-207) van ‘hoofdsamentrekking’.

3 Van Gestel e.a. (1992, p. 201-202): ‘Samentrekking is dus het weglaten van één of meer morfemen, woorden of woordgroepen...’. ‘Samentrekking gaat hier dus zonder verdere discussie voor een deletieproces door’. ANS (1997, p. 1559): samentrekking is proces en resultaat van weglating van identiek(e) element(en) in twee of meer leden in alle leden op één na.

[p. 24]

afleidt, bestaat het gevaar dat men de reductie ook als een activiteit van de taalgebruiker ziet, of dat men de samentrekking als een historisch proces beschouwt. Geen van beide veronderstellingen is waar.

In deze bijdrage wil ik trachten vast te stellen, hoe samengetrokken woordgroepen zijn ontstaan: niet door weglating van elementen, doch door herinterpretatie van bestaande drieledige verbindingen: a + b + c ⇒ ab + c of a + bc. Aan deze herinterpretatie ligt de algemene tendens tot synthetisering ten grondslag, die tot vergroting van syntactische constructies leidt. In dit proces zijn ook de betrokken woordsoorten van karakter veranderd: verscheidene categorieën van zelfstandige woorden zijn afhankelijk geworden.

2. Het zelfstandige adjectief

Bekijken we allereerst samentrekkingen met het bijvoeglijk naamwoord, zoals de naam aangeeft, een onzelfstandige woordsoort bij uitstek. Dit type samentrekkingen komen we in alle fasen van het Nederlands tegen:

(5)	Dair sijn uutwendighe ende inwendighe duusternissen (Dirc van Delf a^o 1480; Van Loey 1947, p. 154) Oick en sal nyement dragen looden, yseren of steenen clooten (Zeeuwse keur a^o 1485; Van Loey 1947, p. 184)
(6)	Door heilige en weereltsche historien (Vondel; Van de Ketterij 1981b, p. 24) Met zwarte en witte pluimen (Hooft; Van de Ketterij 1981b, p. 32)

In deze woordgroepen hebben we telkens met twee verzamelingen te doen, zodat we de twee adjectieven niet als twee nevengeschikte eigenschappen van dezelfde zaken kunnen zien.⁴ Gaan we voor het gemak uit van hedendaagse voorbeelden. Dat we in een zin als (2) met samentrekking te doen hebben en met een deletie van bomen, wordt algemeen aangenomen, maar in:

(7)	Grote bomen en kleine

moet het adjectief een losse toevoeging zijn.⁵ Het gaat wel om ‘kleine bómen’, maar dat is kennis die we aan de context ontlenen. Er is geen nomen verzwegen. Dit alles ondanks het feit, dat we wel degelijk bomen kunnen toevoegen, en zeggen:

(8)	Grote bomen en kleine bomen

Waarom nu zou (2) (grote en kleine bomen) wèl een samentrekking kunnen zijn, en (7) niet? Wat bedoelen we wanneer we van ‘samentrekking’ spreken? Nemen we aan dat (8) de volledige woordgroep is en dat in (2) een substantief wordt verzwegen? Maar waarom is dat dan in (7) niet het geval? Als er in (2) al een woord ontbreekt, de constructie klinkt niet onregelmatig; het adjectief zonder navolgend substantief is in (2) zelfs vanzelfsprekender dan in (7). En de nadrukkelijke herhaling in (8) is zeker minder gewoon dan de ‘samengetrokken’ vorm in (2). Hebben we in (2) wel met samentrekking te doen?

4 We hebben m.a.w. niet met de ‘enkapsis’ te doen van een nevenschikking op ondergeschikt niveau; zie Bakker 1968, p. 39 en passim.

5 Er wordt niet voldaan aan de ‘periferieconditie’; zie hieronder § 4 en Van Gestel e.a. 1992, § 6.2, en Van Bart e.a. 1998, p. 223.

[p. 25]

Wanneer we onder samentrekking ‘weglating’ verstaan, zeker niet.⁶ In historisch opzicht is er in (2) geen woord verdwenen. De vorm met twee substantieven (8) is weliswaar altijd mogelijk geweest, maar daarnaast was en is (2) evenzeer bruikbaar. In de twee varianten worden de feiten lichtelijk anders gepresenteerd: in (8) worden de twee verzamelingen afzonderlijk, in (2) worden ze als een eenheid voorgesteld. In die zin zijn de twee verzamelingen ‘samengetrokken’ d.i. ‘verenigd’.

Maar wanneer de twee constructies nu van oudsher naast elkaar voorkwamen en er geen substantief is weggelaten, heeft er dan helemaal geen ontwikkeling plaats gevonden? Wat de uiterlijke vorm van (2) betreft niet, maar de inwendige structuur is wel gewijzigd: de verhouding tussen adjectief en substantief is geherinterpreteerd.⁷

6 Niet alleen kan men zich afvragen of ‘gapping wel bestaat’ (vgl. Kerstens 1981-1982), ook alle andere vormen van deletie bij coördinatie zijn irreëel. Desalniettemin ervaren we vaak wel een leemte, die door een tangconstructie moet worden overbrugd. Maar dit soort lacunes zijn, zoals we zullen zien, niet door de weglating van een element ontstaan.

7 Deze herinterpretatie is al duizenden jaren geleden begonnen, en is in het Middelnederlands grotendeels voltooid. In het Middelnederlands is het zelfstandige gebruik van adjectieven echter nog wat wijder verbreid dan tegenwoordig; vgl. Duinhoven 1988, § 2.1.

Herinterpretatie

Het verbogen adjectief bestond uit twee elementen. Het lexicale element gaf de eigenschap aan en het suffix was de oorspronkelijke kern, de aanduiding van persoon of zaak.⁸ Het verbogen adjectief was dus op zichzelf een nominale constituent. Een adjectief als kleine betekende, afhankelijk van het genus: ‘kleine mannen, vrouwen of dingen’; en het hing van context en situatie af waarop het pronominale element betrekking had. Heel vaak werd dat door een navolgend nomen aangegeven.

Geheel verdwenen is het zelfstandige gebruik van het verbogen adjectief nog steeds niet. Over bomen sprekend, kunnen we zeggen dat is een mooie waarbij mooie ‘mooie boom’ betekent. Op de vraag wat voor bloemen? is het antwoord mogelijk: rode, d.i. ‘rode bloemen’. En armen en rijken betekent zelfs zonder context ‘arme en rijke mensen’.

Wanneer we nu het verbogen adjectief als een in wezen zelfstandige formatie beschouwen, heeft een woordgroep als grote bomen aanvankelijk deze structuur gehad:⁹

(9)	Grotekern → bomenspecificatie

De twee zelfstandige woorden vormden een analytische verbinding; ze bieden de informatie gefaseerd aan. Grote betekent ‘(er zijn) grote objecten’ en bomen vertelt om welke objecten het gaat; dus: ‘grote dingen, bomen’. Met het zelfstandige grote kan het eveneens zelfstandige kleine worden verbonden, en deze ‘grote dingen en kleine dingen’ kunnen achteraf in één keer als ‘bomen’ worden gespecificeerd. Het hangt van de onderlinge verhouding der gesubstantiveerde adjectieven af, of we een samenstel van twee kernen of één samengestelde kern moeten aannemen:

(10a)	Grotekern en kleinekern → bomenspecificatie
(10b)	{Grote en kleine}kern → bomenspecificatie

D.i. ‘grote dingen en kleine dingen, namelijk bomen’ resp. ‘grote en kleine dingen, namelijk bomen’. We hebben met twee resp. één verzameling te doen.¹⁰ Of de twee adjectieven nu meer of minder nauw samenhangen, in elk geval gaat het om drie zelfstandige elementen, waarvan de eerste twee door de derde worden gespecificeerd.

8 De zelfstandige functie van het adjectief verklaart het opmerkelijke feit dat het adjectief in het Indo-Europees ‘nach den Geschlechtern verschiedene Formen aufweisen kann, was bei dem Nomen nur ausnahmsweise und viel beschränkter (lat. equus: equa) der Fall ist. Die Flexion der beiden Gruppen ist sonst identisch’ (Szemerényi 1970, p. 143). Vgl. ook Lehmann 1993, p. 155.

9 Ik maak gebruik van deze termen: analytische en synthetische constructies, synthetisering, kern, specificatie, bepaling. Een analytische constructie geeft de informatie in fasen en bestaat dus uit successieve eenheden: een kern en een of meer navolgende specificaties, dat zijn ondergeschikte doch op zichzelf staande nabepalingen. Het faseverschil wordt door middel van een → aangegeven. Een synthetische constructie geeft alle informatie ineens en vormt dus een samengestelde eenheid; de onzelfstandige bepalingen kunnen zowel vóór als achter de kern staan. Synthetisering is de overgang van een analytische naar een synthetische structuur. Vgl. voor een ruimere uiteenzetting Duinhoven 1998a (inz. p. 52-55).

10 Uit de verwaarlozing van het getal in twee [verzamelingen] of één verzameling en in één [verzameling] of twee verzamelingen blijkt overigens ook, dat we niet met deletie van een identiek element te doen hebben. De constructie was van meet af aan drieledig.

[p. 26]

3. Het bepalende adjectief

Vele gefaseerde formaties van kern en specificatie zijn ‘gesynthetiseerd’, tot een syntactische eenheid geworden waarin alle informatie in één keer wordt gepresenteerd. Uit deze herinterpretatie resulteerden twee verschillende constructies:¹¹

(11)	Kern → specificatie ⇒ kern bepaling
(12)	Kern → specificatie ⇒ bepaling kern

Voorbeelden van synthetische woordgroepen met vooropgeplaatste kern (11) zijn: het paleis op de Dam, de weg terug, breed geschouderd; en van synthetische woordgroepen met de kern achteraan (12): de koning, een paar bomen, drie jongens, wat melk, op straat, erg donker.¹² In alle gevallen zijn er twee zelfstandige mededelingseenheden tot één mededelingseenheid geworden, bestaande uit een kern en een bepaling. De informatie wordt nu niet langer in twee onderscheiden fasen gepresenteerd, maar in één keer gegeven. Daardoor doet het er in principe ook niet toe, of de bepaling voor of achter de kern staat.¹³

Op vergelijkbare wijze is ook de gefaseerde formatie grote → bomen (‘grote dingen, bomen’) gesynthetiseerd tot de huidige woordgroep:

(13)	Grotekern → bomenspecificatie ⇒ grotebepaling bomenkern

Aanvankelijk duidde zowel grote als bomen op dezelfde objecten; het waren beide zelfstandige naamwoordgroepen. In de ene mededelingseenheid die er na herinterpretatie overblijft, is het echter niet langer nodig twee keer naar dezelfde zaken te verwijzen. Grote verliest daardoor zijn (pro)nominaal karakter en wordt tot een zuiver eigenschapswoord.¹⁴

Een eigenschapswoord is per definitie ondergeschikt, het bepaalt de eigenaar. Wanneer deze niet langer door het suffix, de buigingsuitgang, wordt aangeduid maar door een afzonderlijk zelfstandig naamwoord, houdt het vooropgeplaatste adjectief de aankondiging in ‘er volgt een nomen’.¹⁵ Dat is voor de woordgroep grote bomen geen enkel probleem, daar het nomen inderdaad volgt; het aankondigende karakter van het adjectief bewerkt in grote bomen de nauwe samenhang die wordt beoogd.

11 Zie Duinhoven 1997a, p. 17; Duinhoven 1998b, p. 101.

12 De aanvankelijk zelfstandige status van bijwoord (→ voorzetsel), voltooid deelwoord, lidwoord, telwoord en voornaamwoorden wordt besproken in Duinhoven 1988, resp. p. 244, § 2.3.2, § 2.5.4, § 1.4 en § 1.3.

13 Het voordeel van de volgorde bepaling-kern is wel dat de synthetische woordgroep formeel is onderscheiden van de analytische woordgroep waarin de kern aan de specificatie moet voorafgaan. Bovendien heeft de volgorde bepaling-kern een unificerend effect: de onzelfstandige bepaling roept als het ware de kern op.

14 Het suffix verliest daardoor zijn betekenis. De synthetisering en vergroting van de woordgroep, die tot redundantie van de buigingsuitgangen leidt, kan als een belangrijke oorzaak van deflexie worden beschouwd. Vgl. Duinhoven 1998a noot 2, waarin de wegval van de naamvalsuitgangen op dezelfde wijze is verklaard.

15 Dat is dus de nieuwe functie van wat er aan buigingsuitgangen rest: geen aanduiding meer van personen of zaken, maar de vooruitwijzing naar een nomen. De oorspronkelijke functie is, als gezegd, nog niet spoorloos verdwenen. We kennen nog ‘gesubstantiveerde’ adjectieven.

Twee adjectieven

In drie- of meerledige constructies echter veroorzaakt de synthetisering en de woordsoortverandering van het verbogen adjectief een complicatie:

(14a)	Grotekern en kleinekern → bomenspecificatie
⇓
(14b)	Grotebepaling en kleinebepaling bomenkern

Ook in (14b) kondigt het adjectief grote een nomen aan, maar in plaats daarvan volgt er een tweede adjectief; daarna pas verschijnt het nu tweemaal aangekondigde substantief. In deze complexe woordgroepstructuur zijn met één kern twee afzonderlijke bepalingen verbonden. De verbinding tussen het eerste adjectief en het nomen kan als een ‘tangconstructie’ worden getypeerd (grote...bomen):¹⁶

16 Zie over tangconstructies Duinhoven 1998b en de aldaar genoemde literatuur.

[p. 27]

Er is nog een effect van belang. Terwijl we in (14a) met twee verzamelingen bomen te doen hadden, grote bomen en kleine bomen, suggereert de ene kern in (14b) één verzameling, met twee eigenschappen. Dat is geen bezwaar wanneer de adjectieven elkaar aanvullen, als in:

(16)	{Grote en imposante} bomen

Wanneer men echter twee groepen bomen op het oog heeft, en dat is bij oppositionele adjectieven als groot en klein allicht het geval, zijn de ‘grote bomen’ niet dezelfde als de ‘kleine bomen’. Dat geeft aan grote toch een zekere zelfstandigheid: we lijken twee woordgroepen te moeten aannemen:

(17)	Grote # en kleine bomen

Naarmate nu het adjectief onzelfstandiger wordt, doet zich in de eerste woordgroep het gemis aan een eigen substantief sterker voelen. En wanneer we onmiskenbaar duidelijk willen maken dat het om twee groepen bomen gaat, zullen we het nomen ook toevoegen:

(18)	Grote bomen # en kleine bomen

Deze laatste in informatief en syntactisch opzicht volledige constructie versterkt de indruk, dat er in (17) een substantief ontbreekt, dat bomen zou zijn weggelaten. Zo kan men in het huidige Nederlands een ‘gat’ aannemen en, uitgaande van (18), van ‘deletie’ of ‘weglating’ spreken. Deze termen geven echter niet de historische ontwikkeling weer: (17) is niet uit (18) ontstaan; er is geen substantief weggelaten. De oorzaak van de lacune is niet deletie maar herinterpretatie.

Trouwens, de deletie-hypothese geeft ook een vertekend beeld van de huidige situatie. Een werkelijke lacune ervaren we in woordgroepen als grote en kleine bomen niet. Deze verbinding is in de meeste gevallen vanzelfsprekender dan (18); we ervaren (17) niet als secundair en afgeleid. Integendeel (18) lijkt een explicitering van (17). Deletie houdt ook geen verklaring in voor de periferieconditie en de identiteitseis, waarover we in § 4 zullen spreken, noch voor de uitzonderingen daarop (zie noten 1, 10, 33 en zinnen als (59)). Naar ik meen, geeft de tangconstructie en de dubbele binding in (15) de structurele verhoudingen beter weer. Daarop komen we terug.

Nut van samentrekking

De vraag dringt zich op, waarom wij met de imperfecte constructie (17) genoegen nemen. In het algemeen wordt ‘samentrekking’ verklaard uit ‘Sparsamkeit im Ausdruck’ (Hermann Paul); wij zijn ‘zuinig met woorden’ (Van Bart e.a. 1998, hfst. 6).¹⁷ Economisch woordgebruik, hoewel geen oorzakelijke factor, draagt er zeker toe bij dat wij (17) handhaven. Daarnaast werkt de neiging tot synthetisering door die tot vergroting van de woordgroep en tot het ontstaan van samentrekkingen heeft geleid. Synthetisering is een algemene tendens die een grotere complexiteit van de syntaxis

17 De verklaring van Paul is onder meer overgenomen door Den Hertog en De Vooys; zie Bakker 1968, p. 1 en 30. Reeds in de klassieke oudheid werden de ‘snelheid’ en ‘kortheid’ van samentrekkingen geroemd (Bakker 1968, p. 10).

[p. 28]

tot gevolg heeft, doordat per mededelingseenheid meer informatie wordt geboden.¹⁸

Naast (16) waarin we met één woordgroep en ook met één verzameling te doen hebben en (18), waarin het onmiskenbaar om twee groepen bomen gaat, maar ook om twee woordgroepen, biedt (17) de mogelijkheid om in één mededelingseenheid twee verzamelingen te presenteren. Een effect op de betekenis heeft deze samentrekking zeker: duidelijker dan in (18) blijkt in (17) wat de twee verzamelingen verenigt, wat zij gemeenschappelijk hebben. En tegen die gemeenschappelijke achtergrond steken de verschillen scherper af. Terwijl de twee verzamelingen in (18) slechts worden opgesomd, zijn ze in (17) geordend en samengevat.

18 Een groeiende syntactische complexiteit blijkt in Duinhoven 1988 en 1997b op vele plaatsen. Er wordt wel eens beweerd, dat de syntactische mogelijkheden niet toenemen (‘de principiële gelijkwaardigheid van de onderscheiden stadia’; Weerman 1988, p. 294, 297). Men hoeft zich slechts te realiseren, hoe primitief de syntaxis in de beginfase van de menselijke taal geweest moet zijn, om dit idee te verwerpen (vgl. de inleiding van Duinhoven 1997b).

4. Periferieconditie en identiteitseis

Wanneer we nu zien hoe een samentrekking als (15), grote en kleine bomen, is ontstaan, wordt ook duidelijk waar de periferieconditie en de identiteitseis vandaan komen, die voor samentrekkingen gelden.¹⁹

De periferieconditie houdt in dat het dubbel verbonden element (d.i. het bewaarde deel oftewel de identificator), hier bomen, altijd aan de buitenkant van de samengestelde woordgroep staat, waardoor het ‘begrepen’ oftewel ‘lege element’ altijd binnen in de woordgroep moet worden gezocht.²⁰ Dat is ook bij voorwaartse samentrekking het geval: bomen in tuinen en ^bomen in lanen. Ook deze constructie bestond aanvankelijk uit drie zelfstandige elementen:

(19)	Bomenkern → in tuinenspecificatie → en in lanenspecificatie

Zoals in (11) is geschematiseerd, werden tengevolge van de algemene tendens tot synthetisering specificaties tot nabepalingen. Daardoor kennen we naast de gefaseerde, analytische woordgroep bomen, in tuinen ook en vooral de eenfasige, synthetische woordgroep bomen in tuinen, waarin kern en bepaling als een eenheid worden gepresenteerd. De verbinding van nominale constituent en zelfstandige voorzetselgroep wordt tot één complexe naamwoordgroep: NP → PP ⇒ [NP PP]_np.

Ook wanneer er twee of meer specificaties op een kern volgen, kan daaruit één synthetische woordgroep ontstaan: bomen met wortels en met takken. Hier zal het om één verzameling bomen gaan, die alle wortels en takken hebben. Wanneer de twee nabepalingen echter bezwaarlijk op dezelfde bomen betrekking kunnen hebben, resulteert de synthetisering in een tweedeling:²¹

(20)	Bomenkern in tuinenbepaling # en in lanenbepaling

Daar in lanen als plaatsbepaling aan een persoon of zaak moet worden toegevoegd, leggen we als taalgebruiker een verband met het voorafgaande nomen:

De tangconstructie die zo ontstaat, heeft een synthetiserend effect: we ervaren de gehele woordgroep als één mededelingseenheid.

19 Zie ANS 1884, p. 1179-1180; Van Gestel e.a. 1992, p. 202; Klein & Visscher 1992, p. 172; Van Bart e.a. 1998, p. 221-223.

20 Van Gestel e.a. (1992, p. 201) gebruiken de termen samengetrokken of begrepen deel (= het ontbrekende element) t.o. bewaard deel. Van Bart e.a. (1998, p. 218-219) spreken van samengetrokken, begrepen oftewel leeg element t.o. identificator. Met samengetrokken deel wordt ook wel gedoeld op het begrepen en het bewaarde element tezamen, d.i. het gemeenschappelijke element waarop wordt samengetrokken (vgl. Van der Horst 1981, p. 95). De ANS (1997, p. 1559) spreekt van identieke elementen; het gereduceerde lid bevat restanten, waarmee in het andere lid parallelle elementen corresponderen.

21 Daarnaast is het mogelijk de twee plaatsbepalingen te verenigen (enkapsis): bomen_kern {in tuinen en lanen}_bepaling.

[p. 29]

Doordat we weten dat het mede om ‘bomen in lanen’ gaat, zijn we geneigd in lanen, dat een afzonderlijke verzameling bomen aanduidt, als een naamwoordgroep te beschouwen, waarin echter het nomen mankeert: [bomen in tuinen]_np [en - in lanen]_np. Ook al gaat de woordgroep niet terug op een formatie met twee keer bomen, door de veranderde structuur lijkt er in systematisch opzicht toch een woord te ontbreken (ab + -c), waardoor we c met a verbinden. Dat de leemte nooit aan begin of eind maar altijd in het midden van de woordgroep moet worden aangenomen, is vanuit de bovenbeschreven ontwikkeling te verklaren. De ‘lacune’ of beter ‘hapering’ ontstaat, doordat twee elementen die semantisch en syntactisch een eenheid vormen, door een derde element worden gescheiden. De scheiding ligt uiteraard in het midden: [ab + -c] of [a- + bc]. Doordat a dan wel c, die met elkaar verbonden moeten worden, reeds aan b gekoppeld is, dwingt deze constellatie tot een, onzichtbare, verdubbeling.

Dubbele binding van de bepaling

Het is niet noodzakelijkerwijs de kern die onzichtbaar doch voelbaar wordt verdubbeld; mogelijk is ook dat met één bepaling twee kernen worden verbonden. Dit patroon is ontstaan toen de huidige bepaling nog kern was (vgl. 12). Bekijken we hoe een drieledige formatie als de volgende tot één synthetische woordgroep wordt:

(22a)	Oudekern → mannenspecificatie → en vrouwenspecificatie
⇓
(22b)	Oudebepaling mannenkern en vrouwenkern

Zin (22a) kan worden geparafraseerd als: ‘oude mensen, mannen èn vrouwen’. In (22b) is de fasering verdwenen en wordt alle informatie in één keer gegeven. Gaat het daarbij om één verzameling oude mensen, dan kunnen we een nauwere samenhang tussen de twee nomina aannemen (‘enkapsis’; zie noot 4):

(22c)

Oudebepaling {mannen en vrouwen}kern

Heeft men echter twee groepen oude mensen op het oog, dan geeft alleen een zichtbare herhaling of een onzichtbare verdubbeling van het adjectief de betekenis goed weer:

(22d)	[Oude mannen] [en oude vrouwen]
(22e)	Oude mannen en ^oude vrouwen

In (22d) worden de twee verzamelingen in twee complete woordgroepen opgesomd; in (22e) zijn de twee verzamelingen in één mededelingseenheid geïntegreerd. De interne verhoudingen kunnen met verbindingslijnen worden aangegeven:

We hebben wederom met een tangconstructie en met dubbele binding te doen.

[p. 30]

De identiteitseis

De beschreven ontwikkeling verklaart niet alleen de periferieconditie maar ook de ‘identiteitseis’, die inhoudt dat in een correcte samentrekking het begrepen element dezelfde vorm en betekenis, alsook syntactische positie en functie moet hebben als het bewaarde deel (hier oude). Daar het in samentrekkingen niet om weglating doch om verdubbeling gaat, moet het duplicaat wel identiek zijn met het origineel. De rigoureuze identiteitseis enerzijds en de uitzonderingen anderzijds zijn bij deletie moeilijk te verklaren. Waarom zijn er in losse woordgroepen, afhankelijk van context en situatie, allerlei weglatingen mogelijk en kunnen er in nevenschikkingen alleen identieke elementen achterwege blijven? En waarom is het in sommige gevallen juist niet mogelijk identieke elementen weg te laten:²²

(24)	*Jan ^lacht en Piet lacht *Dit schaap en ^dit lam *Een oude man en ^een oude hond *Twee dames en ^twee hondjes

Ook de weglating van een ongelijkvormig nomen in grammaticale formaties als:

(25a)

Twee grote ^bomen en een kleine boom Eén grote ^boom en twee kleine bomen

lijkt in de deletie-hypothese willekeurig en onverklaarbaar. Gaan we van een drieledige structuur uit, dan kan zowel boom als bomen als een specificatie bij twee nevengeschikte kernen worden begrepen, waarbij de specificatie zich voegt naar het getal van de laatste kern:

(25b)	Twee grotekern en een kleinekern → boomspecificatie
	Eén grotekern en twee kleinekern → bomenspecificatie

Daar grote nog steeds als een gesubstantiveerd adjectief kan dienen, is het verschil in getal tussen de eerste kern en de losse specificatie van geen belang. We hebben hier nog met de oude analytische structuur te doen, al neigen we er toe [een kleine boom] en [twee kleine bomen] als synthetische woordgroepen te zien.

De identiteitseis, en de afwijkingen daarvan, zijn in de deletie-hypothese moeilijk te verklaren. Bij verdubbeling (dubbele binding, tangconstructie) echter is het vanzelfsprekend en onvermijdelijk dat de twee elementen identiek zijn. Van Gestel e.a. (1992, p. 204) nemen dan ook terecht aan, dat de periferieconditie en de identiteitseis ‘universeel van aard’ zijn.

22 Vgl. noot 33. Een oude man en ^{een oude} hond is niet mogelijk, doordat de in een oude aangekondigde persoon met man afdoende is gespecificeerd; een tweede specificatie is daardoor uitgesloten. Man en hond vormen ook niet elkaars complementen, zoals bijvoorbeeld man en vrouw. Daardoor is een oude {man en vrouw} wel en een oude {man en hond} niet mogelijk, netzomin als twee {dames en hondjes}. Ook als specificaties zijn dames en hondjes niet gelijkwaardig (vgl. ‘een tweetal dames en hondjes’); daardoor is samentrekking uitgesloten.

5. Het achtergeplaatste adjectief

Een vergelijkbare verdubbeling lijkt ook mogelijk in woordgroepen als (7):

(7)	Grote bomen en kleine

[p. 31]

Het lijdt geen twijfel, dat met kleine ‘kleine bomen’ wordt bedoeld, en het substantief kan ook expliciet worden toegevoegd:

(8)	Grote bomen en kleine bomen

Dat betekent echter niet dat we ook hier met samentrekking te doen hebben. Het is mogelijk kleine als een gesubstantiveerd adjectief en dus als een zelfstandige constituent te beschouwen (zie § 2); dan ontbreekt er geen nomen. En zelfs wanneer men in (7) al een lacune voelt: die zit niet binnen in de woordgroep en het gemeenschappelijke deel (bomen) bevindt zich niet aan de buitenkant. We hebben dus in elk geval met een ander soort constructie te doen dan de voorwaartse en achterwaartse samentrekkingen die hierboven zijn besproken.

Kenmerkend voor alle eerder besproken gevallen van samentrekking is het feit dat het telkens om twee verzamelingen binnen één mededelingseenheid gaat. De eenheid van de constructie wordt bewerkt door de nauwe samenhang van het eerste en het laatste element van de woordgroep:



Zelfs wanneer we kleine in grote bomen en kleine als een onzelfstandig woord beschouwen en op het voorgaande bomen betrekken,²³ de typerende tangconstructie ontbreekt:



Zonder tangconstructie geen samentrekking. Het omgekeerde echter is niet waar: in de navolgende woordgroepen met tangconstructie hebben we niet met samentrekkingen te doen:

Weliswaar vormen het eerste en het laatste element een tang, maar we missen de essentie van de samentrekking: de twee verzamelingen worden genoemd niet in één maar in twee onderscheiden mededelingseenheden. De tang van adjectief en substantief omsluit een parenthese, een op zichzelf staande woordgroep.

23 We kunnen kleine als een gesubstantiveerd adjectief zien maar ook als een bepalend adjectief waarachter het substantief is verzwegen. Dat deze laatste mogelijkheid reëel is, kan via een omweg worden bewezen. Een onzijdig adjectief enkelvoud kan niet worden gesubstantiveerd; zo kunnen we van een oud paard niet zeggen *dat is een oud. Ook een schimmel en een zwart paard kan niet worden verkort tot *een schimmel en een zwart. Maar mogelijk is wel: een wit paard en een zwart en een groot paard en een klein. Maar weer niet: *een sterk paard en een trouw (vgl. Duinhoven 1988, p. 135). Er moet een nauw verband (hier kleur resp. antonymie) tussen de twee eigenschappen bestaan, willen we een los adjectief aan een naamwoordgroep kunnen toevoegen. Dat is in grote bomen en kleine het geval. Kleine kan dus bepalend zijn dan wel gesubstantiveerd.
Op een vergelijkbare onzekerheid ben ik door een lezer voor de redactie geattendeerd. In zin (26) kan rode gesubstantiveerd zijn, wanneer althans bekend is dat er over wijn wordt gesproken:

(26)

[De rode] overtreft [de witte wijn]

Het adjectief rode kan echter ook met wijn verbonden zijn:



In (27) hebben we met een samentrekking tussen woordgroepen te doen die verschillende functies binnen de enkelvoudige zin vervullen. Samentrekkingen zullen in formele nevenschikkingen zijn ontstaan, waarin de twee woordgroepen door voegwoorden dan wel asyndetisch zijn verbonden. We kunnen echter constateren, dat nu het samentrekkingspatroon bekend is, ook woordgroepen kunnen worden samengetrokken die inhoudelijk worden vergeleken of naast elkaar gesteld. Vgl. de rode smaakt beter dan de witte wijn; de rode verdringt de witte wijn in populariteit; de rode komt na de witte wijn; de rode staat naast de witte wijn; de rode in plaats van de witte wijn, enzovoort. Vgl. hierbij Van der Heijden & Klein 1995.

Wat is samentrekking?

Samenvattend kunnen we een samentrekking van twee woordgroepen als volgt omschrijven. We spreken van samentrekking, wanneer in twee nevengeschikte

[p. 32]

woordgroepen van in totaal drie elementen twee verzamelingen in één mededelingseenheid worden gepresenteerd;²⁴ een van de buitenste elementen is met de andere twee verbonden:

De asymmetrische structuur met dubbele binding suggereert een lacune. Binnen de tang lijkt eenzelfde element als het begin- of eindelement te ontbreken. Er is echter geen woord weggelaten of geschrapt. Woordgroepen als in (29) doen bovendien aan de realiteit van de lege plaats twijfelen. In grote, en kleine, bomen vormt en kleine een weglaatbare parenthese; in de tang grote...bomen ontbreekt geen element. Het is daarom ook de vraag of we wèl een lacune na grote moeten aannemen in een samentrekking als grote en kleine bomen. Wat we een ‘gat’ of ‘lacune’ noemen, kunnen we beter typeren als het signaal dat de woordgroep nog niet compleet is, als een verbindingsteken.

Tweeledige samentrekkingen op woordgroepniveau gaan dus terug op analytische, gefaseerde verbindingen van drie zelfstandige constituenten, waarin twee verzamelingen worden aangeduid:

(31)	akern + bkern → cspecificatie
(32)	akern → bspecificatie → cspecificatie

Uit deze verbindingen zijn vier typen samentrekkingen ontstaan, twee achterwaartse en twee voorwaartse:

(31a)	Bomenkern en struikenkern in de tuinbepaling
(31b)	Grotebepaling en kleinebepaling bomenkern
(32a)	Bomenkern in tuinenbepaling en in lanenbepaling
(32b)	Groenebepaling bomenkern en struikenkern

De gefaseerde constructies zijn gesynthetiseerd, zodat de twee verzamelingen telkens in één mededelingseenheid worden gepresenteerd.

24 Met ‘verzameling’ wordt niet alleen gedoeld op een geheel van objecten, maar ook van plaatsen, tijdstippen, gebeurtenissen, enz. De nevengeschikte elementen kunnen asyndetisch of door middel van een voegwoord worden verbonden. Ook in vergelijkingen (aanvankelijk nevengeschikte en asyndetische verbindingen) worden twee verzamelingen naast elkaar gesteld: eerst grote dan kleine bomen, meer grote dan kleine bomen, even veel grote als kleine bomen (vgl. noot 23). Hoewel de samengetrokken woordgroepen één mededelingseenheid vormen, is uiteenplaatsing wel degelijk mogelijk: hier staan {rode -} en daar {gele tulpen}; jij koopt {rode -} en ik koop {gele tulpen}. Er zijn echter wel beperkingen: *jij koopt {rode -} op de markt, en ik koop {gele tulpen} in de winkel.

6. Samentrekking op woordniveau

Met de geschetste ontwikkeling in strijd lijken samentrekkingen als in (33) en (34):²⁵

(33)	In- en uitgang; voor- en nadeel; binnen- en buitenland; land- en tuinbouw; bieren wijnflessen; links- of rechtsom; tulpen- en narcissenvelden; zomer- en winter-collectie
(34)	Dorpsstraten en -pleinen; televisiefilms en -documentaires; filmhelden en -hel-dinnen; boekproductie en -verspreiding

In dit soort formaties worden geen losse woorden maar woorddelen tegenover elkaar gesteld. Het lijkt uitgesloten dat bijvoorbeeld in- en uitgang uit de gefaseerde structuur (35) zou zijn ontstaan:

25 Voorbeelden uit Klein & Visscher 1992, hfst. 20; ANS 1997, § 27.2.

[p. 33]

(35)	Inkern en uitkern → gangspecificatie d.i. ‘in en uit t.a.v. gang’

Synthetisering van (35) levert een samengetrokken voorzetselconstituent op: in en uit gàng. Moeten we dan toch een deletie van -gang aannemen: ingang en uitgang? Nee, ook de samentrekkingen in (33) en (34) zijn door herinterpretatie uit bestaande constructies ontstaan, uit samenstellingen met een tweeledige kern dan wel bepaling. En deze synthetische patronen zijn uiteindelijk te herleiden tot analytische woordgroepen, zoals we zullen zien.

Samenstellingen zijn synthetische verbindingen, en synthetische verbindingen corresponderen met analytische woordgroepen. Staat er [een auto → voor het huis] (analytisch) dan kan men daarnaar verwijzen met [de auto voor het huis] (synthetisch). Naast het analytische [kom → binnen] staat de synthetische infinitief [binnenkomen!]. Zo kan van de analytische hoofdzin [zij gaan → uit] de synthetische bijzin [...dat zij uitgaan] worden gevormd. Op vergelijkbare wijze nu kunnen ook [de ingang] en [de uitgang] worden afgeleid van [de gang → in], ‘de gang naar binnen’, en [de gang → uit], ‘de gang naar buiten’. Het aanvankelijk specificerende bijwoord is als een bepaling aan het verbale nomen voorgevoegd.

Ook een dubbele specificatie kan voorop worden geplaatst:²⁶

(36)	Zij gaan → in en uit ⇒ dat zij {in en uit} gaan De gang → in en uit ⇒ de {in en uit} gang

Zolang de band tussen de bepalingen overheerst, hebben we met één samenstelling en niet met een samentrekking te doen; het gaat om ‘de gang of toegang {naar binnen en naar buiten}’. De formatie kan echter ook worden opgevat als aanduiding van een ingang èn een afzonderlijke uitgang:²⁷

Naast elkaar zijn er dus twee interpretaties mogelijk: we hebben met één of met twee toegangen te doen, wat de persoonsvorm duidelijk maakt: de in- en uitgang wordt bewaakt resp. worden bewaakt. Er is eenzelfde tegenstelling als tussen (16) en (17):

(16)	{Grote en imposante} bomen 1 verzameling
(17)	Grote # en kleine bomen 2 verzamelingen

26 De synthetische verbinding [de gang_kern in en uit_bepaling], d.i. ‘de gang naar binnen en naar buiten’, vormt de tussenfase.

27 Zo staan ook boek{productie en -verspreiding} (1 verzameling) en boekproductie en ^boekverspreiding (2 verzamelingen) tegenover elkaar.

Contaminatie

De gelijkenis tussen samengetrokken woordgroepen en samengetrokken samenstellingen is ook de taalgebruikers opgevallen; zij hebben de twee constructies zelfs gecombineerd. In beide soorten samentrekking ligt de belangrijkste scheiding niet tussen de bepalingen en de kern: tegenover elkaar staan de twee verzamelingen. Daardoor komt de eerste bepaling in (38a) en in (38b) min of meer op zichzelf te staan:

(38a)	In- # en uitgang
(38b)	Grote # en kleine bomen

Het geïsoleerde eerste deel van de samenstelling wordt als een losse naamwoordgroep ervaren en kan daardoor met het vergelijkbare eerste lid van een woordgroep worden gecoördineerd. Zo komen we aan verbindingen als:²⁸

28 Vgl. Royen 1940-1941, p. 669-671; ANS 1997, § 27.3. Het toenemend gebruik van dit type samentrekking, waarbinnen in syntactisch opzicht ongelijksoortige elementen worden gelijkgesteld, wordt door de ANS (1997, p. 1569-1570) geaccepteerd wanneer de twee bepalingen semantisch gezien op één lijn staan; ijs- en bruine beren (milieu resp. kleur) daarentegen wordt afgeraden. Klein & Visscher (1992, p. 176) achten verbindingen als particuliere en overheidsbedrijven nog wel wat geforceerd, maar ze kunnen door de beugel. Tegen ijs- en bruine beren pleit m.i. vooral het feit, dat er nog andere soorten beren zijn. Daarop komen we terug.

[p. 34]

(39a)	Rijks- en provinciale belastingen; bastaard- en vreemde woorden; handels- en industriële ondernemingen; kunst- en literair magazine
(39b)	Provinciale en gemeentepolitiek, particuliere en overheidsinvesteringen, academische en streekziekenhuizen, recreatief en beroepsverkeer

Deze betrekkelijk jonge (twintigste-eeuwse?) combinatie van woorddeel en losse bepaling, maakt duidelijk dat we formaties als (33) en (34) inderdaad als samentrekkingen interpreteren, waarin niet twee kernen of twee bepalingen maar twee verbindingen van bepaling en kern zijn gecoördineerd. Zo gaat het in vakantie- en a.d.v.-dagen om ‘vakantiedagen en arbeidsduurverkortings-dagen’. Het woorddeel vakantie- op zichzelf kan immers niet met een los woord als vrije op één lijn worden geplaatst: *{vakantie- en vrije} dagen; maar ‘vakantiedagen’ zijn wel vergelijkbaar met ‘vrije dagen’:

7. Ontwikkelingen

Niet alleen de combinatie van woord- en woordgroepsamentrekking is een jonge ontwikkeling. Ook de samentrekking van samenstellingen in het algemeen is betrekkelijk recent. Ze zijn door herinterpretatie ontstaan uit samenstellingen met dubbele bepaling of dubbele kern, als {in en uit}gang resp. dorps{straten en pleinen}. Deze samenstellingen op zichzelf zijn synthetische formaties met voorbepaling die op constructies met specificatie resp. nabepaling teruggaan. We kunnen de ontwikkeling als volgt schematiseren:

(41a)	De gang → in en uit kern en specficatie
(41b)	⇒ De gang {in en uit} kern en nabepaling
(41c)	⇒ De {in en uit}gang voorbepaling in samenstelling
(41d)	⇒ De in^gang en uitgang samentrekking

In dit laatste stadium is er een duidelijke overeenkomst met samengetrokken woordgroepen, hetgeen tot combinaties leidt. De vermenging van woord- en woordgroepsamenstelling als in werk- en vrije dagen of vrije en werkdagen is echter nog enigszins gedurfd. We voelen dat de constructie betrekkelijk jong en nieuw is. Maar ook de zuivere woordsamentrekking als in (41d) lijkt pas in het Vroegnieuwnederlands te zijn opgekomen en is eerst in de twintigste eeuw algemeen verbreid.

Twintigste eeuw

Zestig jaar geleden zag Gerlach Royen (1940-1941) de verfoeilijke ‘afkapstilistiek’ nog als een Duitse hebbelijkheid. Hij verzette zich hevig tegen het ongebreidelde gebruik van formaties als tarwe- en roggeprijzen, zaterdag- en zondagnacht, hout-, kolen-of turfgas, die hij verwarrend achtte, daar men pas achteraf weet dat het om een samenstelling gaat. De constructie is niet Duits van origine, maar het is zeker waar

[p. 35]

dat het Duits meer tot synthese neigt dan het Nederlands; en samentrekkingen van samenstellingen (als 41d) zijn ten opzichte van een analytische constructie (als 41a) driedubbel gesynthetiseerd.

In een samenstelling als tarweprijs is de aanvankelijke specificatie (de prijs, van tarwe) tot nabepaling geworden (de prijs van tarwe); en deze inhoudelijke eenheid wordt in één woord gevat waarin het bepalende deel aan de kern voorafgaat (tarweprijs); de analytische woordgroep wordt dus tot een synthetische woordgroep en dan tot een samenstelling:

(42)	De prijs → van tarwe ⇒ de prijs van tarwe ⇒ de tarweprijs

Ook samentrekking is een vorm van synthetisering: twee verzamelingen worden niet in twee maar in één woordgroep gepresenteerd; zo kan de prijs van tarwe en de prijs van rogge als tarwe- en roggeprijs worden aangeduid.

Middelnederlands

In het Middelnederlands komen we samengetrokken samenstellingen zelden of nooit tegen. De coördinatie van de complete samenstellingen is gewoon, ook in gevallen waarin wij een samentrekking zouden prefereren:

(43)

Susterkint noch bruderkint [...], oomskint noch muyenkint (R.v. Zutf. 71, 81) Anden poirten, dair meest uutgancks ende ingancks is (Matthijsz. 207) Enich ghildebroeder of ghildesuster, de dat goet mede neemt, de sel deen coman...voldoen (R.v. Utr. 1, 41) So quam hem zijn spore tot achterdeel ende gheen voordeel (Pelgrim 47c) Sijns saligen oldevaders ende oldemoders nagelatene guede ende erffnissen (Warfsconst. 88) Na horen eersten ganc so en mach sy nijt meer dan een velt voorwaerder of afterwaerder gaen of overhoec (nl. de koningin; Scaecspel^2 30)

Vroegnieuwnederlands

Ook in het Vroegnieuwnederlands zijn samengetrokken samenstellingen nog zeldzaam; meestal gaat het om constructies waaraan structuur (41c) is toe te schrijven. Dat is al vaker opgemerkt; zo tekent het WNT (6, 1613) ten aanzien van in en uitgaan aan: ‘In de meeste gevallen vormen in en uit niet [...] met gaan eene samenstelling, maar behooren [...] als eene op zich zelf staande bijwoordel. uitdr. bij elkaar’. De tweeledige bepalingen bestaan vooral uit combinaties van bijwoorden, al komen er ook vaste paren van nomina voor, vaak synoniemen en antoniemen. Enkele van de onderstaande voorbeelden kunnen echter reeds als een samentrekking (41d) worden geïnterpreteerd:

(44)

Weedergekeert in 't leegher, verdeeld' hy 't weerbaar volk [...] in voor-, middel-, en achtertocht (Hooft; Bakker 1968, p. 155) Reickende voorby den op- en ondergangk (Vondel; Bakker t.a.p.) Op- en aan-nemen (Van Lodenstein; Van de Ketterij 1981b, p. 18) De weet of wis-kunst (Bredero; a.w. p. 10) In voor en tegenspoed (Huygens; a.w. p. 192) 't Lyf en 't zielvervolgend woeden (nl. der inquisitie; Focquenbroch; a.w. p. 221) Al dat ick can nae en opsporen (Van Mander; a.w. p. 225) De Schilder en Teycken-const (Van Mander; a.w. p. 226) Tussen de Kruis en Sant Janspoort (Hooft; ibidem p. 42)

[p. 36]

In het laatste voorbeeld vormen de Kruispoort en de Sint-Janspoort, als de twee noordelijke poorten van Haarlem, een paar. Toch gaat het duidelijk om twee verschillende poorten, zodat de interpretatie als samentrekking zich opdringt: de Kruis^poort en Sant Janspoort. Het voorkomen van de nevenschikking der twee volledige samenstellingen ondersteunt de herinterpretatie.

8. Complementen

De oude verhouding echter van tweeledige bepaling plus kern dan wel bepaling plus tweeledige kern werkt tot op heden door. Er zijn nog steeds veel gevallen waarin we de twee bepalingen als een eenheid moeten zien: {metsel- en aannemers}bedrijf, {ijzeren staal}industrie, {radio- en televisie}zaak (zie Bakker 1968, p. 143-147). Ook in gevallen dat we wel degelijk een dubbele binding, dus een samentrekking, kunnen aannemen, ervaren we toch een sterke samenhang tussen de opponerende bepalingen resp. kernen. In het algemeen kunnen we zeggen, dat samentrekkingen aanvaardbaarder klinken naarmate de nevengeschikte elementen gemakkelijker als elkaars complementen kunnen worden gezien, die tezamen de hele groep vormen.²⁹ Het gaat in alle gevallen om twee tegengestelde categorieën binnen één geheel, om alternatieven.

Nu hebben twee bepalingen bij één kern (als in in- en uitrit, openings- en sluitingstijden) vrij gemakkelijk een opponerend en subcategoriserend effect, daar in de kern het overkoepelende begrip wordt genoemd. Zijn er twee kernen (als in ^?ingang en -rit), dan ligt dat moeilijker. Zoals de ANS (1997, p. 1565) opmerkt, zijn de mogelijkheden voor voorwaartse samentrekking als in (34) beperkt. Alleen wanneer de kernen een vanzelfsprekende en stereotiepe tweedeling presenteren, is de samentrekking aanvaardbaar: woordvorm en -inhoud, boekenschrijvers en -lezers, huizenkopers en -verkopers, filmmakers en -kijkers. Hoewel dierenbeul als het tegengestelde van dierenvriend kan worden beschouwd, is dierenbeul of -vriend geforceerd, doordat de begrippen geen vast paar vormen; het zijn geen stereotiepe alternatieven.

Hoewel de verschillende bepalingen bij een en dezelfde kern vanzelfsprekend een tegenstelling bewerken, geldt ook hier dat zij elkaar moeten complementeren, zoals in en uit, broeder en zuster, dag en nacht dat doen. Doordat de twee bepalingen een eenheid vormden, konden ze als één samengestelde bepaling in een samenstelling dienen. Wanneer nu een samenstelling als {dag en nacht}werk eenmaal als een samentrekking wordt geïnterpreteerd, als een samenvatting van ‘dagwerk en nachtwerk’, gaat het complementerende karakter van de bepalingen op de nevengeschikte samenstellingen over: dagwerk en nachtwerk vormen elkaars complement.³⁰ Om dezelfde reden is ook dames- en herenfietsen zonder meer correct. Maar brom- en sportfietsen of kinder- en racefietsen is bevreemdend: de samentrekking omvat niet alle fietsen die er zijn.³¹

Woordsamentrekking blijkt geen deletieproces, waarbij het gelijke element in nevengeschikte samenstellingen wordt geschrapt. Dan zou ook een samentrekking als in (45) acceptabel moeten zijn:

(45)	^?Deze zaak verkoopt tuintafels en -kabouters

29 De ‘spanning verwekkende factoren’, waarvan Bakker (1968, p. 156) spreekt, onzelfstandigheid van het eerste lid, een grote afstand tussen de gecoördineerde leden, en accentloosheid van de opponerende elementen, maken het lastig het oppositionele (dus zelfstandige) en complementaire verband tussen de twee bepalingen te herkennen. De formatieregels die de ANS (1997, § 27.2.1) geeft, hangen samen met het complementaire karakter van samentrekkingen op woordniveau.

30 In jongere samentrekkingen als zon- en feestdagen of in maand- en jaarkaarten, waarin de samenstellingen en niet de bepalingen elkaars complement vormen, lijken we toch wel deletie te moeten aannemen. We kunnen immers niet van {zon en feest}dagen en {maand en jaar}kaarten uitgaan. M.i. hebben we ook in deze gevallen niet met deletie doch met een tangconstructie en dubbele binding te doen. De samengetrokken woordgroepen passen binnen het bestaande samentrekkingspatroon zoals we dat kennen in in- en uitgang, waarin de bepaling in- en de kern -gang uit elkaar zijn geplaatst en gescheiden door een tweede bepaling uit-. Zo zijn zon- en -dagen gescheiden door een tweede bepaling bij -dagen, namelijk feest-.

31 Doordat de aanvaardbaarheid van een samentrekking afhangt van de vraag of men de opponerende subcategorieën als elkaars complementen kan zien, zijn er overgangsgevallen. Er is uitbreiding mogelijk en verandering.

[p. 37]

We weten zeker dat het hier om tuinkabouters en dus om samentrekking gaat; er is ook een overeenkomst tussen de twee producten, die in dezelfde winkel verkocht worden en beide voor de tuin zijn bestemd. Toch is de verbinding gekunsteld: tafels en kabouters noch tuintafels en tuinkabouters zijn bekende alternatieven; ze vormen geen vast paar. Terwijl er geen enkel bezwaar is tegen de nevenschikking van tuíntafels en tuínkabouters, is tuintáfels en -kabóuters bevreemdend, doordat gesuggereerd wordt dat (tuin)tafels en (tuin)kabouters elkaars complementen zijn, dat ze samen één categorie vormen.

In samentrekkingen op woordniveau, en op woord- en woordgroepniveau, gaat het steeds om een oppositie van elkaar complementerende verzamelingen. Anders dan in een samentrekking op woordgroepniveau zijn de nevengeschikte elementen op woordniveau elkaars alternatieven; vandaar het nadrukkelijke oppositionele accent (vgl. ANS 1997, p. 1565 sub 5). De sterke samenhang is te verklaren vanuit de herkomst der constructie. De samentrekking op woordniveau is door herinterpretatie ontstaan uit een samenstelling van twee nauwverbonden elementen met één bepaling of kern. En deze synthetische constructie kan worden herleid tot een uit drie elementen bestaande analytische woordgroep.

9. De zinskern

Alle samentrekkingen in woorden en woordgroepen die we tot nu toe hebben bezien, zijn te herleiden tot drieledige structuren en er is geen vierde element gedeleerd. Geldt deze conclusie nu ook voor samentrekkingen waarbij een persoonsvorm is betrokken? Doordat het verbogen werkwoord met het subject verbonden is en de kern vormt van het predicaat, lijken we in de meeste gevallen waarin Vf ontbreekt, met samentrekking op zinsniveau te maken te hebben. Bij zinssamentrekking zijn er geen woorden of woordgroepen verbonden; voor- en nazin hebben delen van syntactische of informatieve eenheden gemeenschappelijk. Dubbel verbonden zijn niet woorden of woorddelen, maar constituenten en in vele gevallen combinaties daarvan:

(46)	Jan leest nooit boeken maar ^hij leest wel kranten
(47)	Jan heeft vandaag gewonnen en Piet ^heeft vandaag verloren
(48)	Vandaag gaan we naar het museum en morgen ^gaan we naar de bioscoop
(49)	Hij hoorde de rietstengels ruisen en zij ^hoorde de zee ^ruisen ans 1997, p. 1590

Zelfs in eenvoudige zinnen, waarin alleen het tweede werkwoord lijkt te ontbreken, hebben we slechts ogenschijnlijk met de samentrekking van woordgroepen te doen:

(4)	Jan [plant bomen] en Piet [^plant struiken]
(50)	Jan [leest een boek] en Piet [^leest de krant]

Werkwoord en object vormen geen woordgroep in strikte zin: dan zouden de woorden tezamen één zinsfunctie moeten vervullen. Bovendien, wanneer we aan de voorzin een bepaling als vandaag of graag toevoegen, blijkt die bepaling ook voor de nazin te gelden:

[p. 38]

(4′)	Jan plant vandaag bomen Piet ^plant vandaag struiken
(50′)	Jan leest graag een boek en Piet ^leest graag de krant

Zinssamentrekking blijft hier buiten beschouwing. Wel zij nog aandacht besteed aan de verbinding van subject en persoonsvorm, welke woordgroep de functie van zinskern kan vervullen.

Subject en persoonsvorm

De persoonsvorm was in oorsprong een zelfstandige nominale formatie, de samenstelling van een werkwoordstam als bepalend element en een pronominale kern. Een vorm als zingt betekende ‘hij of zij zingt’. Dit zelfstandige gebruik van de persoonsvorm kennen we in het Nederlands nog slechts in enkele relicten als zegge en schrijve, d.i. ‘ik zeg en ik schrijf’. In het algemeen moet de persoonsvorm worden vergezeld van een expliciet subject: het meisje zingt of zij zingt. Dat was reeds in het Middelnederlands het geval, maar in enkele constructies kan de zelfstandige persoonsvorm nog worden aangewezen. Zo staat Vf in (51) en (52) nog op zichzelf, ook al wordt het in Vf besloten subject reeds expliciet genoemd:³²

(51)	Mijn oghen nie liever wijf en saghen (Lanseloet 470)
(52)	Orlof hi den coninc bat (Ferguut 713)

Ook zinnen zonder expliciet subject waren niet zeldzaam:

(53)	Op enen berch, heet Ararat (Alex. 7, 1307) Een hofstat, ligt ten Bruke (Oudenbiezen p. 9)
(54)	Hem langet omme cloosterbier (Rein. 1955) Mi donke (Parth. 6917) Hem vaecte (Mor. 1916)

Bovendien kwam de subjectloze persoonsvorm nog vaak voor in het tweede lid van nevenschikkingen, en dat is nog steeds het geval: Jan rookt en drinkt [S Vf + Vf] en drinkt en rookt Jan? [Vf + Vf S]. Hier hebben we met een combinatie van twee persoonsvormen en één subject te doen.

Het omgekeerde, één persoonsvorm met twee subjecten is slechts mogelijk wanneer de subjecten elkaar uitsluiten:

Zo ook: niet Jan maar Piet zingt. Formaties als Jan en Piet zingt of zingt Jan en Piet? komen niet voor, doordat het gebonden subject -t slechts door één persoon gespecificeerd kan worden.³³ Mogelijk zijn uiteraard wel {Jan en Piet} zingen en zingen {Jan en Piet}? waarin Jan en Piet als een eenheid moeten worden gezien, als één samengesteld subject.

32 Zie over de ontwikkeling van de persoonsvorm Duinhoven 1997b, hfst. 1; over de constructies in (51) en (52): Duinhoven 1998a; over die in (53): Duinhoven 1988, p. 45; en die in (54): Duinhoven 1997b, § 1.2.1. In verband met samentrekking komen subjectloze constructies in het Middelnederlands ter sprake in Van der Horst 1981, en in het Vroegnieuwnederlands in Dibbets & Klein 1990 en De Bonth 1998, § 8.1.1.

33 De ongrammaticaliteit van *hij en zij leent mij een boek wordt als een probleem gezien in Kerstens 1980, p. 390. Overigens is de onmogelijkheid om die merrie en hengst en dit paard en veulen te zeggen tot dezelfde oorzaak te herleiden: het enkelvoudige die en dit kan slechts door één persoon of zaak worden gespecificeerd.

[p. 39]

10. Eén subject en twee persoonsvormen

De vraag die ons hier interesseert, is hoe de verbinding van één subject en twee persoonsvormen als in:



is ontstaan. Hebben we ook hier met de herinterpretatie van een drieledige woordgroep te doen?

In het algemeen neemt men in zinnen als deze, deletie van een tweede subject aan:

(57)	Ik stond op en ^ik liep naar de deur ans 1997, p. 1587
(58)	Dit wiste Pieter De Visschere ende ^hi sendde minen her Janne Borlute eene lettre (Willemyns 1979, p. 81)
(59)	Zwijgend zit je daar en ^je kijkt door het raam ans 1997, p. 1588
(60)	Daer na quam hi weder ende ^hi clopte bi nacht an die poert (De Vooys 1953, p. 56)
(61)	Daarna kwam hij bij ons aan tafel staan en ^hij schonk de wijn in ans 1997, p. 1588

Opvallend is het feit dat het tweede subject kan worden weggelaten, ook wanneer in de voorzin inversie optreedt en in de nazin niet.³⁴ Toch lijkt dat niet in alle gevallen mogelijk:

(62)	^?Met 17 jaar laat hij zich inschrijven aan de Utrechtse universiteit en ^hij blijft ongeveer 50 jaar student ans 1997, p. 1589^35

In het Middelnederlands werd het patroon [S + Vf + Vf] ruimer toegepast dan tegenwoordig. Behalve in zinnen als (57)-(62) en de corresponderende bijzinnen kon het subject van de nazin ook achterwege blijven wanneer het niet als subject maar in een andere functie in de voorzin voorkwam:³⁶

(63)	Hem was onsochte te moede ende slouch vaste met ere roeden tpaert (Wal. 1391)
(64)	Dien coninc wart die herte swaer ende sprac: ‘Reinaert, sechstu mi waer?’ (Rein. 2199)
(65)	Doe...saghen si Canticler commen ghevaren ende brochte up eere baren eene doode hinne (Rein. 283)
(66)	So dat hi hem rovede tmeeste deel van den hoofde ende viel doot uten gereide (Eleg. B 1451; var. K Hey vele doit)

In alle zinnen lijkt vóór de tweede persoonsvorm hi te ontbreken, dat echter niet met het subject van de voorzin correspondeert. In de laatste zin slaat Elegast (hi) Eggeric (hem) het hoofd af, zodat deze dood uit het zadel valt. In het huidige Nederlands is een kale persoonsvorm alleen mogelijk, wanneer de subjecten in voor- en nazin gelijk zijn. Deze syntactische beperking zal geleidelijk aan zijn ontstaan doordat meerduidige verbindingen als in (66) werden vermeden.

In zinnen als (63)-(66) kunnen we niet van samentrekking spreken, daar een herhaling van het subject niet mogelijk is. Er is in syntactisch opzicht geen dubbele binding, geen tangconstructie. Een onzichtbare verdubbeling van het subject is ook niet nódig, want er is vóór of na de tweede persoonsvorm geen lacune. Er ontbreekt geen onderwerp want dat ligt nog in de persoonsvorm besloten. We hebben, kortom, in de nazin nog te doen met de zelfstandige persoonsvorm.

34 Zie voor dit type subjectloze nazinnen (‘SGF-zinnen’, d.i. ‘Subject Gap in Fronted finite verb sentence’), die in het Duits frequent voorkomen maar ook in het Nederlands nog mogelijk zijn: Van Zonneveld 1992a en b; Sturm 1995a en b; Duinhoven 1998c.

35 Hoewel de zin structureel in orde zou moeten zijn, is die niet voor iedereen aanvaardbaar, vermeldt de ANS. ‘Bij gebrek aan voldoende duidelijkheid over de aanvaardbaarheid van dit soort zinnen is het niet mogelijk een definitieve oplossing voor het hier gestelde probleem te geven’ (ANS 1997, p. 1589). De zin is wel grammaticaal (zo meent ook Sturm 1995a, p. 220), maar verwarrend. De constructie vereist een oppositioneel accent op blijft, dat echter niet in focus staat. Zie Duinhoven 1998c, inz. p. 123-124.

36 De voorbeelden zijn ontleend aan Van de Ketterij 1981a, teksten 53 en 61 en Van der Horst 1981, p. 96.

[p. 40]

11. Nevenschikking zonder samentrekking

In het Middelnederlands is de overgang waarneembaar van de zelfstandige persoonsvorm met ingesloten subject naar de van een expliciet subject afhankelijke Vf. In de overgangstijd die eeuwen heeft omvat en die nog niet geheel is afgesloten, stonden deze twee mogelijkheden naast elkaar:³⁷

(67)	Vf (→ NC) of (NC →) Vf tegenover [NCs Vf]

De persoonsvorm als samenstelling van werkwoordstam en pronominaal suffix kon nog op zichzelf de zinskern vormen, waarin subject en werking als één geheel worden gepresenteerd: zingt betekende ‘er zingt iemand’. In een nadere bepaling kon het subject eventueel worden gespecificeerd: iemand zingt, het meisje (Vf → NC). Wanneer de persoon in de mededeling centraal staat, wordt die als uitgangspunt genomen en voorop geplaatst: het meisje, zij zingt (NC → Vf). Dit frequent voorkomende tweeledige patroon werd geleidelijk aan als één mededelingseenheid ervaren, waarbinnen de dubbele verwijzing naar het subject overbodig werd. De persoonsaanduiding binnen Vf vervaagde; de persoonsvorm gaf nog slechts de werking aan en de NC werd als het eigenlijke subject ervaren: [NC_s Vf].

Tezamen vormen expliciet subject en persoonsvorm de kern van de zin. In het algemeen was dit zinspatroon reeds in het Middelnederlands de regel. Daarnaast kwam echter nog de zelfstandige persoonsvorm voor, hetgeen waarneembaar is in gevallen dat een specificatie van de persoon niet mogelijk of niet nodig was. In nevenschikkingen vooral kan het subject bij de tweede persoonsvorm ongenoemd blijven wanneer het al bij het eerste tot uitdrukking is gebracht, als subject of anderszins. Er ontwikkelt zich in eerste instantie dit patroon:

(68)	[S Vf]zin & [Vf]zin

Doordat de tweede persoonsvorm in syntactisch opzicht volledig is, ontstaat er geen syntactische band tussen het expliciete subject en de zelfstandige Vf. Doordat we met een samenvoeging van twee zelfstandige zinnen te doen hebben, heeft verandering van woordorde in de voorzin geen invloed op de nazin. Naast (68) komt ook het patroon (69) voor, als in (58) dit wiste Pieter ende sendde:

(69)	[X Vf S]zin & [Vf]zin

En getuige zinnen als (59) en (70) is dit patroon nog steeds gangbaar:

(59)	Zwijgend zit je daar en kijkt door het raam
(70)	Daarop keerde hij zich om en sprak

Kijkt en sprak zijn subjectloze werkwoorden. Wanneer we echter het in de persoonsvorm besloten subject willen expliciteren, staat het vóór Vf:³⁸

(59′)	Zwijgend zit je daar en je kijkt door het raam
(70′)	Daarop keerde hij zich om en hij sprak

Het feit dat zinnen als deze mogelijk zijn, bewijst niet dat we in (59) en (70) met deletie te doen hebben en met een uitzonderlijk soort samentrekking.³⁹ Hier werkt nog steeds de oude toestand door, al beginnen we die opmerkelijk te vinden. Er heeft namelijk nog een andere ontwikkeling plaats gevonden, die wèl tot samentrekking heeft geleid.

37 Vgl. ook de uiteenzetting van Van der Horst 1981, die tot vergelijkbare inzichten komt.

38 Ook invoeging achter Vf is mogelijk, doch met betekenisverschil; vgl. (79) en (80).

39 De meningen verschillen over de vraag, of we vanwege de ongelijke volgorde (Vf S resp. ^s Vf) een samentrekking moeten aannemen. Sturm (1995b) meent van wel en neemt met een wat lossere identiteitseis genoegen (p. 338-339). Maar kenmerkend voor dit soort SGF-constructies is juist de duidelijke fasering: de twee leden worden niet als een eenheid gepresenteerd, wat een voorwaarde is voor samentrekking. Van Zonneveld (1992a en b; 1994, hfst. 8) meent dat het niet om een samentrekking gaat doch om een ongelijke nevenschikking met deletie van het subject. Met deletie echter hebben we niet te doen. De tweede persoonsvorm heeft nog zijn oorspronkelijke zelfstandige status.

[p. 41]

12. Nevenschikking met samentrekking

Samengestelde zinnen als de volgende met het patroon [S Vf] & [Vf] kunnen nog op een andere manier worden begrepen:

(71)	Canticler → spranc in den rinc → ende seide...(Rein. 315)
(72)	Die pape → spranc an dat vier → ende gegreep sijns wijfs rocke (Rein. 1244)

Zeker wanneer het subject als topic enigszins apart staat, kunnen de twee persoonsvormen als successieve specificaties worden beschouwd:

(73)	S kern → Vf specificatie → Vf specificatie

Dit patroon, dat gelijk is aan (32), is ons inmiddels bekend als de basis voor samentrekkingen als: bomen in tuinen en in lanen; groene bomen en struiken en met bomen en struiken. Daar een specificatie een voorafgaande kern vereist, is met het subject zowel de eerste als de tweede persoonsvorm verbonden. Doordat de zinskern [S Vf] algemeen wordt, voelt men voor de tweede Vf een lacune en ontstaat er een syntactische binding met het expliciete subject:

Daar de toevoeging van een subject mogelijk is:

(75)	De man struikelde en hij viel

wordt er in (74) een deletie aangenomen. Ten onrechte: het gaat in (74) resp. (75) om twee verschillende mededelingen. In (75) worden de twee gebeurtenissen nadrukkelijk gescheiden en afzonderlijk gepresenteerd; in (74) is de samenhang tussen de twee gebeurtenissen sterker: de twee werkingen worden in één mededelingseenheid aangeboden. Daarnaast is het ook nog mogelijk de twee werkingen als een eenheid te zien:

(76)	De man {struikelde en viel}
(77)	Plotseling {struikelde en viel} de man

Ervaart men in (77) toch een scheiding tussen de twee werkingen, dan ontstaat er een leemte na struikelde: het werkwoord kondigt een subject aan, dat na het tweede werkwoord volgt. We hebben wederom met een tangconstructie en dubbele binding, dus met samentrekking te doen:

13. Toevoeging van zelfstandige Vf

Daarmee zijn de mogelijkheden tot variatie nog niet uitgeput. Ook binnen de comment kunnen de twee werkingen gescheiden worden gepresenteerd:

(79)	Plotseling {struikelde de man en viel} zelfstandige Vf
(80)	Plotseling {struikelde de man en viel hij}

[p. 42]

En in (81) en (82) hebben we weer met twee zelfstandige zinnen te doen, waarbij aan (81) structuur (69) moet worden toegekend:

(81)	Plotseling struikelde de man, en viel zelfstandige Vf
(82)	Plotseling struikelde de man, en hij viel

Dit patroon met een in tweede instantie toegevoegd tweede werkwoord is ook mogelijk wanneer het subject voorop staat:

(83)	De man struikelde, en viel zelfstandige Vf
(84)	De man struikelde, en hij viel

In de laatste twee zinnen en in de meeste zinnen hierboven kunnen we niet van samentrekking spreken. Alleen in (74) en (78) hebben we met dubbele binding te doen. In de zinnen (79), (81) en (83) moet de subjectloze persoonsvorm nog als een zelfstandige constituent worden beschouwd. In (79) zijn de twee werkingen tezamen aan plotseling toegevoegd, wat een zekere samenhorigheid bewerkt. In (81) en (83) vormt het vallen een geheel nieuwe gebeurtenis, die afzonderlijk wordt gepresenteerd. Vandaar dat deze constructie nog steeds wordt gebruikt, wanneer er een duidelijke fasering is tussen de twee werkingen: bij een sterk consecutief verband,⁴⁰ of wanneer de tweede werking onverwacht is of in tegenspraak met de eerste werking. Doordat het subject ontbreekt, krijgt de werking alle aandacht. Nog steeds dus is het mogelijk de subjectloze persoonsvorm in het tweede lid van een nevenschikking als een zelfstandige constituent te zien, al zullen we er toe neigen waar mogelijk ook de tweede Vf met de eerder genoemde S te verbinden.

40 Ook Van Zonneveld (1994, p. 176) en vooral Sturm (1995a, p. 217-220) hebben de fasering tussen de twee werkwoorden herkend; zij spreken van ‘finaal’. De parafrase d.m.v. ‘continuatieve om-zinnen’ (Sturm) legt de fasering bloot, die de oude woordgroepstructuur eigen is; vgl. (73). De subjectloze persoonsvorm is te beschouwen als een rest van de oorspronkelijke analytische dus gefaseerde structuur.

14. Besluit

In het algemeen worden samengetrokken woordgroepen, bestaande uit twee kernen en één bepaling of twee bepalingen en één kern, afgeleid uit een nevenschikking van twee leden met elk twee elementen:

(85)	ab + ac ⇒ ab + -c en ab + cb ⇒ a- + cb

Hierboven is betoogd, dat aan dit soort samentrekkingen verbindingen van drie zelfstandige elementen ten grondslag liggen, die in twee configuraties voorkwamen:

(31)	a kern + b kern → c specificatie
(32)	a kern → b specificatie → c specificatie

Door synthetisering der constructie, de overgang van zelfstandige specificatie(s) naar afhankelijke bepaling(en), ontstond er een syntactische band tussen a en c, een tangconstructie:

Met één element zijn nu de twee andere verbonden. Deze asymmetrische bouw wekt de indruk van een lacune, hetgeen tot de algemene deletiehypothese heeft geleid.

Vergelijking echter met ‘volledige’ nevenschikkingen maakt duidelijk, dat juist de samengetrokken vorm ongemarkeerd is, en herhaling van het gelijke element de

[p. 43]

constructie een ongewone nadruk geeft. Dat pleit tegen deletie, niet alleen in historisch opzicht, maar ook binnen de nu geldende systematiek. Ook in het hedendaags Nederlands geeft de tangconstructie en dubbele binding als in (30) de interne verhoudingen binnen de woordgroep beter weer dan deletie of weglating. De ontstaansgeschiedenis doet zich nog gevoelen in de huidige taaltoestand.

De gegeven verklaring houdt in dat het verbogen adjectief, net als het bijwoord (→ voorzetsel), het telwoord, de lidwoorden, deelwoorden en voornaamwoorden aanvankelijk zelfstandige constituenten waren. Dat geldt ook voor de persoonsvorm, die zelfstandig naar een plaatsvindende werking kon verwijzen,...en dat in vele nevenschikkingen nog doet. Een zin als:

(59)	Zwijgend zit je daar en kijkt door het raam

die geen tangconstructie bevat en die dus niet aan de periferieconditie voldoet, kunnen we niet als een samentrekking beschouwen. Kijkt is nog een zelfstandige zinskern met ingesloten subject: ‘je kijkt’. En zo kan de persoonsvorm ook in (84) nog worden begrepen:

(86)	Je zit daar maar, en kijkt door het raam

Hier is echter ook een samentrekking mogelijk: dan is kijkt een onzelfstandige, van je afhankelijke constituent; de twee werkingen worden als een eenheid gepresenteerd. We kunnen hier dus al dan niet een syntactische verbinding leggen tussen je en kijkt.⁴¹

Net als de persoonsvorm kan ook het adjectief nog een zelfstandige constituent vormen. Zo is kleine in: grote bomen en kleine een gesubstantiveerd adjectief. In grote en kleine bomen echter neigen we ertoe een verband tussen grote en het door het adjectief aangekondigde bomen te leggen, waardoor een dubbele binding en een tangconstructie ontstaat:



Dezelfde structuur kunnen we ook aan samengetrokken samenstellingen toeschrijven:

Ook dit patroon kan uiteindelijk tot een drieledige analytische structuur worden herleid:

(88)	In- en uitgang ⇐ {in en uit}gang ⇐ gang → in → en uit

Naar het voorbeeld van (87) zijn synthetische formaties als zon- en feestdagen gevormd. Woordgroep- en woordsamentrekkingen kunnen ook worden gecombineerd, wanneer de twee leden althans elkaars complementen zijn en tezamen de hele categorie aanduiden (als in particuliere en overheidsinvesteringen).

De ontwikkeling van vaste woordgroepen als [Adj. N] en [S Vf] heeft tot de verdwijning geleid van het verbogen adjectief en de persoonsvorm als zelfstandige constituenten. Daardoor zijn er ook ‘samentrekkingen’ ontstaan: drieledige formaties met twee nevengeschikte elementen zijn geherinterpreteerd als tangconstructies met dubbele binding. Samentrekking zonder deletie.

Adres van de auteur: Wladimirlaan 11, nl-1404 BA Bussum.

41 De SGF-constructie komt dus niet alleen voor bij inversie in de voorzin. Tegenover elkaar staan een synthetische (86a) en een analytische zinsverbinding (86b):

[p. 47]

Literatuur

ANS 1984 - G. Geerts, W. Haeseryn, J. de Rooij en M.C. van den Toorn: Algemene Nederlandse Spraakkunst. Groningen, 1984.

ANS 1997 - W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn: Algemene Nederlandse Spraakkunst. 2de dr. Groningen, 1997.

Bakker 1968 - D.M. Bakker: Samentrekking in Nederlandse syntactische groepen. Leiden, 1968.

Van Bart e.a. 1998 - P. van Bart, J. Kerstens en A. Sturm: Grammatica van het Nederlands. Amsterdam, 1998.

De Bonth 1998 - R.J.G. de Bonth: ‘De Aristarch van 't Y’. De ‘grammatica’ uit Balthazar Huydecopers Proeve van Taal- en Dichtkunde (1730). Maastricht, 1998.

Dibbets & Klein 1990 - G.R.W. Dibbets en M. Klein: ‘Huydecopers samentrekkingsproblemen’. In: Ntg 83 (1990), p. 323-336.

Duinhoven 1988 - A.M. Duinhoven: Middelnederlandse syntaxis, synchroon en diachroon. Dl. I. De naamwoordgroep. (Leiden, 1988).

Duinhoven 1997a - A.M. Duinhoven: ‘Veranderende woordvolgorde’. In: Taal in tijd en ruimte. Bundel-Van Bree. Red. A. van Santen en M. van der Wal. Leiden, 1997. p. 11-21.

Duinhoven 1997b - A.M. Duinhoven: Middelnederlandse syntaxis, synchroon en diachroon. Dl. II. De werkwoordgroep. (Groningen, 1997).

Duinhoven 1998a - A.M. Duinhoven: ‘Aard en plaats van de persoonsvorm’. In: TNTL 114 (1998), p. 48-69.

[p. 48]

Duinhoven 1998b - A.M. Duinhoven: ‘Concurrerende volgordepatronen in de werkwoordgroep’. In: Nederlandse Taalkunde 3 (1998), p. 96-119.

Duinhoven 1998c - A.M. Duinhoven: ‘Zinnen met toegevoegde persoonsvorm. Over SGF-coördinatie en samentrekking’. In: Tabu 28 (1998), p. 107-132.

Van Gestel e.a. 1992 - F. van Gestel, J. Nijen Twilhaar, T. Rinkel en F. Weerman: Oude zinnen. Leiden, 1992.

Van der Heijden & Klein 1995 - E. van der Heijden en M. Klein: ‘Rekenkundige voegwoorden: de “logica” van samentrekkingen’. In: Ntg 88 (1995), p. 22-38.

Van der Horst 1981 - J.M. van der Horst: ‘Samentrekking diachronisch’. In: Studies voor Damsteegt. Red. G.R.W. Dibbets e.a. Leiden, 1981. p. 92-105. Ook in: Historische grammatica en taaltekens. Alblasserdam, 1986. p. 39-54.

Kerstens 1980 - J. Kerstens: ‘Over samentrekking’. In: Ntg 73 (1980), p. 375-394.

Kerstens 1981-1982 - J. Kerstens: ‘Bestaat Gapping eigenlijk wel?’. In: Spektator 11 (1981-1982), p. 61-79 en 85-86.

Van de Ketterij 1981a - C. van de Ketterij: Grammaticale interpretatie van Middelnederlandse teksten. Werkboek. 3e dr. Groningen, 1981.

Van de Ketterij 1981b - C. van de Ketterij: Grammaticale interpretatie van zeventiende-eeuwse teksten. Werkboek. 3de dr. Groningen, 1981.

Klein & Visscher 1992 - M. Klein en M. Visscher: Handboek verzorgd Nederlands. Groningen, 1992.

Lehmann 1993 - W.P. Lehmann: Theoretical bases of Indo-European linguistics. London, 1993.

Van Loey 1947 - A. van Loey: Middelnederlands leerboek. Antwerpen, 1947.

Neijt 1979 - A. Neijt: Gapping. A contribution to sentence grammar. Dordrecht, 1979.

Neijt 1981-1982 - A. Neijt: ‘Gapping bestaat’. In: Spektator 11 (1981-1982), p. 80-84.

Royen 1940-1941 - G. Royen: ‘Piet- en andere luttigheden’. In: Taal en Leven 4 (1940-1941), p. 41-51 en 95-107. Ook in: Taalrapsodie. Bussum, 1953. p. 650-675.

Sturm 1995a - A. Sturm: ‘De wet van Paardekooper is niet voor één gat te vangen: over (voorwaartse) samentrekking en periferie’. In: Ntg 88 (1995), p. 193-222.

Sturm 1995b - A. Sturm: ‘SGF-coördinatie bij nader inzien: verklaring van de eigenschappen en ongehoorde mogelijkheden’. In: Ntg 88 (1995), p. 333-353.

Stutterheim 1971 - C.F.P. Stutterheim: ‘Op de glibberige paden der samentrekking’. In: Tijdschrift van de Vrije Universiteit te Brussel 2 (1960), p. 143-156. Ook in: Uit de verstrooiing. Leiden, 1971. p. 172-183.

Szemerényi 1970 - O. Szemerényi: Einführung in die vergleichende Sprachwissenschaft. Darmstadt, 1970.

Trask 1993 - R.L. Trask: A dictionary of grammatical terms in linguistics. London, 1993.

De Vooys 1953 - Middelnederlandse stichtelijke exempelen. Ed. C.G.N. de Vooys. Zwolle, 1953.

Weerman 1988 - F. Weerman: ‘Moet kunnen: Middelnederlandse zinnen zonder subject’. In: Ntg 81 (1988), p. 289-310.

Willemyns 1979 - R. Willemyns: Het niet-literaire Middelnederlands. Assen, 1979.

Van Zonneveld 1992a - R. van Zonneveld: ‘De Wet van Paardekooper en het Gat van Höhle: over SGF-coördinatie’. In: De binnenbouw van het Nederlands. Bundel-Paardekooper. Red. H. Bennis en J.W. de Vries. Dordrecht, 1992. p. 401-411.

Van Zonneveld 1992b - R. van Zonneveld: ‘Ongelijke nevenschikking en SGF’. In: Tabu 22 (1992), p. 153-170.

Van Zonneveld 1994 - R. van Zonneveld: Kleine syntaxis van het Nederlands. Dordrecht, 1994.