Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 115

[p. 97]

Veerle Fraeters^*
‘Vanden leeuwe wert hi lam’

Alchemie en religie in de Middelnederlandse vertaling van Tabula chemica

Abstract - Ms. Vienna, ÖNB 2372 (14th century) opens with a Middle Dutch translation of Tabula chemica, an alchemical treatise of great influence in the later Middle Ages. The Dutch translation is carried out in prose but also contains an appendix in verse, presumably written by a Dutch author intending to elaborate on the role and function of ‘ferment’ in the alchemical process. The epilogue contains an intriguing sentence - ‘the lion becomes the lamb’ -, which can only be understood by referring not only to alchemical symbolism, but also to Christian images. The Dutch author of the epilogue is then an early representative of a new trend, which gained momentum in the late-medieval and renaissance alchemical tradition, of intertwining religious and alchemical imagery.

In het onvolprezen Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur van Ria Jansen-Sieben staan onder het kopje alchemie twintig handschriftelijke documenten opgesomd.¹ Het merendeel daarvan dateert uit de vijftiende en de zestiende eeuw. Het oudste manuscript, Wenen, ÖNB 2372, is meteen ook het paradepaardje van de reeks. Het betreft een perkamenten verzamelhandschrift uit de tweede helft van de veertiende eeuw.² Alle opgenomen teksten zijn door één of meer vertalers uit het Latijn naar het Middelnederlands, en meer specifiek naar een Oost-Vlaams idioom met Brabantse elementen, omgezet.³ Hoewel in het handschrift een korte serie recepten is opgenomen, kenmerkt de collectie zich toch in de eerste plaats door haar theoretische karakter. Zes van de zeven teksten zijn vertalingen van alchemistische traktaten waarin de principes en de werking van de alchemie op discursieve wijze worden behandeld.⁴ Naar enkele van deze teksten is tijdens het laatste decennium onderzoek verricht.⁵ Daarbij is opgevallen dat het manuscript in verschillende opzichten uitzonderlijk mag worden genoemd.

Om te beginnen is het handschrift het oudste document met alchemistische teksten in een Germaanse volkstaal.⁶ Voorts blijkt het Weense handschrift, waarvan twee teksten door de kopiist met pentekeningen zijn verlucht, het oudste testimonium te zijn van symbolische alchemistische iconografie. Met name christelijke beelden, die allegorisch aan bepaalde fasen van het alchemistische werk refereren, zijn sterk present.⁷ Daarnaast is uit het reeds verrichte onderzoek gebleken dat het handschrift een interessante casus is in het rijm-prozadebat. Twee van de teksten, het leerdicht van Grateus filius philosophi en de daaropvolgende tekst Heer Ignis, zijn sterk uitgebreide berijmde bewerkingen van een onbekende Latijnse bron.⁸ De andere vier traktaten zijn prozavertalingen, maar in twee daarvan duiken ook verzen op. In de vertaling van Liber secretorum alchimie zijn, wellicht door de vertaler, vier lange berijmde teksten ingelast. De inhoud van die berijmde interpolaties, die

* Dit artikel kwam tot stand in het kader van postdoctoraal onderzoek gefinancierd door het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek-Vlaanderen. Het is een uitgebreide versie van een lezing gehouden op het International Medieval Congress, University of Leeds, 13-16 juli 1998. Met dank aan Barbara Baert en Hans van Dijk voor hun inspirerende opmerkingen bij de lezing en aan Ria Jansen-Sieben, Annelies van Gijsen en Frank Willaert voor hun kanttekeningen bij de eerste versie van dit artikel.

1 Ria Jansen-Sieben: Repertorium van Middelnederlandse artes-literatuur. Utrecht, 1989, p. 1-2.

2 Het handschrift bevat zeven teksten en een korte beschrijving van kwikzilver. Voor een inhoudsoverzicht zie Ria Jansen-Sieben: Repertorium (n. 1), W70 (p. 472) en Veerle Fraeters: Gods gouden thesaurus. Het Middelnederlandse handschrift ÖNB 2372 in de alchemistische traditie. Antwerpen 1996 (proefschrift Universiteit Antwerpen), p. 1-2. Ria Jansen-Sieben, ‘Iets over artes in verzamelhandschriften’. In Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden. Red. G. Sonnemans Hilversum, 1996, p. 79-89 rekent hs. Wenen, ÖNB 2372 tot de ‘additieve’ verzamelhandschriften, een categorie die ze als volgt definieert: ‘al de teksten handelen strikt over hetzelfde onderwerp op hetzelfde niveau en zijn kennelijk alleen bijeengebracht om op één gebied zoveel mogelijk informatie te bieden’. In wat volgt noem ik dit manuscript ‘het Weense handschrift’.

3 De kwestie of er één of meerdere vertalers aan het werk zijn geweest is tot nog toe nog niet grondig aangepakt. De taal van alle teksten in het handschrift is Vlaams met enige Brabantse kenmerken (bv. selen naast overwegend sullen, vol naast overwegend vul).

4 De vierde tekst in het handschrift - het alchemistisch leerdicht van Grateus filius philosophi - is in wezen een praktische tekst waarin concreet, zij het op metaforische wijze, de handelingen van alchemistische proces worden beschreven. De antropomorfiserende metaforiek overwoekert de receptenbasis echter in zulke mate dat de tekst eerder leest als een toneelstuk waarbij Mercurius, Stella Luti (de luteermassa), Olium Vivum, Ignis, Sol, Luna en vele andere ‘figuren’ druk met elkaar converseren, dan als een praktisch leerboek. Deze tekst kan wellicht ook beter een bewerking dan een vertaling worden genoemd. Birkhan: Die alchemistische Lehrdichtung (n. 4) heeft aangetoond dat een of meerdere Latijnse teksten aan de Middelnederlandse tekst ten grondslag hebben gelegen, maar dat die bronnen bij de berijmde bewerking naar het Middelnederlands beduidend moeten zijn uitgebreid met nieuw materiaal.

5 B. Obrist: Les débuts de l'imagerie alchimique (XIVe-XVe siècles). Parijs, 1982; H. Birkhan: Die alchemistische Lehrdichtung des Gratheus filius philosophi in Cod. Vind. 2372. Zugleich ein Beitrag zur okkulten Wissenschaft im Spätmittelalter. Wenen, 1992. 2 dln.; Fraeters: Gods gouden thesaurus (n. 1); V. Fraeters: ‘Het Bouc der heimelicheden van mire Vrouwen alkemenen. Ideeën van een Middelnederlandse alchemist’. In: Queeste 4 (1997), p. 107-126.

6 In het lemma ‘alchemie’ het Lexikon des Mittelalters stelt H. Buntz dat de volkstalige overlevering een voorzichtige aanvang neemt in de vijftiende eeuw en sterk aangroeit in de zestiende. Buntz heeft het veertiende-eeuwse Weense handschrift over het hoofd gezien.

7 In haar monografie (n. 5) reserveert Barbara Obrist het eerste hoofdstuk voor het Weense handschrift. Zij behandelt met name de illustraties bij de tweede tekst in het handschrift, de vertaling van Liber secretorum alchimie. De pentekeningen bij de vierde tekst uit het handschrift, het leerdicht van Grateus filius philosophi zijn opgenomen in de editie Birkhan: Die alchemistische Lehrdichtung (n. 5). Christelijk geïnspireerde tekeningen zijn bv. Christus die opstaat uit het graf (f.57va), Christus met een arsenaal alembieken als aureool rondom het hoofd geschikt (f.61ra). In de Griekse, Arabische en oudste Westerse handschriftelijke overlevering komen voornamelijk spagyrische (i.e. betrekking hebbend op het praktische alchemistische werk: vaten, ovens etc.) illustraties voor.

8 Dat er een Latijnse bron aan de tekst ten grondslag moet hebben gelegen blijkt uit het feit dat enkele Latijnse passages in de tekst zijn blijven staan en dat de opschriftjes in de pentekeningen in het Latijn zijn gesteld.

[p. 98]

gekenmerkt wordt door een filosofisch-religieuze interesse, presenteerde ik eerder in een artikel.⁹ In deze bijdrage concentreer ik me op de eerste tekst in het handschrift, een vertaling van Tabula chemica, één van de invloedrijkste alchemistische teksten in de Middeleeuwen. De Middelnederlandse vertaling ervan blijkt de ‘typische kenmerken’ van het Weense handschrift te bezitten: er is een appendix in verzen die handelt over de principes van het alchemistische werk, en in een klein hoekje van die appendix duikt een onverwacht christelijk beeld op.

9 Fraeters: ‘Het Bouc der heimelicheden’ (n. 5).

1. Tabula chemica

Het Weense handschrift opent dus met een vertaling van Tabula chemica, een in oorsprong Arabisch alchemistisch traktaat dat een enorme invloed heeft uitgeoefend op de Westerse alchemistische literatuur en iconografie.¹⁰ Auteur van de Arabische brontekst van Tabula chemica is de sjiitische sjeik Mohammed ibn Umail (ca. 900-960; in de Latijnse traditie heet hij Senior Zadith filius Hamuelis), van wie verschillende alchemistische traktaten en gedichten zijn overgeleverd.¹¹ Zijn oeuvre behoort tot het allegorische genre:¹² de principes en ingrediënten van het alchemistische werk worden verhuld in metaforen, zodat alleen geïnitieerde leden van de eigen kring de inhoud kunnen begrijpen. Overigens geldt het metaforisch taalgebruik ook bínnen de eigen kring als selectieprincipe: wie niet in staat is de symboliek te doorgronden is (nog) niet door God geïllumineerd en kan (vooralsnog) niet deelhebben aan de alchemistische mysteries.¹³

De Latijnse Tabula chemica is eigenlijk een vertaling van twee werken van Senior. In de eerste plaats van het prozatraktaat Mâ' al Waraqî wa'l-Ard al-Najmiyya, i.e. ‘Het zilveren water en de sterachtige aarde’ (verder: Mâ' al Waraqî). In de proloog vertelt Senior Zadith filius Hamuelis hoe hij op een dag een pyramide binnenging en daarin een merkwaardige kamer vond die hij vervolgens uitvoerig beschrijft. In het midden van de kamer staat een standbeeld van Hermes Trismegistus, de mythologische vader van de alchemie. Hij zit op een troon en houdt een tablet in zijn handen als een opengeslagen boek. Op de zoldering van de kamer zijn arenden geschilderd die in hun klauwen boog en pijl vasthouden. Op de wanden staan mensen, geleerden, en wel zo dat het lijkt of ze rond het standbeeld zijn geschaard.

Op het tablet zijn twee in elkaar verstrengelde vogels te zien en verder enkele zonnen en manen. Op dit punt is in Tabula chemica een kort gedicht van Senior ingelast, Risâlat al-Sham ilâ l'-Hilâl, dat is ‘Brief van de zon aan de maan’.¹⁴ In deze mooie dialoog (oorspronkelijk in verzen maar in het Latijn in proza omgezet) maken zon en maan plannen voor hun ‘vereniging in het huis van de liefde’. Daarbij zal in een eerste fase de maan solaire kwaliteiten krijgen en vast worden, terwijl de zon lunaire kwaliteiten krijgt en vloeibaar en vluchtig wordt. Daarop zullen ze noodzakerlijkerwijs weer uit elkaar gaan. In de volgende stap in het metaforische distillatieproces daalt de zon weer neer op de maan en wordt één met haar. Deze coniunctio is blijvend en genereert een onvergankelijke substantie waarin de tegengestelde aspecten van zon en maan - de lunaire vloeibare veranderlijkheid, de solaire vastheid en eeuwigdurendheid - voorgoed zijn verenigd. Na dit intermezzo sluit de Latijnse tekst weer aan bij Mâ' al Waraqî waarin Senior het tablet met

10 Voor een opsomming van de overgeleverde handschriften van Tabula chemica zie D.W. Singer en A. Anderson: Catalogue of Latin and vernacular alchemical manuscripts from Great Britain and Ireland, dating from before the XVIth Century. Brussel, vol. I, nr. 136 (p. 122). Voor een bespreking van de Latijnse handschriftelijke en gedrukte overlevering J. Ruska: ‘Studien zu Muhammed ibn Umail al-Tamini's Kitâb al'Mâ'al-Waraqî wa'l-Ard an-Najmîah’. In: Isis 24 (1935/1936), p. 310-342, p. 319-324, met op p. 319: ‘Die Zusammenstellung der Textanfänge zeigt ohne weiteres, dass allen Handschriften der gleiche Urtext zugrundeliegt’. De tekst wordt in de regel geraadpleegd in de zeventiende-eeuwse gedrukte versie in Theatrum chemicum vol. V, ed. Zetner, Straatsburg, 1622, p. 219-266. H.E. Stapleton, M. Turâb ‘Ali, M. Hidâyat Husain: ‘Three Arabic treatises on alchemy by Muhammad ibn Umail (10th century A.D.)’. In: Memoirs of the Asiatic society of Bengal 12/1 (1933), p. 1-213 geeft op p. 145-197 een herdruk van deze editie vergezeld van een notenapparaat met emendaties die voortvloeien uit een vergelijking met de Arabische bron.

11 M. Ullmann: Die Natur- und Geheimwissenschaften im Islam. Leiden, 1972, p. 217-220.

12 Over de verschillende tekstgenres binnen de alchemistische overlevering, zie R. Halleux: Les textes alchimiques. Turnhout, 1979.

13 Met de term ‘mysteries’ refereer ik doelbewust aan een hypothese die Anne Wilson formuleerde in haar studie Philosophers, iósis and water of life. Leeds, 1984. Een lexicaal-inhoudelijke en contextuele analyse van de oudste overgeleverde alchemistische tekst, Physika kai mystika van pseudo-Demokritos van Abdera (vermoedelijke auteur is de natuurfilosoof Bolos van Mendes die leefde in de 2e eeuw v.Chr.), leidde Wilson tot de conclusie dat in de tekst referenties zitten aan een rituele alchemistische praxis van bepaalde mysteriereligie-cultussen in hellenistisch Egypte. Enigszins simplificerend kan men stellen dat allegorische alchemistische geschriften, anders dan de zogenaamde praktische alchemistische geschriften, niet zozeer een praktisch-chemische functie hadden maar een rituele en spirituele. Zie ook M. Eliade: The forge and the crucible. Chicago/Londen, 1971.

14 Tabula chemica in Stapleton e.a.: ‘Three Arabic treatises’ (n. 9), p. 148-149 en in ÖNB 2372, f.2ra, r. 2 - f.2vb, r. 5. Epistola solis ad lunam crescentem heeft in de Westerse middeleeuwen ook zelfstandig een leven geleid. Het heeft een grote invloed uitgeoefend op de Westerse alchemistische iconografie en is de inspiratiebron voor het ‘Bildgedicht’ Sol und Luna, uitgegeven en besproken door J. Telle: Sol und Luna. Hürtgenwald, 1980. Voor de ruime iconografische invloed van de Epistola solis in het bijzonder en Tabula chemica in het algemeen, zie J. Van Lennep: Alchemie. Bijdrage tot de geschiedenis van de alchemistische kunst. [Z.pl], 1984, p. 59-60.

[p. 99]

de vogels, zonnen en manen uitgebreid uitlegt. Verhelderend is deze commentaar voor de leek niet: ze is een aaneenrijging van parabels en analogieën uit het planten-, dier- en mensenrijk, waarvoor Senior rijkelijk uit de Griekse en Arabische allegorische traditie heeft geput.¹⁵ Wanneer ongeveer de helft van de Arabische bron is vertaald, breekt Tabula chemica af en volgt een korte tekst (twee pagina's in de editie Stapleton) die niet in de Arabische overlevering voorkomt. Deze Expositio aquilarum is nog eens een kort commentaar op de scène die Senior in de pyramide heeft gezien.

15 Ruska: ‘Studien’ (n. 10) spreekt van een ‘Labyrinth der Allegorien’ (p. 329). Op p. 332-340 geeft hij een overzicht van de meest geciteerde autoriteiten in Mâ'al-Waraqî.

2. De Middelnederlandse vertaling

De Latijnse Tabula chemica is een woord-voor-woordvertaling van (de eerste helft van) de Arabische brontekst.¹⁶ De Middelnederlandse vertaling van Tabula chemica is op haar beurt een letterlijke vertaling van de Latijnse bron.¹⁷ De vertaler wist genoeg van alchemie af om geen fouten te maken bij het herkennen van termini technici. De enkele uitglijders van de vertaler hebben te maken met een gebrek aan vertrouwdheid met namen van de Arabische alchemistische autoriteiten, die overigens ook in de Latijnse vertaling vaak flink verhaspeld zijn. We komen straks voorbeelden daarvan tegen.

Op zulke kleine verschillen na, loopt de Middelnederlandse tekst volledig parallel met de ons overgeleverde Latijnse redactie. Alleen aan het slot wijkt de Middelnederlandse vertaling af. De laatste zes woorden van de laatste zin zijn onvertaald gebleven.¹⁸ Waar de zin afbreekt, staat een Nota. Daarna volgt een tekst in verzen van 379 regels die niet in de Latijnse redactie voorkomt.¹⁹ Pas nadat hij deze tekst in verzen heeft beëindigd, schrijft de kopiist van handschrift ÖNB 2372 explicit cenior. Deze epiloog in verzen moet door de auteur ervan zijn opgevat als een notandum bij de laatste term die in de afgebroken zin voorkomt, namelijk heefsele (‘ferment’). Dat blijkt alleen al uit de blote aanwezigheid van de Nota, maar daarnaast ook uit het feit dat in de eerste zin van de versepiloog via een deiktisch dese wordt terugverwezen naar de referent heefsele:

O zone of ghi wilt hebben ere⁺
Van desen heve so lere
Dat ik hu hier vort sal bringen
Dats dat ghi bouen allen dingen
Gode sult eren ende minnen
Ende met ghetrouwer herten kinnen (Versepiloog, v. 1-6; cursivering V.F.)

(Vertaling: O zoon, als je metaal uit dit ferment wil verkrijgen, neem dan [goed] op
wat ik je nu ga zeggen, namelijk dat je boven alles God moet eren, beminnen en met
een trouw hart kennen.)

Na het terugwijzende dese volgt niet heefsele, maar wel het synoniem heve. Terwijl in de prozavertaling van Tabula chemica fermentum soms als ferment (3x) en meestal als heefsele (15x) wordt weergegeven, komt in de versepiloog naast ferment (2x) uitsluitend de term heve voor (5x). Opgeteld bij het feit dat de Tabula chemica in

16 De Latijnse tekst bevat zeer veel vertaalfouten. Voor een overzicht zie Ruska: ‘Studien’ (n. 10), p. 321-324. Zie ook de noten bij Stapleton e.a: ‘Three Arabic treatises’ (n. 10).

17 Uit de vergelijking van Marianne Vogg van de Middelnederlandse tekst met de verbeterde Latijnse Tabula chemica zoals die door Stapleton en collega's is uitgegeven, blijkt het volgende: ‘Im Vergleich mit den lateinischen Drucken und mit Stapletons Kommentar sowie mit den wenigen Textpassagen, die er und Ruska übersetzt haben, fällt auf, dass die lateinische Handschrift, die der mittelniederländische Übersetzer zur Verfügung hatte, offensichtlich noch besser war als die Handschrift, auf der die lateinischen Drucke basieren’ (Marianne Vogg: Die Mittelniederländische Übersetzung der Lateinischen ‘Tabula chemica’ des Senior Zadith ibn Umail. Dissertatie Universiteit Wenen, 1989, p. VI). Het onuitgeven filologische proefschrift van Marianne Vogg bevat een diplomatische editie van de Middelnederlandse tekst met een Duitse vertaling en een notenapparaat waarin verschillen met de Latijnse tekst - zoals uitgegeven in Stapleton e.a. ‘Three Arabic treatises’ (n. 10) - worden gesignaleerd.

18 Tabula chemica, volgens Stapleton e.a. ‘Three Arabic treatises (n. 10), p. 195: ‘Terra autem prima quam non praescessit aliquod opus liquefacta & soluta est, & extractae sunt ab ea tincturae suae, quae sunt sulphura ejus, & facta est fermentum, & ingressa est super aliud corpus, cum quo massatur illud corpus cum alio fermento, quod est fermentum fermenti, & hoc corpus est cinis’. Cf. ÖNB 2372, f28ra, r.20-30: ‘Ende die eerste erde vore de welke en geen werc en was es ghemaect ende ghesolvert Ende hare verwen sijn vut getrocken van hare die sijn hare solfre ende es ghemaect heefsele Ende es inghegaen vp enen andren lichame Metten welken dese lichame es ghemasseert met enen andren heefsele ende dat eest [fermentum fermenti, & hoc corpus est cinis]’.

19 ÖNB 2372, f.27ra, r.31 - f.29vb, r.19. Wanneer ik in wat volgt aan een passage uit de onuitgegeven versepiloog refereer, verwijs ik niet naar de betreffende folia in het Weense handschrift, maar wel naar de betreffende verzen van de korte epiloog en dat op basis van mijn eigen verstelling.

+ ere: metaal

[p. 100]

proza is vertaald en de epiloog in verzen is gesteld, lijkt me deze bevinding voldoende reden om aan te nemen dat de vertaling van Tabula chemica en de nota bij deze tekst uit twee verschillende Middelnederlandse pennen is gevloeid.²⁰ Beide teksten zijn wel in hetzelfde dialect gesteld, namelijk Vlaams met enkele Brabantse elementen, de taal overigens van alle teksten in het Weense handschrift.

Hoewel de verzen als een glosse bij heefsele lijken te zijn bedoeld, heeft de verstekst niet de kenmerken die je van een noot verwacht. In plaats van een korte definitie in proza van de betreffende term, in casu heefsele, krijgt de lezer een lange en omslachtige tekst met een duidelijke geleding: een proloog (v. 1-72), de eigenlijke tekst waarin het alchemistische proces wordt beschreven (v. 73-377) en een slotzin (v. 378-379: Daert vander vulmaecteit / Es in alle dese vers geseit). De verstekst is - net als Tabula chemica zelf overigens - in het genre van de ‘vader-zoon-traditio’ gesteld: een ik/vader/meester draagt zijn kennis over aan een jij/zoon/leerling.²¹ Bij nader toezien blijkt het dus niet om een notandum te gaan maar om een afzonderlijke tekst die als epiloog aan de vertaling van Tabula chemica is toegevoegd en daar formeel mee werd verbonden door de aanwijzing Nota en de deiktische verwijzing dese in vers 2.

Inhoudelijk is deze versepiloog sterk verankerd in de Grieks-Arabische allegorische alchemistische traditie. De proloog is typisch en bevat de gebruikelijke topoi: de zoon moet God beminnen; de basisattitude ten opzichte van het alchemistische werk is geduld en doorzettingsvermogen bij de studie van de teksten; voor wie door God is geïllumineerd is alles meteen duidelijk; de alchemistische steen is tegelijkertijd het meest banale en het meest waardevolle; hij is een universeel panacee en transformeert vergankelijke substanties in onvergankelijke.²² Na de proloog volgt dan een uiteenzetting van het alchemistische werk met het ferment als centraal element.²³

Net zoals in Tabula chemica worden vanuit het adagium ars sequitur natura (vertaling: de [menselijke] kunst volgt de [door God geschapen en ‘geprogrammeerde’] natuur) allegorische analogieën uitgewerkt met natuurlijke fermentatie- alias transformatieprocessen: graan dat gezaaid wordt, sterft en verrijst; zaad dat in de baarmoeder tot foetus uitgroeit en als mens geboren wordt. Ook het huwelijk van de zon en de maan wordt vermeld. De inhoud van de epiloog overschrijdt de grenzen van Tabula chemica dus niet. De inhoudelijke overeenkomsten kunnen erop wijzen dat de lange berijmde Nota bewust als een samenvatting van Tabula chemica is opgezet.²⁴ Maar als bewijs daarvoor fungeren, kunnen ze niet: bovenvermelde topoi zijn immers eigen aan een ruimer corpus van allegorische alchemistische geschriften uit de Grieks-Arabische traditie.

Als deze tekst niet door de auteur als een notandum bij heefsele zou zijn opgevat, zou ik geneigd zijn te veronderstellen dat hij, met zijn topische karakter, is gebaseerd op een bron die, gezien de inhoud van de epiloog, terug kan gaan tot de Arabische traditie.²⁵ Maar tot nader order ga ik ervan uit dat de Middelnederlandse auteur vanuit zijn vertrouwdheid met de alchemistische traditie en zich inspirerend op taal en inhoud van Tabula chemica, een originele, zij het conventionele, tekst over alchemie heeft gedicht. Dat de epiloog in zijn huidige verschijningsvorm, als Middelnederlandse verstekst, alleszins en onmiskenbaar een Westerse middel-

20 Vogg: Die Mittelniederländische Übersetzung (n. 17), p. XIII neemt aan dat de versepiloog van de hand van de kopiist van het handschrift ÖNB 2372 is: ‘Ich halte das Gedicht für eine eigenschöpferische Leistung des Abschreibers’. Vogg geeft geen argumenten voor of tegen deze stelling. Ik merk op dat aan het einde van de tekst twee maal een dittografie voorkomt. Op v. 353 staat dutestereit in plaats van dustereit, op v. 355 tweemaal van. Het kan om kopiistenfouten gaan - en dan is de hypothese van Vogg ontkracht -, maar een (vermoeid) auteur kan dit type schrijffout ook best maken. Ik kom straks nog op de auteurskwestie terug.

21 Alles over dit genre in de hermetische Griekse en Arabische traditie in R.P. Festugière: La révélation d'Hermès Trismégiste. Dl. I: L'astrologie et les sciences occultes (Parijs, 1944), p. 309-354: Les fictions littéraires du Logos de révélation. In de versepiloog spreekt een ik-auteur tot zijn zoon. Senior richt zich in de eerste persoon tot een niet nader gespecifieerde ghi' en refereert daarnaast geregeld aan een ruimer gezelschap van ‘broeders’, zie bv. f.23ra, r.25-27: ‘Ic hebben hu nu gheexplaneert ende al onsen broederen’, of f.24va, r.15-22: ‘Ende God si orcontscepe hup hu dat ghi van desen dinghen niet en verbiet van onsen broederen dies werdich sijn ende en breidet niet den onwerdeghen want ghi daet dorperheit eigen die sciencie ende sout verdienen pine van dien dies name sijn moete ghebenedijt ende ghehelicht’. Ik merk volledigheidshalve op dat in Tabula chemica ook geregeld een ‘zoon’ wordt aangesproken maar alleen in citaten van alchemistische autoriteiten die Senior in zijn traktaat invoegt.

22 Versepiloog, v. 1-72 (=ÖNB 2372, f.27ra, r.31. - f.28va, r.17).

23 Versepiloog, v. 73-379 (=ÖNB 2372, f.27va, r.18 - f.29vb, r.19).

24 En dat lijkt de mening te zijn van M. Vogg: ‘“Son of heaven”. The Middle Netherlands translation of the Latin Tabula chemica’. In: Alchemy Revisited. Proceedings of the International Conference on the history of Alchemy at the University of Groningen 17-19 April 1989. Ed. Z.R.W.M. von Mantels. Leiden, 1990, p. 171-175, met op p. 172: ‘The Middle Netherlands text sums up the contents of the Risâla and the Mâ' al-Waraqî in an independent way in rhyming couplets’.

25 Precies het topische karakter onderscheidt deze versepiloog van andere versteksten en -passages in het Weense handschrift. In de vertaling van Liber secretorum alchimie (ÖNB 2372, f.29rb-50rb) zijn af en toe verzen ingelast die duidelijk door een Middelnederlands auteur zijn geschreven, maar de inhoud daarvan is binnen de alchemistische traditie eerder apart, zie hierover Fraeters: ‘Het Bouc der heimelicheden’ (n. 5). Dat geldt ook voor de twee berijmde teksten in het handschrift, het Leerdicht van Grateus en Heer Ignis. Zij hebben een heel eigen karakter dat niet zonder meer binnen de grenzen van het traditionele alchemistische paradigma past, zie Birkhan: Die alchemistische Lehrdichtung (n. 5).

[p. 101]

eeuwse tekst is, blijkt uit enkele lexicale vingerwijzingen. Zo wordt in de tekst gerefereerd aan het collectief darabieren, wat een afstand in de tijd met die cultuur veronderstelt.²⁶ Daarnaast komen een drietal christelijke elementen voor die verraden dat de auteur van de tekst een Westers middeleeuwse christen is.

Want geste des gestes ende dats geest / Helich ende salich alre meest (vertaling: Want geest des geestes, dat is de meest heilige en zalige geest), zo luiden de regels 201-202. De ‘geest’ is in de alchemistische traditie een belangrijk element: hij is de onzichtbare en onvergankelijke kern in materiële substanties, die zich tijdens het alchemistische proces manifesteert als damp of water. Hij krijgt traditioneel epitheta mee als ‘goddelijk’ en ‘glorieus’. Dat hij echter in de versepiloog bij Tabula chemica ‘heilig’ genoemd wordt, komt wellicht door een contaminatie met de christelijke Heilige Geest. Wat verderop figureert Maria: Met alle den genen die durren lyen / vp onser vrouwen sente marien (269-270, vertaling: Met al diegenen die durven vertrouwen op de heilige Maria). Dat de alchemistische adept zich tot God moet wenden is een topos in Grieks-Arabische alchemica, maar het is wellicht de Middelnederlandse auteur die vindt dat hij ook op Maria moet vertrouwen. Op de derde christelijke passage in de tekst ga ik dieper in.

Aan het einde van de epiloog heeft de auteur het over de conjunctie van ‘lichaam’ en ‘geest’ en de daarop volgende coagulatie waarbij de vluchtige substantie (de geest) en de vaste (het lichaam) voorgoed met elkaar verbonden worden met de perfecte alchemistische steen als resultaat:

Het wert steenachtich in sine cracht
Alst comt te sire macht²⁷
En weet sine gelike niet (Versepiloog, v. 345-347)

(Vertaling: Zijn kracht wordt steenachtig [= het coaguleert]. Als het zijn ware kracht
bereikt, dan kent het zijn gelijke niet.²⁸)

De manier waarop hij deze fase van het alchemistische proces vervolgens beschrijft, is typisch voor de allegorische traditie: hij gebruikt verschillende beelden en beeld-complexen door elkaar. De opstijgende zon en de vogel (v. 349), de twee tegengestelden die uiteindelijk één worden (v. 355-357), de filosofische steen (v. 359), de alchemistische leeuw (v. 360), samen bevolken ze een kort - maar moeilijk - stukje tekst van twaalf regels:

Dsonne vut vliegende es vogel
Ghescouden . van elker⁺
Dinc heeft hi onthouden³⁰⁺
Sine cracht neemt hi gereit⁺
Ic wille dat scule in dutestereit³¹⁺
Iegewelc van alle dese
Draegt den man van van tween i wesen⁺
Derwelker art de grote cracht
Boert³² meest dander ander macht
Wert hi verwonnen so es groot⁺
Steen sonder enich genoot
Vanden leeuwe wert hi lam
Gelijc nature in hem vernam (Versepiloog, v. 349-361)

26 Versepiloog, v. 292-294: ‘Thelon [=messing] seggen darabiere gemene / wanneer dat [slaat terug op tgewalne pulver (v. 289)] es wel gewreuen / So eist gewallen puluer bleuen’.

27 De term macht (en wellicht ook cracht op de voorgaande regel) komt mijns inziens overeen met het Latijnse virtus, een centraal concept in de hellenistische natuurfilosofie. Het verwijst naar de specifieke werkzaamheid van een substantie waardoor het zich andere substanties onderscheidt.

28 De zesde regel van de Tabula smaragdina, de ‘stenen tafelen’ van de alchemie waarop Hermes Trismegistus in 12 lapidaire zinnen de basisprincipes van het alchemistische werk zou hebben weergegeven, luidt: ‘Vis ejus integra est, si versa fuerit in terram’ (Zijn kracht wordt geïntegreerd als hij tot aarde is verkeerd). Regel 9 van de Tabula zegt: ‘Hic est totius fortitudinis fortidudo fortis: quia vincet omnem rem subtilem, omnemque solidam penetrabit’ (Dit is de kracht der krachten: zij overwint immers het vluchtige en dringt in alle vaste substantie door). Over de Tabula smaragdina zie bv. D. Kahn e.a.: Hermes Trismegistus, la ‘Table d'Emeraude’ et sa tradition alchimique. Parijs, 1954.

+ ghescouden: genoemd²⁹

29 ghescouden kan voltooid deelwoord zijn van ‘schelden’ (noemen), maar ook van ‘schouden’ (met kokend water overgieten). In het laatste geval wordt de zin vertaald als: ‘de opstijgende zon is een verzopen vogel’, waarbij ‘verzopen’ refereert aan het feit dat bij het distillatieproces vochtige waterdamp (de ‘ziel’) uit de substantie (het ‘lichaam’) in de alembiek opstijgt. Ik opteer toch voor de vertaling: ‘de opstijgende zon wordt vogel genoemd’. In Tabula chemica wordt de opstijgende damp inderdaad vogel genoemd en opvliegende (en ook neerdalende) vogels zijn een bekend motief in de alchemistische iconografie.

30 Ik houd de lay-out van het handschrift aan: daar zijn de twee verzen met als rijmpaar ‘ghescouden/onthouden’ over drie regels geschreven.

+ onthouden: in zich opgenomen

+ gereit: zonder moeite, onmiddellijk

31 dutestereit: schrijffout voor ‘dustereit’.

+ dutestereit: duisternis

+ van van: dittografie

32 boert: vertaling onduidelijk. Onpersoonlijk gebruikt, betekent ‘boren’ ‘nuttig zijn’. Transitief gebruikt betekent het ‘(tol) heffen’ of ‘(een gat) boren’. Intransitief betekent het ‘vechten’. Het lijkt hier transitief gebruikt (lijdend voorwerp is dan dander), maar precies die vertalingen passen het minst.

+ hi: referent is onduidelijk³³

33 hi kan terugverwijzen naar de man (355) of vooruitverwijzen naar de leeuw (360), of naar de niet geëxpliciteerde onvolmaakte tegenhanger van de volmaakte steen van vers 359.

[p. 102]

(Tentatieve vertaling: De opstijgende zon wordt vogel genoemd. Van elk ding heeft hij [iets] in zich opgenomen.³⁴ Hij ontvangt zijn kracht onmiddellijk. Ik wil dat het in duisternis schuilt. De man draagt elk van deze [en brengt] van twee [dingen] één wezen [voort].³⁵ De grote kracht daarvan is het allernuttigst (dander ander macht?) / vecht [met] de andere kracht van de ander [?].³⁶ Indien hij wordt overwonnen, dan is de steen machtig, zonder gelijke.³⁷ Van leeuw wordt hij lam, zoals de natuur in hem heeft opgenomen.)

De beelden zijn typisch voor de alchemistische traditie, behalve vers 360: vanden leeuwe wert hi lam, een zinsnede die rechtstreeks uit het christelijke discours komt. De leeuw is in het Oude Testament het symbool van Juda, de stam van David (Gen. 49:9). Jezus de Messias is een telg uit het geslacht van David en hij wordt in de Apocalyps dan ook ‘de leeuw uit de stam van Juda’ genoemd (Apoc. 5:5, zie ook Heb. 7:14). Nog in de Apocalyps wordt Jezus Christus, verwijzend naar zijn offerdood, ‘(offer)lam’ genoemd (Apoc. 5:6,12, 13:8). En in de Apocalyptische troonscène wordt de verrijzenis en verheerlijking van Christus verbeeld door het lam dat rechtopstaat voor de troon van God met rond hem de heiligen die hij door zijn offer uit de dood heeft verlost (Apoc. 5-9). De middeleeuwse lezer/toehoorder begrijpt vers 360 dan als ‘Christus (het lam) transcendeert Juda (de leeuw), het christendom overstijgt het Jodendom’.³⁸

Hoe komt het dat de Middelnederlandse auteur, die toch bezig is een alchemistische tekst te schrijven, zich tot deze christelijke exclamatie laat verleiden en wat is de betekenis ervan - zo die er is - binnen de alchemistische context?

34 Cf. Tabula smaragdina, regel 4: ‘Pater ejus est Sol, mater ejus Luna: portavit illud ventus in ventre suo; nutrix ejus terra est’ (De zon is zijn vader, de maan zijn moeder; de wind heeft hem in zijn buik gedragen; zijn voedster is de aarde). Op metaforische wijze wordt hier gezegd dat de steen de vier elementen en de vier kwaliteiten (waaronder steeds twee tegengestelden, nl. heet en koud, en droog en vochtig) op een harmonische manier in zich verenigt. In de alembiek zijn de vier elementen ook aanwezig: aarde en water onderaan, lucht en vuur bovenaan. De opstijgende (en daarna weer neerdalende) ‘vogel’ verzamelt de eigenschappen van beide werelden. Zie ook regel 8 van de Tabula smaragdina: ‘Ascendit a terra in coelum, iterumque descendit in terram, et recipit vim superiurum et inferiorum. Sic habebis gloriam totius mundi’ (Het stijgt van de aarde op naar de hemel en daalt weer neer op de aarde en het ontvangt de kracht van het hogere en het lagere. Zo zult ge de glorie van de hele wereld verwerven.)

35 De zin refereert aan de vereniging van tegengestelden in een hogere eenheid, zie supra n. 34.

36 Cf. Tabula smaragdina, regel 9: ‘Hic est totius fortitudinis fortidudo fortis: quia vincet omnem rem subtilem, omnemque solidam penetrabit’ (Dit is de kracht der krachten: zij overwint immers het vluchtige en dringt in alle vaste substantie door).

37 Cf. Tabula smaragdina, regel 9, zie supra n. 36.

38 Voor de typologische betekenis van leeuw en Lam, zie Gertrud Schiller: Ikonographie der christlichen Kunst, vol. III, p. 131-134 en p. 187-192. Voor beeldmateriaal waarop de oudtestamentische leeuw van Juda en zijn antitypologische pendant het christelijke Lam samen voorkomen, zie bv. Schiller, vol. III, afb. 421 en 568. De oppositie tussen Synagoge (OT) en Ecclesia (NT) en de overwinning van de laatste op de eerste is een van de grondgedachten van de middeleeuwse cultuur. Het is interessant te merken dat deze idee meerdere keren in het Weense handschrift opduikt en dat uitsluitend wanneer de hand van een Middelnederlandse vertaler of bewerker zichtbaar is. De vertaler van Liber secretorum alchimie onderbreekt zijn prozavertaling bij de term ‘manna’ en last een berijmd betoogje in waarin het verschil in epistemologische vermogens van Joden en christenen wordt uitgelegd: Joden eten ‘maar’ manna en zien God bijgevolg slechts met de uiterlijke zintuigen; christenen eten het vlees van Christus waardoor ze God van binnenuit kennen (Fraeters: Gods gouden thesaurus (n. 2), p. 309-314 en Fraeters: ‘Het Bouc der heimelicheden’ (n. 5) In de berijmde bewerking van het leerdicht van Grateus filius philosophi wordt het alchemistische proces vergeleken met het ‘Joodse experiment (experimenta Iudeorum)’, meer bepaald de dood en de verrijzenis van Christus waarbij scherp wordt uitgehaald naar de Joden die Jezus martelden en kruisigden (v. 792-814 in Birkhan: Die alchemistische Lehrdichtung (n. 5).

3. De alchemistische leeuw

De leeuw is een bekende in de alchemie en dat verwondert natuurlijk niet: door het sterrenbeeld Leo is hij met de zon en dus met goud geassocieerd.³⁹ Ook in Tabula chemica komt een uitvoerige ‘parabel van de jacht op de leeuw’ voor waarin, en ik parafraseer Senior, ‘het alchemistische geheim op verhulde wijze is weergegeven zodat de kennis aan de latere generaties kan worden doorgegeven, ook wanneer de tijden vol nijd zijn, en wel zo dat de slechten het niet kunnen begrijpen en de verstandigen wel’.⁴⁰ De parabel is opgezet als een dialoog tussen Marcos en zijn moeder. Marcos is een verlatijnsing van Marqunis, bekend uit een Arabische dialoog tussen Marqunis, koning van Egypte, en de alchemistische wijze Safanja.⁴¹ Ook Safanja wordt in Tabula chemica geregeld als autoriteit aangehaald. In de Latijnse Tabula chemica wordt de naam verschreven tot Sanqaja. De Middelnederlandse auteur verwart deze wijze met Seneca (f17ra, r.27; f17rb, r.9); de Egyptische koning Marqunis/Marcos wordt bij hem coninc Marcolf (f14vb, r.7).⁴²

De parabel gaat als volgt. Marcos/Marcolf vraagt zijn moeder hoe men de leeuw moet vangen en zij legt hem uit dat men een val moet maken. Zodra de leeuw vastzit in ‘het glazen huis’ (de alambiek) kan men hem zien sterven. Vervolgens snijdt men één voor één de ledematen van de leeuw af en tenslotte zijn hoofd. Die worden verzameld en in een vat gekookt. Het vuur moet heel zacht zijn, ‘zo zacht als de hand van een moeder op haar buik is voor het kind daarin’. Daarna worden de

39 Voor de behandeling van het lemma ‘lion’ trekt Pernety niet minder dan vier bladzijden uit: A.-J. Pernety: Dictionnaire mytho-hermétique. Milaan, 1980 (herdruk van 1758), p. 249-252. In Van Lennep: Alchemie (n. 14) komt de leeuw in 21 opgenomen afbeeldingen voor (middeleeuwse miniaturen en 16e- en 17e-eeuwse gravures).

40 ÖNB 2372, f14vb, r7-23.

41 Stapleton e.a.: ‘Three Arabic treatises’ (n. 10), p. 211; M. Berthelot: La chimie au moyenâge, vol. III: L'alchimie arabe, Osnabrück/Amsterdam, 1967 (=fotostatische herdruk van ed. 1893), p. 124; Ruska: ‘Studien’ (n. 10), p. 334-335.

42 De vertaler maakt een interferentie met Salomon en Marcolf. Salomon werd, net zoals een reeks andere Bijbelse en antieke figuren, door de alchemistische traditie als autoriteit beschouwd. Zo heet bv. de slotpassage van het leerdicht van Grateus ‘de wijsheit van Salomon’.

[p. 103]

ledematen weer aan de romp van de leeuw toegevoegd en samen met hem gekookt waarbij zijn ziel (het in de substantie aanwezige vocht dat bij het koken verdampt) telkens opstijgt en in de vorm van regen weer op hem neerdaalt (distillatieproces). Dat moet Marcos/Marcolf blijven doen tot de ziel van de leeuw volledig is gecoaguleerd: de dan verrezen leeuw is onsterfelijk.⁴³

In deze parabel is de leeuw het symbool voor de onvolmaakte prima materia, de grondstof waarmee de alchemist aan het werk gaat en die hij door zijn werk zal transformeren in onvergankelijke ultima materia: goud. De essentie van deze parabel is compact weergegeven in een bekend beeld uit de alchemistische iconografie. In de geïllustreerde versies van Rosarium philosophorum, een invloedrijke veertiende-eeuwse bloemlezing van alchemistische autoriteiten waarin ook Senior vaak wordt geciteerd, komt een afbeelding voor van een leeuw die de zon uitbraakt.⁴⁴ De bekendste attestatie van dit beeld - in boeken over alchemistische iconografie ontbreekt het zelden - komt uit een zestiende-eeuws Duits handschrift.⁴⁵ De miniatuur toont een groene leeuw - in de begeleidende tekst wordt hij met ‘onze mercurius’ gelijkgesteld⁴⁶ - met in zijn muil een gouden zon; uit zijn muil stroomt rood bloed. Boven de leeuw krult een tekstrol die zegt: Ich bin der war grün unnd guldisch Löwe ohne sorgen / Inn mir steckt alle heimlichkeyt der Philosophen verborgen (Vertaling: Ik ben de leeuw die groen was, de gouden leeuw zonder zorgen / In mij zitten alle geheimen van de filosofen verborgen).

Dit ene beeld illustreert de kern van het alchemistische opus, het ‘geheim’ van de ‘filosofen’ zoals de alchemisten zich traditioneel noemen. De groene leeuw is de prima materia, de onvolmaakte grondstof waarop het alchemistische werk zal worden uitgevoerd. Het alchemistische proces behelst eerst de vernietiging van deze prima materia. Deze eerste stap is verbeeld in het bloed dat uit de bek van de leeuw stroomt. Door de volgende fasen van het alchemistische werk transformeert de stof tot de perfecte alchemistische steen, gesymboliseerd door de zon in de miniatuur en de gulden leeuw in de tekstrol.⁴⁷

43 Het is niet onmogelijk dat deze parabel de bron is voor alle latere attestaties van het beeld van de leeuw. Voor zover blijkt uit de index van M. Berthelot: Collection des anciens alchimistes grecs. Londen, 1963 (herdruk van ed. 1887-1888) komt het beeld niet voor in de Griekse overlevering. Ook de sprekers in de (oorspronkelijk misschien Griekse maar enkel in Arabische fragmenten en een Latijnse redaktie overgeleverde) Turba philosophorum gebruiken de leeuw niet als ‘Deckname’ (editie J. Ruska: Turba philosophorum. Berlijn, 1939).

44 ‘Rosarium philosophorum’. Ein alchemistisches Florilegium des Spätmittelalters, Herausgegeben und erläutert von J. Telle, aus dem Lateinischen ins Deutsche übersetzt von L. Claren und J. Huber. Weinheim/Berlijn, 1992.

45 Stadtbibliothek Vadiana, St. Gallen, Ms. 394 a, f.97.

46 In niet-allegorische teksten wordt de prima materia meestal ‘ons lood’ of ‘onze mercurius’ genoemd. Overigens zijn ook dit weer metaforen. Het possessieve pronomen ‘onze’ duidt aan dat het niet om gewoon lood of kwikzilver gaat, maar om iets dat binnen de eigen kring zo wordt genoemd. Kwikzilver is een geprefereerde metafoor voor de prima materia omdat dit metaal de vier kwaliteiten (waarvan telkens twee met elkaar opponeren: koud versus warm en droog versus vochtig) tegelijkertijd zou bezitten, evenwel op een onstabiele manier. Van goud (de ultima materia) werd aangenomen dat het de vier kwaliteiten bezat en wel zo dat deze in volmaakte en permanente harmonie waren verenigd.

47 In zijn Dictionnaire mytho-hermétique zegt Pernety (n. 39) bij de aanvang van zijn lange uiteenzetting over de leeuw: ‘En général c'est ce qu'ils appellent leur Mâle ou leur Soleil, tant avant qu'après la confection de leur mercure animé. Avant la confection, c'est la partie fixe, ou matière capable de résister à l'action du feu. Après la confection, c'est encore la matiere fixe qu'il faut employer, mais plus parfaite qu'elle n'étoit avant. Au commencement c'étoit le Lio vert, elle devient Lio rouge par la préparation. C'est avec le premier qu'on fait le mercure, & avec le second qu'on fait la pierre ou l'elixir.’ (p. 249-250) In de alchemistische tekstcollectie Museum hermeticum, Frankfurt, 1625 komt een ets voor waarop een alchemist is afgebeeld die staat op de gemeenschappelijke kop van twee leeuwen, de groene en de rode (afbeelding in Van Lennep: Alchemie (n. 14), p. 221).

4. Het christelijke Lam

Anders dan de leeuw heeft het apocalyptische lam in de alchemistische literatuur tot 1400 geen plaats en ook de laat-middeleeuwse alchemistische iconografie kent - voor zover ik dat overzie - geen lam.⁴⁸ Rammen overigens wel: het astrologische sterrenbeeld Aries als indicatie van het seizoen waarin bepaalde alchemistische operaties best worden uitgevoerd.⁴⁹ Hoe het lam de versepiloog binnen kon sluipen, is licht te begrijpen. De alchemistische leeuw heeft het typologisch denken van de auteur geactiveerd en dat maakt dat de oudtestamentische leeuw onmiddellijk wordt geassocieerd met het nieuwtestamentische lam. Ik heb dat typologische mechanisme hiervoor reeds beschreven. Maar de auteur, die zich in de lange epiloog laat kennen als iemand die vertrouwd is met het alchemistische discours, had deze christelijke uitdrukking niet uit zijn pen laten vloeien, als hij niet óók in de alchemistische context betekenis had gehad.

Uit de analyse van het beeld van de leeuw bleek dat in de alchemistische tradi-

48 Ik dank de leden van academische discussiegroep alchemy-email die met mij naar lammeren in de alchemistische overlevering van vóór 1400 hebben gezocht. Het dichtstbij, zowel in de tijd als in de betekenis van de beeldspraak, komt een Latijnse tekst van pseudo-Arnaldus de Villanova, Exempla in arte philosophorum. Deze tekst is bewaard in een laat-vijftiende-eeuws handschrift (hs. Venetië, San Marco VI 214). Eén van de exempla die de auteur aandraagt, is een analogie tussen enerzijds Christus die als schaap (ovis) werd geslacht om de mensheid te verlossen van de zonde, en anderzijds mercurius die net als een schaap naar de slachtbank wordt gebracht om de mensheid te verlossen van armoede en pijn. Ik signaleer voorts dat Pernety (n. 39) het ‘lam’ opneemt als lemma (p. 10). Het is, aldus Pernety, een metafoor voor de grondstof waarmee ‘les vrais chymistes’ de filosofische steen maken. Wanneer deze grondstof de alchemistische bewerkingen heeft ondergaan, noemt men hem soms (‘parfois’) agnus immaculatus. Pernety geeft één vindplaats voor deze metafoor, wat aantoont dat het om een weinig voorkomend beeld gaat (cf. ook parfois): meestal geeft hij verschillende bronnen aan. De vindplaats betreft een werk van de 17e eeuwse alchemist Eirenaus Philalethes. In die periode (17e eeuw) zijn er vele teksten waarin consistent analogieën worden uitgewerkt tussen het alchemistische transformatieproces enerzijds en christelijke motieven en rituelen (genesis, dood en verrijzenis Christi, eucharistie) anderzijds. Voor een overzicht van zulke renaissancistische teksten zie M. Noizé: ‘Le grand oeuvre. Liturgie de l'alchimie chrétienne’. In: Revue d'Histoire des Religions 186 (1974), p. 149-185.

49 Zie bv. Mutus Liber, ed. E. Canseliet, Parijs, 1967 (met herdruk van ed. La Rochelle 1677), planche 9 met commentaar daarop op p. 103.

[p. 104]

tie de onvolmaakte (groene) leeuw wordt gedood en daarna weer tot leven gebracht als de gouden leeuw. In de Middelnederlandse versepiloog wordt de gouden leeuw geschrapt en vervangen door het verrezen lam Gods. De alchemistische betekenis van de passage blijft dus intact: de leeuw, de aardse en dus onvolmaakte prima materia, is getransformeerd in het Lam, de verrezene wiens lichaam de hemelse kwaliteit van de onvergankelijkheid bezit. Een betere metafoor voor de ultima materia is nauwelijks denkbaar.

Zoals goed blijkt uit de parabel van de leeuw, is dood en verrijzenis de basisstructuur van het alchemistische opus: het imperfecte vergankelijke lichaam wordt vernietigd zodat het daarop in een nieuwe, onvergankelijke vorm kan opstaan. De analogie met de passie en de verrijzenis van Christus ligt voor de hand en het is dan ook niet verwonderlijk dat vanaf het begin van de Westerse alchemistische tekstproductie - en die vat aan in de eerste helft van de veertiende eeuw, na een eerste fase van vertalingen -, religieuze metaforen opduiken. Vooral de passie en verrijzenis van Christus worden als analogie voor de fabricatie van de steen der wijzen opgevoerd.⁵⁰ Het is in het kader van deze laat-middeleeuwse ontwikkeling van de lapis-Christusparallel, dat de innoverende introductie in de versepiloog van het verrezen lam Gods als metafoor voor de alchemistische ultima materia betekenis krijgt.⁵¹

In die ontwikkeling eist het Middelnederlandse Weense handschrift, dat uit de tweede helft van de veertiende eeuw dateert, overigens uitdrukkelijk zijn plaats op en het is wellicht het oudste volkstalige document waarin die ontwikkeling zichtbaar is. Ik wees in de inleiding al op het feit dat het handschrift de oudste christelijk geïnspireerde illustraties bevat en dat het leerdicht van Grateus christelijke metaforiek bevat. Het apocalyptische lam in de versepiloog bij Tabula chemica brengt nog een andere tekst in het Weense handschrift in herinnering. In Liber Alphidii ad filium suum, een tekst die via het Latijn teruggaat op een Arabisch origineel, geeft de Middelnederlandse vertaler zijn bron zeer getrouw weer, op de allerlaatste zin na. In de Latijnse redactie stelt Alphidius dat men zolang moet distilleren donec fiat rubeum, ‘totdat het rood is’ - rood is de kleur die verschijnt na zwart en wit en ze markeert het einde van het alchemistische werk.⁵² De woorden donec fiat rubeum zijn in de Middelnederlandse vertaling vervangen door de uitdrukking: totdat de poorten van Iheruzalem werden upghedaen (tot de poorten van Jeruzalem geopend worden). Ook dit apocalyptische beeld is een voor de hand liggende analogie voor de perfecte eeuwigdurende substantie die de alchemist bereidt. De filosofische steen heeft immers dezelfde kwaliteiten als de verrezenen voor wie de poorten van het hemelse Jeruzalem openstaan (Apoc. 21): zij zijn bij het Laatste oordeel opgewekt uit de dood en in hun nieuw verrezen onvergankelijke lichaam zullen zij eeuwig in de gouden stad verblijven en er het vruchtgebruik genieten van de boom des levens (Apoc. 20-21). Vanuit dit perspectief is het wellicht ook niet zonder betekenis dat de auteur van de versepiloog bij Tabula chemica precies door het woord ‘ferment’ tot schrijven werd aangezet. In het Nieuwe Testament vergelijkt Jezus het koninkrijk Gods met gist (Mat. 13:33; Luc. 13:20).

50 Tot de oudste literaire testimonia (14e eeuw) behoort onder andere het Leerdicht van Grateus in het Weense handschrift, waar deze analogie ook in pentekeningen is uitgewerkt, zie supra n. 7 en n. 30. Voor andere veertiende-eeuwse (Latijnse) teksten zie Halleux: Les textes alchimiques (n. 12), p. 142-144.

51 De uitdrukking lapis-Christus-parallel is geïntroduceerd door Carl Gustav Jung. De filosofische steen verlost de aan voortdurende verandering onderhevige natuur zoals Christus de zondige mens verlost.

52 In het Weense handschrift is deze tekst anoniem opgenomen. Over de bron en de handschriftelijke overlevering van het Latijnse Liber Alphidii ad filium suum, zie Fraeters: Gods gouden thesaurus (n. 2), p. 123-142; over de eigenaardigheden van de Middelnederlandse vertaling van deze tekst, p. 174-176.

[p. 105]

5. Alchemie en religie

Wellicht is het dit wat de middeleeuwse - en dus analogisch denkende - auteurs van deze teksten hebben willen doen: het alchemistische discours verrijken met christelijke analogieën voor het alchemistische werk. Maar het is onloochenbaar dat ze daardoor christelijke symbolen ten dienste stellen van een onchristelijke kunst. In 1317 veroordeelde Johannes XXII alchemie.⁵³ Ze leidde tot valsmunterij en ze was - net als de magie - contra naturam: de alchemist beweert dingen te kunnen doen waar de natuur niet toe in staat is. Dit laatste argument werd overigens door alchemisten betwist. In talloze teksten wordt beklemtoond dat de ars alchemia verloopt volgens de wetten van de natuur. De alchemistische visie op de natuur gaat ervan uit dat in elke vergankelijke geschapen substantie een onvergankelijke kern zit die op verlossing wacht. Ook de auteur van de versepiloog beklemtoont dit idee. Hij laat het vers vanden leeuwe wert hi lam (v. 360) rijmen op zoals nature in hem vernam (v. 361). In elke leeuw heeft de natuur een lam voorzien, in elk vergankelijk geschapen wezen schuilt een onvergankelijke kern.

Het werk van de alchemist is dan een soteriologisch proces waarbij die verborgen kern manifest wordt gemaakt zodat de substantie als het ware ‘zichzelf’ kan zijn. Een belangrijke groep alchemistische teksten - die ongeveer samenvalt met de allegorische tekstoverlevering - predikt het adagium ‘una via - una substantia’: het alchemistische opus wordt voltrokken met slechts één stof (‘mercurius’) en slechts één methode (‘koken’).⁵⁴ Door het alchemistische kookproces wordt de onzichtbare onvergankelijke kern die elke vergankelijke stof in zich heeft, manifest. De alchemist verandert niet één stof in iets anders, niet lood in goud. Hij maakt dat de grondstof zijn ware perfecte vorm kan manifesteren.

De eschatologische consequenties van deze natuurfilosofie zijn in wezen onchristelijk. Wanneer Paulus in zijn Brief aan de Romeinen schrijft dat ‘ook de schepping bevrijd zal worden uit de slavernij van de vergankelijkheid en delen in de vrijheid en de glorie van de kinderen van God’ (Rom. 8, 21), dan bedoelt hij dat christologisch: aan het Einde der tijden keert Christus op aarde terug om via het Laatste oordeel te bepalen wie en wat aan welke eeuwigheid deel zal hebben, de eeuwige hel of de eeuwige glorie. Het is Christus die verlost; de christen kan slechts christelijk leven, en hopen; de natuur haar rol spelen en wachten.

Maar de alchemist kan meer. Hij wacht niet op Christus' wederkomst maar werkt vandaag aan de verlossing van de schepping uit de ketens van de tijd. Hij transformeert de vergankelijke leeuw in het onvergankelijke lam en laat de door het alchemistische proces gelouterde en gespiritualiseerde substantie de poorten van Jeruzalem binnentreden. De alchemist voert het programma uit dat binnen de christelijke traditie aan Christus is voorbehouden. Als verlosser is hij aan Christus gelijk.⁵⁵

Hebben de middeleeuwse auteurs van alchemistische teksten deze consequentie doorzien? Nergens in de middeleeuwse alchemistische overlevering wordt deze problematiek expliciet gethematiseerd⁵⁶ en het is voor de twintigste-eeuwse onderzoeker dan ook moeilijk deze vraag te beantwoorden. Het enige wat hij kan doen is voorzichtig door de teksten lopen en omkijken naar de woorden waarover hij struikelt. Ik vermeldde hierboven dat in de Middelnederlandse vertaling van Tabula

53 De tekst van de bul Spondent quas non exhibent is (met Franse vertaling) opgenomen in Halleux: Les textes alchimiques (n. 12), p. 124-126.

54 Over het una via-una substantia-topos en het mogelijk verband met een spirituele (in tegenstelling tot praktische) functie van de betreffende alchemistische teksten, zie Fraeters: Gods gouden thesaurus (n. 2), p. 236-241.

55 Over de de spanningsverhouding tussen alchemie en christelijke religie zie bv. K. Hoheisel: ‘Christus und der philosophische Stein. Alchemie als Über- und nichtchristlicher Heilsweg’. In: Die Alchemie in der europäischer Kultur- und Wissenschaftsgeschichte. Onder redactie van Ch. Meinel. Wiesbaden, 1986, p. 61-84 en V. Fraeters: ‘Die poorten van Iherusalem werden upgedaen. Alchemie als soteriologisch alternatief in de christelijke Middeleeuwen’. In: Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Onder redactie van J. Reynaert. Amsterdam, 1994, p. 215-229 en dan vooral p. 225-229 waar wordt ingegaan op gnostische elementen in de natuurfilosofie en de antropologie in (een bepaalde groep van) alchemistische teksten.

56 Wellicht ervaarde de middeleeuwse alchemist geen spanning tussen zijn transformerende bedrijvigheid en het christelijke geloof, zie Hoheisel: ‘Christus’ (n. 55), p. 76 en Fraeters: ‘Die poorten van Iherusalem’ (n. 55), p.227-228. Door de tegenstanders van de alchemie werd wel zijdelings op deze problematiek ingegaan. Dat blijkt uit de hierboven aangehaalde bul Spondent quas non exhibent waarin de alchemistische kunst als ‘tegennatuurlijk’ wordt bestempeld, een term die in de middeleeuwse context ook de betekenis ‘tegen Gods wil’ impliceert. Het moet gezegd dat de bul toch vooral ingaat op het feit dat alchemistische transmutatie tot valsmunterij kan leiden en de economie ontregelt. Vanaf de late zestiende eeuw en vooral in de zeventiende eeuw werd door alchemisten en in alchemie geïnteresseerde denkers wel ingegaan op de vraag of de mens, en meer specifiek de alchemist, de schepping kan emuleren tot op het punt dat ze in de christelijke zin van het woord is ‘verlost’, alsook op de vraag of de mens door de Schepper al dan niet met deze taak werd belast. Zie daarover bv. John T. Young: Faith, medical alchemy and natural philosophy. Johann. Moriaen, reformed intelligencer, and the Hartlib Circle. Ashgate, 1998, ad passim.

[p. 106]

chemica eigennamen vaak gecorrumpeerd zijn.⁵⁷ Het mooiste geval betreft de naam van Sjeik Mohammed ibn Umail zelf. In het Latijn heet hij Senior (i.e. de Latijnse vertaling van ‘sjeik’) Zadith filius Hamuelis, maar in de Middelnederlandse Tabula chemica is hij opgewaardeerd tot vielgaert (i.e. oude man, de Middelnederlandse vertaling van ‘senior’) Sahid hemels zone.⁵⁸ Een Arabische alchemistische auteur wordt ‘zoon van de hemel’. Een vertaal- of kopiistenfout?⁵⁹ Of een knipoog naar collega's?

Adres van de auteur: Universiteit Antwerpen-Ufsia (kamer D-113), Prinsstraat 13, B-2000 Antwerpen

57 Marqunis/Markos werd Marcolf, Safanja/Saqanja werd Seneka; zie supra.

58 ÖNB 2372, f1, v. 1f.: ‘Dat seit die vielgaert sahid hemels zone Ic ghinc seit hi in zebeel kasine barban dat es in een huus onder derde.’

59 Vogg: ‘Son of Heaven’ (n. 24), p. 171: ‘nothing more than the error of a copyist’.

29 ghescouden kan voltooid deelwoord zijn van ‘schelden’ (noemen), maar ook van ‘schouden’ (met kokend water overgieten). In het laatste geval wordt de zin vertaald als: ‘de opstijgende zon is een verzopen vogel’, waarbij ‘verzopen’ refereert aan het feit dat bij het distillatieproces vochtige waterdamp (de ‘ziel’) uit de substantie (het ‘lichaam’) in de alembiek opstijgt. Ik opteer toch voor de vertaling: ‘de opstijgende zon wordt vogel genoemd’. In Tabula chemica wordt de opstijgende damp inderdaad vogel genoemd en opvliegende (en ook neerdalende) vogels zijn een bekend motief in de alchemistische iconografie.

33 hi kan terugverwijzen naar de man (355) of vooruitverwijzen naar de leeuw (360), of naar de niet geëxpliciteerde onvolmaakte tegenhanger van de volmaakte steen van vers 359.