Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 113

[p. 336]

Robrecht Lievens
Een derde Middelnederlandse berijming van de Visio Philiberti

Abstract - So far, we have disposed of only two verse translations in the Low Countries of the Visio Philiberti, one into Flemish circa 1290, another into Brabant dialect before 1410. In this article a third translation is published, made before 1428 in the circles of the Northern Modern Devotion (ms. Houghton Library, Dutch 13).

1. Inleiding

Noctis sub silentio tempore brumali,
deditus quodammodo sompno spirituali,
corpus carens video spiritu vitali,
de quo mihi fit sub forma tali.

Dormitando paululum, vigilando fessus,
ecce quidam spiritus noviter egressus
de praedicto corpore, vitiis oppressus,
qui carnis cum gemitu sic plangit excessus.

Aldus begint de zogenaamde Visio Philiberti,¹ een waarschijnlijk nog twaalfde-eeuws gedicht, 312 verzen lang, waarin de dommelende auteur de volgende droom ziet. De ziel van een net overleden rijke man twist met haar lichaam over de vraag wie er schuld heeft aan hun beider verdoemenis. Het lichaam van zijn kant wijst erop dat de ziel met verstand begiftigd werd om het lichaam te beheersen. De ziel geeft uiteindelijk toe dat ze in haar leiding tekortgeschoten is. Het gesprek wordt met een vervaarlijke duivelsscène afgesloten. Beiden worden onder vreselijke pijnen de hel ingesleurd en de schrijver ontwaakt.

Dit Latijnse gedicht is zeer verspreid geweest. Het werd dan ook aan meestal zeer beroemde auteurs (o.a. Rob. Grosseteste, Walter Map, Bernardus) toegeschreven, maar nog steeds zonder enige zekerheid. Aan één daarvan heeft het zijn titel te danken; een laat Weens handschrift noemt een ‘heremita, Philibertus Francigena’. Deze maakt weinig kans, maar laat ons het werk naar hem blijven noemen; de traditie heeft ook haar rechten.

Walther (1920: 211) somt niet minder dan 132 handschriften op. Naar getuigen uit onze contreien heb ik niet speciaal gezocht, maar ik vermeld hier toch de gegevens die ik toevallig heb ontmoet:

- De bekende verzamelkataloog van Rooklooster noemt in de rubriek ‘Ignoto

1 Ik gebruikte de uitgave van Wright 1841: 95-106.

[p. 337]

Auctore’ onder andere een ‘Altercatio inter corpus et animam rigmatice’, waarin J. van Mierlo (1930: 93) terecht onze Visio Philiberti herkende. De bibliotheek, waar men deze tekst kon vinden, werd niet ingevuld.

- Hs. Brussel, K.B. II 270, geschreven rond 1500, bevat naast Mnl. geestelijke liederen (met muzieknotatie) en andere gedichten (o.a. van A. de Roovere en Jan Hulst) ook een derde, Latijns gedeelte, met op de laatste plaats (fol. 172-174V): ‘Disputatio pulcherrima inter animam damnatam et suum corpus’. Inc.: ‘Nocte sub silentio tempore brumali...’ Niet geïdentificeerd door Lyna (1924: 315).

- Hs. Brussel, K.B. 4351-66, vervaardigd in Wallonië in 1464, bevat op fol. 303V ‘Altercatio corporis et animae’. Niet geïdentificeerd door Masai (1982: 30, nr 433).

- In 1488 drukte Ravescot in Leuven een ‘Visio lamentabilis cujusdam heremite super lugubri disceptatione anime contra corpus’. Campbell (1874: nr 1745) identificeerde het werk niet; wel in STC 1965: 79 sub Fulbertus.

- Thomas Sailly S.J., Thesaurus precum...Antwerpen 1609, p. 448-460.

Dit Latijnse succes weerspiegelt zich eveneens in de vertalingen in zowat alle Europese talen, zelfs herhaaldelijk.² Van de drie Middelnederlandse berijmingen geef ik nu een overzicht:³

2 Zie bijvoorbeeld voor Frankrijk Segre 1968: 74-76, voor Duitsland Palmer 1992: 1022-1025, voor Engeland Baugh 1967: 162-164.

3 Stracke 1930: 219 maakte ons in dit verband ook attent op nr. 56 van het Antwerps Liedboeck (1544) ‘Hoe luyde riep die siel tot god van binnen’ (ed. Hoffmann von Fallersleben 1855: 84-86; Hellinga 1941: 250 en Koepp z.j.: 203). Dit is een tweegesprek tussen ziel en lichaam, dat thematisch zeker sterk verwant is en hier en daar ook dezelfde argumentatie gebruikt. Woordelijke overeenkomst heb ik echter nergens vastgesteld. Er bestaat zelfs een wezenlijk verschil: het lichaam leeft nog en redding is dus mogelijk. Voor een laat-zestiende-eeuwse berijming waarschijnlijk door Jan David S.J., verschenen te Antwerpen bij Plantin in 1595, zie Lievens 1995.

A.

Dat dien meest duegden sijn ghegheuen
Dat ghod echst oec meest van hem

Recht ende redene entie scrifture
Ropen dit selue al ouer al
Dus salt di witen in elker vre
Onse here meer dan hi mi sal

Zo beginnen abrupt de Enaamse fragmenten, geschreven niet lang na 1290; een vertaling in abab-strofen, door Van Mierlo 1939 toegeschreven aan Martijn van Torhout maar ontkend door Beuken (1968: 2, 112-119). V. 1-120 beantwoorden aan v. 193-258 van de Latijnse tekst. De laatste editie danken we aan Gysseling (1980: 402-405).

B. Vander zielen ende vanden lichame een abel dinc ende een edel leere

Eens nachts in den winter tide,
Als over alle de werelt wide
Alle dinc es van rasten blide,
Quam mi te voren van enen stride.

In minen slape daer ic lach
In visioene dat ic sach
Een ziele die groet hantgheslach
Maecte ende riep dic: ‘O wi! o wach!’

Deze vertaling in 86 aaaa-strofen (samen 344 verzen) nam een bloemlezer onder nr 158 op in het grote handschrift Van Hulthem, gekopieerd in Brussel (?) rond 1410. Ze werd uitgegeven door Blommaert 1858: 38-45.

Blommaert nam ook de varianten op van het bijna volledige (v. 1-278) fragment Gent, U.B. 1590 (Vlaanderen ca 1360). De volledige tekst hiervan bezorgde Lambin

[p. 338]

(1838: 57-77). Het begint daar als volgt:

Eens nachts, in eene winter tide,
Als over al de werelt wide
Was alle dinc van ruste blide,
Quam mi te voren van enen stride.

C.

Een onbekende derde berijming zal het onderwerp uitmaken van deze bijdrage. Zij komt voor in hs. Cambridge, Mass., Harvard University, Houghton Library, Dutch 13, een devotieboek in rijm en onrijm dat waarschijnlijk rond 1428 geschreven werd.⁴

Zoals bij andere gedichten uit dit handschrift - een pseudo-mystieke cantilene en Jesu dulcis memoria - heb ik me nu ook afgevraagd of Johan Scutken († 1423), clericus in Windesheim en librarius aldaar van de Dietse boeken, niet de auteur zou kunnen zijn. Busch zegt over hem in zijn Chronicon Windeshemense (ed. Grube 1886: 196): ‘multas cantilenas ymnorumque carmina ornate et rigmatice...composuit, in quibus suam sentenciam cordisque saporem luculenter satis expressit.’ De overeenkomst in woordgebruik (cantilene) lijkt me onvoldoende om een brug te slaan. Vergelijkingsmateriaal ontbreekt, want gedichten op zijn naam zijn tot nu toe niet opgedoken.⁵

Het dialect wijst naar het noorden: v. 48 helske, 93 valske, 127 eisken (Van Loey 1968: par.116, b). Verder 20 en 107 du legste ‘je ligt’ (Van Loey 1968: par.9, opm.). Naar het oosten brengen ons 17 toe ‘te’, 95 summe (onbep. vnw.), 116 haen ‘hadden’(: onderdaen).

Vreemd is de spelling van uu als w op plaatsen waar we dat niet gewoon zijn: v. 20 weren (: mueren) en 88 (: zuere), 22 hwse, 24 klwse, 43 en 46 hws, 47 krwpen, 157 en 207 swlken, 170, 180 en 193 dwuelen, 190 dws en swer.

Merkwaardig is ook dat bijvoorbeeld du legste bij inversie meestal niet legstu geeft, maar hier met een korte eind-e wordt gespeld: v. 29 en 61 hebste, 90 biste, 93 leerste, 99 woutste, 102 wouste, 106 waenste, 107 legste; zie Van Helten 1882: 49-51 en Van Helten 1887: 434.

Wat de correctie betreft valt op de merken dat enkele keren ter aanduiding van de lange klinker een superscripte e is toegevoegd: v. 33 verloeren, 65 loeghen, 67 ghescaepen, 142 saelich, 143 coemt.

De uitgave moge nu volgen. De paragraaftekens, die een nieuwe strofe markeren, heb ik vervangen door een spatie en de lombarden vet gedrukt. Interpunctie heb ik, zoals het past, toegevoegd. De getallen tussen ronde haakjes verwijzen naar de versnummering in het Latijn.

Na de slotregel van het lange gedicht vulde de kopiist de overgebleven ruimte met een toegift over zeven punten, die hij ook op fol. 111R reeds had overgeschreven, eveneens voorafgegaan door de aanbeveling ‘Nota’.

4 Zie de beschrijving door de betreurde Christine Boot (1979: 338-344). Aanvullingen hierbij door Lievens 1993 en 1994.

5 Zie Van Buuren 1992: 267.

[p. 339]

2. Tekstuitgave

Een openbaerijnc van een ziel tot sijn lichaem

IC lach in enen wijnters nacht⁺
Mit haluen slaep in een ghedacht.
Doe quam een gheest nae mijnre acht,³
Die my dit ghesicht voer bracht.
Die gheest bidreef soe groet misbaer⁺
Voer dat lichaem, dat lach al daer
Al doot, soe my dunct voer waer.⁷
Aldus quam ic in groeten vaer.

Dijt sprect die ziel tot sijn lichaem

DIe gheest stont ende screyde seer⁺
Ende strafte tlichaem, al daert lach:¹¹
‘Waer is nv dijn groete eer
Die men di te gheuen plach?

Was niet al die werlt dijn⁺
Die di alte mael ontsach?⁺
Waer is nv dijn groet ghesin¹⁶
Die di al toe volgen plach?

Dijn groete burch, dijn hoeghe mueren⁺
Die sijn di nv ontfallen al.
Du legste nv tot deser weren
Op eenre baer ende die is smal.

Och wat doeghen hoeghe hwse⁺
Die men ymmer laten moet.
Du moetste nv int graues klwse²⁴
Ende daer nae inder hellen gloet.

Ic was ghebeeldet nae gods vorm⁺
In alre sierheit wael ghemaect.
Och vleysch, nv eten di die worm;
Dus leelic hebste mi ghemaect.

Och dat ic ye bin ghesceyden⁺
Van mijnre moeder ende gheboren!⁺
Toerdel goeds moet ic verbeiden
Ende blijuen ewelijc verloeren.

+ (1-7)

3 een gheest: een geestverschijning, nl. de spiritus van iemand die pas is overleden. - nae mijnre acht: onder mijn aandacht.

+ (8)

7 dunct: hs. dwct.

+ (9-12)

11 strafte: berispte, schold uit.

+ (13-15)

+ fol. 206 R

16 ghesin: hofhouding, bedienden.

+ (17-20)

+ (21-24)

24 klwse: kelder.

+ (25-29)

+ (30-35)

+ fol. 206 V

[p. 340]

 

Nu dar ic wel spreken voer waer:⁺

 

Du biste een saecke onser pijn,

36

Du wouste sondighen hier ende daer.

 

Daer om moeten wi verdoemt sijn.

 

 

 

Och ic lijde soe groete torment³⁸⁺

39

Ende heb verloeren al mijn troest.

 

Tis allen herten onbekent,

 

Wi en warden nymmermeer verloest.⁴¹

 

 

42

Waer sijn nv dijn scoen dinghe,⁺

 

Dijn hws, dijn hof, dijn groete lant,

 

Die bonte kleder, gulden ringhe

45

Die du droechste an dijnre hant?

 

 

 

Hoe mach di nv dijn hws behaghen⁺

 

Daer du nv moetste krwpen in?⁺

48

Int helske fuer moeten wijt beklaghen

 

Al dat ye was in dinen sin.

 

 

 

Dijn wijf, kijnder, vrient ende maghen⁺

51

En gheuen niet om onse verdriet.

 

Wi moetent iammerlijc beklaghen,

 

Si en achten niet wat ons ghesciet.

 

 

54

Want du wreet waerste den armen⁺

 

Die du dijcwil hebste misdaen;

 

Dat moet wi ewelijc bekarmen.

57

Nu wael heen ende ic wil gaen.’⁵⁷

 

 

 

Dit antwoert tlichaem sijnre ziel

 

 

 

DOe hoef die doode lijchaem aen⁵⁹⁺

60

Ende vraeghede wie daer mit hem sprac:

 

‘Waer om soe hebste dit bestaen

 

Dat du mi doeste dit onghemac?

 

 

63

Ende bistu niet die ziele mijn?⁺

 

Waer om soe drijfste dit misbaer?⁺

 

Vol loeghen sijn die reden dijn,

66

Want si en sijn oec half niet waer.

 

 

 

Tis waer dat du ghescaepen bist⁺

 

Nae god, die di behouden woude.

69

Hi gaf di reden, sin ende list,⁶⁹

 

Ende mi dat ic di dienen soude.

+ (34-37)

38 torment: hs. terment.

+ (38-41)

41 nymmermeer: hs. mymmermeer.

+ (42-45)

+ (55-58)

+ fol. 207 R

+ (72-75)

+ (89-92)

57 wael heen: welaan.

59 hoef...aen: ving aan, begon (te spreken). Voor de vorm Van Loey 1966: par. 61, b.

+ (93-96)

+ fol. 207 V

+ (97-100)

+ (110-113)

69 list: kennis.

[p. 341]

 

Waerstu dan niet, o ziel, mijn vrou⁷¹⁺

72

Daer ic onder was beuoelen?

 

Ic mac wel roepen “waepen you”,⁷³

 

Dat du mi hebste laeten doelen.

 

 

75

Hier om soe heeft die ziel die scout⁺

 

Die bedwinghen soude tfleysch.

 

Want al stont in haer ghewout,⁷⁷

78

Mar si gaf hem al sijn eysch.

 

 

 

Dat vleysch en kan ghewerken niet,⁺

 

Die ziel en leeft daer in sijn hert.⁸⁰⁺

81

Wie heeft dan die scoud, besiet,⁸¹

 

Of dat vleysch verdwaeset wert?⁸²

 

 

 

O ziel, die scoud is di te mael,⁺

84

Dat darre ic spreken ouer waer.

 

Int graf soe lijde ic minen quael.

 

Ganc du ter hellen ende blijf al daer.’

 

 

87

Dit sprect die ziel tot sijn lichaem

 

 

 

DIe ziel sprac ter zeluer were:⁺

 

‘Ic moet noch ymmer vraghen di,

90

Waer om biste mi aldus zuere

 

Dat du die sculde legges op mi?

 

 

 

O wrede vleysch ende ongheuallic,⁹²⁺

93

Waer leerste dese valske tucken?⁹³

 

God gheef di ramp op dinen bal<li>c⁹⁴

 

Al hebstu recht in summen stucken.⁹⁵⁺

 

 

96

Tis wael recht nae minen sinne⁺

 

Ic soud di hebben weder staen.⁹⁷

 

Di was groete wiltheit inne,

99

Mijn leer en woutste niet ontfaen.

 

 

 

Als ic woude di kastijen⁺

 

Ende ter doeget gaerne dwinghen,

102

Mijn dwanc en wouste niet lijen.

 

Du wouste lachen ende singhen.

 

 

 

Doe di die werlt lachte toe⁺

105

Ende loefde weelde ende rijcheit groet,¹⁰⁵

 

En waenste nymmer steruen doe?

 

Nu legste ymmer hier al doot.

71 vrou: meesteres (domina).

+ (114-117)

73 waepen you: wee over jou.

+ (118-121)

77 al: alles.

+ fol. 208 R

80 Die ziel en: tenzij de ziel.

+ (122-125)

81 besiet: zie.

82 Of: indien. - verdwaeset: verlokt, verschalkt, bedrogen.

+ (134-137)

+ (137-141)

92 ongheuallic: ellendig, beklagenswaardig.

+ (142-145)

93 tucken: streken.

94 ballic: (hs. balc) hanebalk, dak. De uitdrukking ontbreekt in de woordenboeken. Aangezien ‘ongevallich’ in het Mnl. een -ich suffiks heeft (en niet een ic-suffiks zoals in het Mnd.) lezen we misschien beter balch (ballich) ‘buik, huid’.

95 summen: enige, sommige.

+ fol. 208 V

+ (146-150)

97 Ic: dat ik.

+ (151-154)

+ (167-171)

105 loefde: beloofde.

[p. 342]

108

Die dijn vriende te wesen plaegen⁺

 

Ende hilden di in groeter eer,

 

Hem ijsde nv of si di sagen.’¹¹⁰

111

Doe screyde tlichaem alte seer.⁺

 

 

 

Dit antwoert tlichaem sijnre ziel

 

 

 

TLichaem sprac: ‘ic leefde sonder sorge,⁺

114

Tfolc dat was mi onderdaen.

 

Ic gaderde ghelt, ic tymmerde borge,¹¹⁵

 

En waende niet ghestoruen haen.¹¹⁶

 

 

117

Och nv kenne ic alte laet⁺

 

Dat ioecht, scoent, edelheit groet¹¹⁸

 

Noch die rijcheit niet en baet

120

Voer den onuersienden doot.¹²⁰

 

 

 

Och wi blijuen beid verloeren,⁺

 

Want wi beid hebben misdaen.

123

Maer nochtant sal di ymmer boeren¹²³

 

Die meeste pijn nae minen waen.

 

 

 

Dat weten al die meesters wel⁺

126

Ende al dat nv op aerden leeft,

 

Dat men hem meest eisken sel⁺

 

Die men meest biuoelen heeft.¹²⁸

 

 

129

Weten, dencken ende leuen,⁺

 

Memorie ende dijn vijf sinnen

 

Sijn di bouen mi ghegheuen,¹³¹

132

Dat du solte mi verwinnen.¹³²

 

 

 

Nu moeghent al die wise merken⁺

 

Dat du meest hebste misdaen,

135

Want du volgeste al mijn werken.

 

Du en woudes mi niet weder staen.’

 

 

 

Dit sprect die ziel tot sijn lichaem

 

 

138

Doe sprac die ziel mit droeuen sin:⁺

 

‘Doe mi god bekende toe voeren¹³⁹

 

Dat ic moste ter hellen in,

141

Wat deed ic leyder doe gheboeren?¹⁴¹

+ (175-177)

110 of: indien.

+ fol. 209 R

+ (179-182)

115 borge: kastelen.

116 haen: hebben. Voor de verbinding met sterven zie MNW VII, 2108.

+ (183-186)

118 scoent: schoonheid.

120 onuersienden: onverwachte.

+ (187-190)

123 boeren: ten deel vallen, overkomen.

+ (191-194)

+ fol. 209 V

128 biuoelen: toevertrouwd. Latijn: cui major gratia virtutum donatur.

+ (195-198)

131 bouen mi: buiten mij; dingen die ik niet ontving.

132 Dat: opdat.

+ (199-202)

+ (223-226)

139 Verg. Latijn v. 226: Cum praenoverat ut essem peritura (toen God vooraf wist dat ik in de hel zou belanden).

141 deed ic: was ik waard. Verg. Latijn v. 225: cur permisit Dominus ut essem creatura sua (waarom liet God toe dat ik Zijn schepsel zou zijn?).

[p. 343]

 

Och saelich is die beest⁺

 

Die naeder tijt coemt wter noet,¹⁴³⁺

144

Want mit den liue sterft sijn gheest.¹⁴⁴

 

Och waer alsoe der sonder doot.’

 

 

 

Dit antwoert tlichaem sijnre gheest.

 

 

147

DOe sprac dat lichaem totten gheest:⁺

 

‘Och, heb wi ymmer ghenen troest?

 

Hebstu inder hellen ghewe<e>st,

150

Segt, wart daer yement wt verloest?

 

 

 

Of baet daer yements edelheit,⁺

 

Ghelt of lant of hoeghen staet,

153

Dat hi hoept op barmherticheit?¹⁵³

 

Of is daer enich toeuerlaet?’

 

 

 

Dit sprect die ziel tot sijn lichaem.

 

 

 

156 DOe sprac die ziel mit droeuen sin:⁺

 

‘Die helle is bi swlken staet,

 

Soe wie dat comet ter hellen in,

159

Dat hem ghene dinc en baet.⁺

 

 

 

Al gaef die werlt al hoer goet⁺

 

Ende maria voer hem bade,

162

Dat en gaef hem genen boet.¹⁶²

 

Hi moste deruen gods ghenaede.

 

 

 

Al was hi rijc in deser tijt,⁺

165

Machtich in groeter edelheit,

 

Dat en baet hem min dan niet.

 

Hem wart te meere pijn bereit.’

 

 

168

Doe haer beider taele was ghedaen

 

 

 

DOe dese taele was ghedaen,⁺

 

Quamen daer twe dwuelen snel.

171

Hoe haer aensicht was ghedaen¹⁷¹

 

En mach ic niet scriuen wel.

 

 

 

Si hadden krauwelen in hoer handen.¹⁷³⁺

174

Doer mont, doer oeren ginc en vlam,

 

Seere gripende hoere tanden,¹⁷⁵⁺

 

Die ziele sat voer hem als een lam.

+ (227-230)

143 naeder tijt: na zijn levenstijd.

+ fol. 210 R

144 liue: lichaam.

+ (231-234)

+ (235-238)

153 Dat: zodat.

+ (231-243)

+ fol. 210 V

+ (244-248)

162 boet: soelaas.

+ (253-258)

+ (259-262)

171 aensicht: voorkomen.

173 krauwelen: drietanden, vleeshaken. Latijn: ligonibus ‘houweel, hak’.

+ (263-265)

175 gripende: verscheurend, roofzuchtig. Het werkwoord ‘waren’ is verzwegen; zie Stoett 1923: par. 213 en 216.

+ fol. 211 V

[p. 344]

177

Doe grepen si an mitter vaert⁺

 

Die ziel mit enen gronde fel¹⁷⁸

 

Ende voerdense ten fuere waert

180

Onder al die dwuelen in die hel.

 

 

 

Die een sloech, die ander stac,⁺

 

Die derde beet, die vierde scoerde,

183

Si deden hoer alsulc ghemac¹⁸³

 

Als der verdoemder ziel behoerde.

 

 

 

Doe si aldus vermoeit waeren⁺

186

Spraken si mit wreder tael:

 

‘Aldus en sel wi niement sparen

 

Die hier comt tot deser quael.’

 

 

189

Doe riep die ziel: ‘o wach, o wi,⁺

 

Och, hoe is dese pijn dws swer!

 

Dauid soen, och sich op mi⁺

192

Want ic doch bin dijn creatuer.’

 

 

 

Doe spraken die dwuelen grijsselijc:⁺

 

‘Du roepste seker alte laet.

195

Bit niet meer ontfarmelijc,

 

Want doch niemant hier en baet.

 

 

 

Hier en scinet nymmermeer dach⁺

198

Inder gruwelijcker helle.

 

Du moechste roepen “o wi, o wach”,

 

Ewijch bliuen onse gheselle.’²⁰⁰

 

 

201

DOe ontspranc ic van deser maer²⁰¹⁺

 

Ende lach verscricket alte zeer.

 

Van anst resen al mijn haer

204

Ende riep ghenad an onsen heer.

 

 

 

Ic sprac: ȁheer god, vader mijn,⁺

 

Dan wilt ymmer ons gheleyden

207

Ende verlossen van swlken pin,⁺

 

Als wi van hene moeten sceyden.’

 

 

 

Amen

+ (272-273)

178 mit enen gronde fel: met een wrede gemoedsgesteltenis.

+ (278-286)

183 ghemac: genoegen (ironisch).

+ (287-290)

+ (291-295)

+ fol. 211 V

+ (296-299)

+ (300-304)

200 Ellips van moechste ‘moet je’; Stoett 1923, par. 215.

201 maer: nachtmerrie. Het MNW aarzelt over het geslacht (m.?); hier is het duidelijk vrouwelijk.

+ (305-307)

+ (308-310)

+ fol. 212 R

[p. 345]

Toegift

 

Seuen sijn der dingen zekerlijc

 

Voer oghen te hebben alle tijt:

3

Teerste is groetheit onser zonden.

 

Tander cortheit deser stonden.

 

Dat derde onzekerheit der doot.

6

Dat vierde onse ongestadicheit groot.

 

Dat vijfte tordel cristi mit sinen ghesellen.

 

Dat zeste die zwaer torment der hellen.

9

Dat zeuende tfe<r>lies der ewigher glori.

 

Dese zeuen sullen sijn in onse memori.

3. Vergelijking

De drie genoemde berijmingen zijn in verschillende streken en in uiteenlopende milieus ontstaan: in de abdij van Ename niet lang na 1290, door een bloemlezer uit Brussel (?) vóór 1410, binnen de noordelijke Moderne Devotie rond 1428. Een vergelijking zou ongetwijfeld vruchten afwerpen. Men zie bijvoorbeeld hoe stilistisch uiteenlopend de gedachte wordt weergegeven dat de ziel de beesten benijdt, voor dewelke na hun dood alles is afgelopen. Van Hulthem presteert hier het zwakst:

O felix conditio pecorum brutorum!
cadunt cum corporibus spiritus eorum,
nec post mortem subeunt locum tormentorum,
talis esset utinam finis impiorum!

[p. 346]

Ename (v. 63-70):

 

Die stomme beesten mogen wale

 

Louen ghode van hemelrike;

65

Har gheest hi sterft alte male

 

Metten vlessce op aerderike.

 

 

 

Na har doet ne warsi niet

 

Ten onverwinleken meswende.

 

Vergaue ghod, die alle dinc siet,

70

Dat dus daen ware der quader ende.

O wacht! hoe salech es die beeste,
Die sterven met live ende met geeste!
Mocht ic alsoe, dies haddic feeste,
Maer neenic niet, dats mi dmeeste.

Och saelich is die beest
Die naeder tijt coemt wter noet,
Want mit den liue sterft sijn gheest.
Och waer alsoe der sonder doot.

Bij dit vergelijkend onderzoek kan de volgende concordantie dienst bewijzen. A=anima; C=corpus. Tussen ronde haakjes staat het aantal verzen per betreffende episode.

	Visio	Ename	Van Hulthem	Cambridge
Inl.	1-10 (10)		1-14 (14)	1-9 (9)
A	10-92 (83)		15-104 (90)	10-57 (48)
	93-96 (4)		105-109 (5)	58 (1)
C	97-137 (41)		110-156 (47)	59-86 (28)
A	138-176 (39)		157-198 (42)	88-111(24)
	177-178 (2)		199-200 (2)
C	179-222 (43)		201-248 (48)	113-36(24)
	193	1-58 (58)
	223	59-60 (2)
A	224-230 (7)	61-70 (10)	249-252 (4)	138-145(8)
	231	71-72 (2)	253-254
C	232-238 (7)	73-90 (18)	255-262 (8)	147-54 (8)
		91-92 (2)
A	239-258 (20)	93-120 (28)	263-280 (18)	156-67(12)
D	259-304 (46)		281-332 (50)	169-200(32
Slot	305-312 (8)		333-344 (12)	201-08 (8)

Adres van de auteur: Oudebaan 363. B-3000 Leuven.

[p. 347]

Literatuur

Ackerman 1962 - R.W. Ackerman, ‘The Debate of the Body and the Soul and Parochial Christianity’. In: Speculum 37 (1962), p. 541-565.

Baugh 1967 - A.C. Baugh: A Literary History of England. Vol. I (London, 1967).

Beuken 1968 - W.H. Beuken: Vanden levene ons heren. Zwolle, 1968. (Zwolse drukken en herdrukken voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, 60).

Blommaert 1858 - Ph. Blommaert: Theophilus, gedicht der XIVe eeuw, gevolgd door negen andere gedichten uit de middeleeuwen. Gent, 1858.

Boot 1979 - Chr. Boot: ‘Medieval Netherlandic Manuscripts in Libraries in the State of Massachusetts’. In: Archief- en bibliotheekwezen in België 50 (1979), p. 310-371.

Bossy 1976 - M.A. Bossy, ‘Medieval Debates of Body and Soul’. In: Comparative Literature 28 (1976), p. 144-163.

Van Buuren 1992 - A.M.J. Van Buuren: ‘Soe wie dit liedkyn sinct of leest, de functie van de Laat-middelnederlandse geestelijke lyriek’. In: F. Willaert e.a.: Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. Amsterdam, 1992, p. 234-254.

Campbell 1874 - M.F.A.G. Campbell: Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle. La Haye, 1874.

Dinzelbacher 1981 - P. Dinzelbacher: Vision und Visionsliteratur im Mittelalter. Stuttgart, 1981.

Eis 1953 - G. Eis: ‘Visio Philiberti’. In: Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. Hrsg. K. Langosch. Bd IV (Berlin, 1953), p. 707-710.

Grube 1886 - K. Grube: Des Augustinerpropstes Iohannis Busch Chronicon Windeshemense und Liber de reformatione monasterium. Halle, 1886.

Gysseling 1980 - M. Gysseling: Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II. literaire handschriften. Dl. 1. Fragmenten ('s-Gravenhage, 1980).

Hasenohr en Zink 1994 - G. Hasenohr & M. Zink: Dictionnaire des Lettres françaises. Le Moyen Age. s.l., 1994, p. 373-374.

Hellinga 1941 - Een Schoon Liedekens-Boeck. Ed. W.Gs Hellinga 's-Gravenhage, 1941.

Van Helten 1882 - W.L. Van Helten: ‘Bijdragen tot de Dietsche grammatica’. In: TNTL 2 (1882), p. 39-61.

Van Helten 1887 - W.L. Van Helten: Middelnederlandsche Spraakkunst. Groningen, 1887.

Hoffmann von Fallersleben 1855 - Antwerpener Liederbuch vom Jahre 1544. Ed. A. Hoffmann von Fallersleben. Hannover, 1855. (Horae Belgicae, 11).

Houle 1979 - P.J. Houle: ‘An Unknown Version of the Debate of the Body and Soul’. In Aevum 53 (1979), p. 356-369.

[p. 348]

Koepp z.j. - J. Koepp: Untersuchungen über das Antwerpener Liederbuch vom Jahre 1544. Antwerpen, z.j.

Lambin 1838 - J.J. Lambin: ‘Van der zielen ende van den lechame, en bedenkingen daerop’. In: Belgisch Museum 2 (1838), p. 57-77.

Lievens 1993 - R. Lievens: ‘Een pseudo-mystieke kantileen’. In: Ons geestelijk Erf 67 (1993), p. 66-81.

Lievens 1994 - R. Lievens: ‘Jesu dulcis memoria in het Middelnederlands’. In: LB 83 (1994), p. 235-253.

Lievens 1995 - R. Lievens: ‘Een vertaling (1595) van de Visio Philiberti (door Jan David s.j. ?)’. In: Ons geestelijk Erf 69 (1995), p. 260-288.

Van Loey 1966, 1968 - A. Van Loey: Middelnederlandse Spraakkunst. Dl. I. Klankleer ('s-Gravenhage 1966). Dl. II. Vormleer ('s-Gravenhage 1968).

Lyna 1924 - Fr. Lyna: ‘Een teruggevonden handschrift (Brussel, Hs. II. 270)’. In: TNTL 43 (1924), p. 289-323.

Masai 1982 - Fr. Masai e.a.: Manuscrits datés en Belgique. Tme. IV (Bruxelles-Gand, 1982).

Van Mierlo 1930 - J. Van Mierlo: ‘De anonymi uit den katalogus van handschriften van Rooklooster’. In: Ons geestelijk Erf 4 (1930), p. 84-102.

Van Mierlo 1939 - J. Van Mierlo: ‘Het auteurschap van Martijn van Torhout voor de gedichten uit den Oudenaardschen codex gehandhaafd’. In: VMKA 1939, p. 513-523.

Palmer 1992 - N. Palmer: ‘Seele und Leib’. In: Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. Hrsg. K. Ruh. Bd. VIII (1992), p. 1022-1025.

Segre 1968 - C. Segre: ‘Le forme e le tradizioni didattiche’. In: Grundriss der romanischen Literaturen des Mittelalters. Hrsg. H.R. Jauss. Vol. VI/1 (Heidelberg, 1968), p. 58-145.

STC 1965 - Short-title Catalogue of Books Printed in the Netherlands and Belgium and of Dutch and Flemish Books Printed in Other Countries from 1470 to 1600 Now in the British Museum. London, 1965.

Stoett 1923 - F.A. Stoett: Middelnederlandsche Spraakkunst. Syntaxis. 's-Gravenhage, 1923.

Stracke 1930 - D.A. Stracke: ‘[recensie van:] J. Koepp, Untersuchungen über das Antwerpener Liederbuch vom Jahre 1544’. In: Ons geestelijk Erf 4 (1930), p. 219.

Vanderheyden z.j. - J. Vanderheyden: Het thema en de uitbeelding van den dood in de Poëzie der Late Middeleeuwen en der vroege Renaissance in de Nederlanden. Gent z.j., p. 112-119.

Walther 1920 - H. Walther: Das Streitgedicht in der lateinischen Literatur des Mittelalters. München, 1920.

Willard 1935 - R. Willard: ‘The Address of the Soul to the Body’. In: Publications of the Modern Language Association of America 50 (1935), p. 957-983.

Wright 1841 - Th. Wright: The Latin Poems Commonly Attributed to Walter Mapes. London, 1841.