Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 114

[p. 222]

Jan Willem Klein
Repliek
Oraliteit en de Karel ende Elegast

Abstract - A.M. Duinhoven assumes a partly oral history of Karel ende Elegast. In answer to that assumption I argue that Middle Dutch epic literature has a written origin.

In bovenstaande reactie van A.M. Duinhoven op mijn eerder verschenen stuk ‘Bijdrage tot re-reconstructie van de Karel ende Elegast’ (TNTL 113 (1997), p. 222-242) worden enkele jarenlang bestaande misverstanden uit de weg geruimd. Ruim twintig jaar, vanaf het verschijnen van het eerste deel van Duinhovens Bijdragen tot reconstructie van de Karel ende Elegast in 1975, waarden de spoken van de successieve kopiisten door de medioneerlandistiek. Ook het idee van de foutloze en zuivere auteurstekst blijkt een fantoom. Het waren slechts schimmen die (in ieder geval in mijn hoofd) ronddoolden en de blik vertroebelden.

De belangrijkste stelling van Duinhoven is dat niet een groot aantal successieve kopiisten verantwoordelijk is voor de belangrijkste tekstuele veranderingen, maar een handjevol bewerkers, die elk een veelheid aan tekstveranderende ingrepen hebben gemaakt. Duinhoven komt op een zevental stadia waarin de Karel ende Elegast veranderd zou zijn van een vrij onaanzienlijk gedicht tot de tekst zoals wij die kennen. Het was geen evolutionair proces, maar er traden als het ware ‘sprongmutaties’ op. De zeven stadia plaatst Duinhoven (noodgedwongen) wel in de periode waaruit wij geen tekstgetuigen hebben, namelijk in de periode eind twaalfde eeuw tot ca. 1350. De belangrijkste veranderingen ten opzichte van een voorgaande versie zijn, aldus Duinhoven, op het conto van vertellers te schrijven. Ze vonden plaats in een grotendeels orale cultuur.¹

De reductie van enkele honderden tekstfasen tot een zevental sprongmutaties is natuurlijk pure winst. Maar de noodzaak om die sprongmutaties nu net allemaal in vluchtige vertelsituaties te moeten laten plaatsvinden, is een puur zwaktebod. Daarmee geeft Duinhoven impliciet toe dat zijn methode van tekstreconstructie tekortschiet op het moment dat diens resultaten controleerbaar worden.

De problematiek rond het thema oraliteit en verschriftelijking is alles behalve simpel en eenduidig. Zo wordt er over de vraag of een vroegere oraliteit in een neergeschreven tekst te herkennen is, een vruchtbare discussie gevoerd. Die is echter nog lang niet beslecht, maar men tendeert toch voorzichtig naar een negatief antwoord.² En de situatie in de Nederlanden, waar een literair leven pas laat op gang kwam, is bovendien niet te vergelijken met de grote culturele centra zuidelijker op het vasteland. Een vraag die men zich allereerst moet stellen is: Was vóór de dertiende eeuw

1 Zie hierboven, p. 210-211: slot § 7, p. 216 e.v. § 11, p. 219, punt 1.

2 Vgl. Communicatie in de middeleeuwen. Red. M. Mostert. Hilversum, 1995.

[p. 223]

de orale epische letterkunde in de (Zuidelijke) Nederlanden wel Diets? De adellijke bovenlaag, waarvoor die epiek in de eerste plaats bedoeld was, kon uitstekend uit de voeten met een ‘vreemde’ taal als Frans; dat was immers in ‘Europees verband’ de lingua franca.³ We zien dan ook dat de emancipatie van het Diets van onderop begint en niet uit de bovenlaag geëntameerd wordt. De emancipatie van het Diets als ambtelijke schrijftaal begint pas, een enkele vroege uitzondering daargelaten, in de dertiende eeuw.⁴ Het Diets als taal voor epiek komen we, enkele vroege uitzonderingen daargelaten, ook pas vanaf de dertiende eeuw tegen.⁵ Vóór die tijd werden de ambtelijke, zomin als de epische teksten in het Diets opgetekend. Dit kan, voor de epiek, twee dingen betekenen. Ten eerste dat het publiek waarvoor epische literatuur bedoeld was, geen behoefte had aan in het Diets vertaalde epiek: men kon met Franstalige teksten (oraal en schriftelijk) uit de voeten. Ten tweede zou ik willen stellen dat er buiten de hoogste, de hoofse, kringen niet of nauwelijks behoefte bestaan zal hebben aan dit type teksten, mondeling noch schriftelijk.⁶ Pas wanneer er een burgerlijke elite en aristocratie ontstaan, die zich kunnen en willen spiegelen aan de adel, vormt zich een niche waarin de uit het Frans vertaalde epiek kan gedijen. Maar dan wel op schrift gesteld.

Want een volgende vraag is: Was de epische letterkunde in de (Zuidelijke) Nederlanden eigenlijk wel oraal? De zuivere mondelinge overlevering van epische teksten (dus van generatie op generatie doorverteld, zonder tussenkomst van een geschreven intermediair) was in de tijd van de emancipatie van het Diets in de ons omringende gebieden al lang op zijn retour, mogelijk zelfs al verdwenen. Doorgifte van teksten ging in feite schriftelijk. Dat wil niet zeggen dat de voordracht niet meer uit het hoofd kon gebeuren. Maar de luisteraar had niet het instrumentarium (zoals een voorraad stilistische stereotypen, een reservoir aan contextgevoelige formules, rijmcapaciteit en dergelijke), dat een professionele voordrager wel had, om een mondeling voorgedragen tekst ‘zuiver’, volgens het gecanoniseerde handelingsverloop en voldoend aan de eisen van het genre te reproduceren. Ook de doorgifte van (onderdelen van) een repertoire van de ene professionele verteller aan de andere zal in deze tijd toch voornamelijk schriftelijk gebeuren. Het lijkt me evident dat het (eventuele) gebruik door voordragers van zulke tekstboekjes als geheugensteuntje, juist bedoeld is om hen te behoeden voor improvisaties. Een niet onbelangrijk argument tenslotte om een van origine schriftelijke traditie van de Middelnederlandse epiek te veronderstellen, is dat die epiek niet oorspronkelijk-Diets is. Het zijn berijmde vertalingen, vooral uit het Frans. De bronteksten behoorden niet tot de Zuid-Nederlandse volkscultuur. Het maken van zulke vertalingen impliceert vervolgens schriftelijke neerslagen. Die worden niet à l'improviste uit het hoofd gemaakt.⁷ De vertaalde teksten zullen immers in het algemeen aan andere technische regels moeten voldoen dan de bronteksten (zoals de lettergrepenverzen in het Frans tegenover de heffingenverzen in het Middelnederlands). Paart men dit aan de noodzakelijke semantische equivalentie bij de vertaalslag, dan zal het duidelijk zijn dat er weinig reden is om uit te gaan van een orale traditie van de Middelnederlandse epiek. Als er dan op een gegeven moment (het loopt dan al tegen de dertiende eeuw) een oorspronkelijk Diets episch werk gecomponeerd wordt, gebeurt dit onder omstandigheden waarin een schriftelijke neerslag als vanzelfsprekend ervaren wordt. Alles wijst er dus op dat de

3 G.M. de Meyer, ‘Latijn en volkstaal, schrijftaal en spreektaal in niet literaire teksten’, in: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 89 (1974), p. 1-15, m.n. p. 6, 9.

4 Het zekerst aan te tonen aan de hand van de stedelijke beoorkonding, zie vooral J.W.J. Burgers, ‘De invoering van het Nederlands in de dertiende-eeuwse documentaire bronnen in Holland en Zeeland’, in TNTL 112 (1997), p. 129-150. Zie ook J.W.E. Klein, ‘(Middelnederlandse) handschriften: produktie-omstandigheden, soorten, functies’, in Queeste, 2 (1995), p. 1-30, m.n. p. 2-3 en de daar genoemde literatuur. Vgl. ook M. Gysseling, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks I, Ambtelijke bescheiden. 's-Gravenhage, 1977. 9 dln.

5 Vgl. J.W.E. Klein, ‘“Het getal zijner jaren is onnaspeurlijk”. Een herijking van de dateringen van de handschriften en fragmenten met Middelnederlandse ridderepiek’, in TNTL 111 (1995), p. 1-24. Vgl. ook M. Gysseling, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II, Literaire handschriften. 's-Gravenhage, 1980-1987. 6 dln.

6 Voor een studie naar oraliteit van Middelnederlandse letterkunde kan men beter gebruik maken van bijvoorbeeld teksten zoals in het Gruuthuse-handschrift en het handschrift Van Hulthem staan, dan van epische teksten.

7 Vgl. Franz Bäuml, ‘Scribe et impera: geletterdheid in middeleeuws Duitsland’, in: Communicatie, Red. Mostert (zie n. 2), p. 74-87, m.n. p. 78-79.

[p. 224]

Middelnederlandse epiek een schriftelijke oorsprong heeft. Dat wil niet zeggen dat men dan niet meer ‘met zijn oren leest’ of ‘met zijn oren schrijft’, maar dat is wezenlijk iets anders dan een orale overlevering. We hebben te maken met primair schrijvende dichters die een mondelinge stijl hanteren.⁸ Het levert in een geschreven tekst wel automatisch quasi reminiscenties aan een orale cultuur op (en bij voordracht en voorlezen bleven die nog functioneel). Op deze wijze komen ook pseudo-orale fouten als ‘invoegingen van tekstgedeelte van elders’ in de tekst. Maar wezenlijk is dat het ontstaan en de vermenigvuldiging van Dietse epische teksten toen schriftelijk gebeurde. Als eenmaal de compositie op schrift gesteld is, dan is de tekst (althans voor dit literaire genre) gestandaardiseerd. Er treden dan nog hoogstens lichte veranderingen op, hetgeen duidelijk blijkt uit de tekst van de Karel ende Elegast in de handschriften en drukken.

Dit voert ons naar een conclusie: het ontstaan en de reproductie van een epische tekst als de Karel ende Elegast heeft in een verschriftelijkt milieu plaatsgevonden⁹ en niet vroeger dan in de dertiende eeuw. Zou men nu zelfs niet kunnen beargumenteren dat (weliswaar simplistisch voorgesteld) de zeven stadia die Duinhoven onderscheidt, het werk van de auteur-zelf zijn? Want wat enkele afzonderlijke bewerkers nodig geacht hebben te veranderen, kan ook door één persoon gedaan zijn. Vooral nu niet meer uitgegaan hoeft te worden van een foutloze en zuivere auteurstekst. Een auteurstekst waarin bovendien (pseudo)-orale kenmerken kunnen zitten. Voor de dichter vormde een oerstramien van de Karel ende (Ele)gast¹⁰ de basis, en in een handvol stadia heeft hij die tekst net zolang en net zoveel bewerkt en bijgeschaafd tot hij daarover tevreden was.¹¹ Eenzelfde gefaseerde werkwijze is aangetoond in bijvoorbeeld Boendales Brabantsche Yeesten en bij de compilator van de Lancelotcompilatie.¹² Bij de Voortzetting van de Brabantsche Yeesten zien we hoe dit daadwerkelijk in zijn werk ging.¹³ Hoe het zij, de afstand tussen O en x zal niettemin veel korter zijn dan Duinhoven ons wil doen geloven. Als x rond 1350 gedateerd kan worden, zal O niet veel vroeger dan het laatst van de dertiende eeuw ontstaan zijn.¹⁴ O was een oorspronkelijke compositie, hoewel elementen uit het verhaal wellicht al eerder en elders gebruikt kunnen zijn. Het samenbrengen van die elementen in de Karel ende Elegast zoals wij die kennen (mogelijk uitgaande van een oude cantilena of fabula) is het resultaat van het creatieve proces van één dichter. De tekst van O zal in belangrijke mate samengevallen hebben met die van x.

8 Bäuml, ‘Scribe et impera’ (zie n. 7), p. 81.

9 Ook E. van den Berg komt in de Karel ende Elegast opvallend weinig kenmerken tegen, die als ‘oraal’ aangemerkt zouden kunnen worden, zie diens ‘Nadrukformules in Middelnederlandse ridderepiek’, Ntg. 85 (1992), p. 205-214.

10 Wat betreft de verlezing eē gast > elegast het volgende. Duinhoven (Bijdragen, deel 2, p. 528) verdedigt deze verandering met: ‘Een (schuine) nasaalstreep is vaker als een l verlezen.’ Deze verlezing zal al heel vroeg in de overlevering plaatsgevonden moeten hebben. Maar paleografisch gezien zal men een zo slordige tilde eigenlijk pas in de veertiende eeuw aantreffen en dan nog in zeer onverzorgd cursiefschrift. M.a.w. de naam was een bewuste bijdrage van de auteur.

11 Pas rond 1240 komen we de vroegste vermelding tegen van het feit dat Karel de Grote door een engel uit stelen gestuurd wordt om een samenzwering tegen hem te kunnen verijdelen (Duinhoven, Bijdragen, deel 2, p. 27). Het betreft een referentie aan een cantilena. Deze cantilena kan best het oerstramien voor de auteur geleverd hebben.

12 R. Stein, ‘Wanneer schreef Jan van Boendale zijn Brabantsche Yeesten?’, in TNTL 106 (1990), p. 262-280. J.W. Klein, ‘De handschriften: beschrijving en reconstructie’, in: Lanceloet. De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd in de Lancelotcompilatie. Pars 1 (vs. 1-5530, voorafgegaan door de verzen van het Brusselse fragment). Uitgegeven door Bart Besamusca en Ada Postma met een verantwoording van de editie door W.P. Gerritsen en een beschrijving van de handschriften door Jan Willem Klein. Hilversum, 1997 (= Middelnederlandse Lancelotromans, 4), p. 51-110.

13 Zie het derde hoofdstuk van R. Stein, Politiek en historiografie. Het ontstaansmilieu van Brabantse kronieken in de eerste helft van de vijftiende eeuw. Leuven, 1994.

14 Het zou mij niet verontrusten als zou blijken dat de Karel ende Elegast nog wat later ontstaan zou zijn. Het bestaan in 1309 van een fabula de Carola et Arbogasto zegt in feite niets over de prioriteit van de Karel ende Elegast. Vgl. ook F. van Oostrom, ‘Karel ende Arbogast’, in: Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 48 (1997), p. 31-39, m.n. p. 36; de ‘Karel ende Arbogast’ was trouwens een Franse tekst.