Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 113 (1997)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 113

(1997)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

J.P. Westgeest
De Trierse fragmenten van
Der naturen bloeme

Voor Jos Biemans

Abstract - In 1980 J.A.A.M. Biemans discovered some new fragments of Jacob van Maerlant's Der naturen bloeme in the Stadtbibliothek in Trier. These fragments belong to the same manuscript as the so-called Munich fragments. In this article the text of these fragments is edited and some remarks are made on how they are textually related to other manuscripts and fragments of the same text.

1. Inleiding

In 1981 heeft Maurits Gysseling in zijn imposante Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300) een diplomatische uitgave van Jacob van Maerlants Der naturen bloeme doen verschijnen, zoals overgeleverd in het handschrift uit de Lippische Landesbibliothek in Detmold (Ms. 70).1 Deze redactie werd door Gysseling op basis van het beginjaar van de paastafel in het handschrift gedateerd op (kort voor) 1287 en behoorde dus in het Corpus te worden opgenomen.2

Aan deze uitgave zijn enkele fragmenten van een andere redactie toegevoegd, die kort daarvoor, eind 1980, door J. Deschamps in de Bayerische Staatsbibliothek te München waren aangetroffen (Cod. germ. 5249/79). Het gaat om twee bifolia, die samen zo'n 650 verzen bevatten uit het derde, vierde en vijfde boek (over resp. de vogels, de zeemonsters en de vissen). Deze Münchense fragmenten (hierna: de fragmenten M) waren - en dit lijkt tot nu toe nog niet te zijn opgemerkt - overigens in strikte zin geen nieuwe aanwinst: het zijn dezelfde fragmenten als die welke tegen het midden van de vorige eeuw in de bibliotheek van het slot Johannisburg in Aschaffenburg werden ontdekt, maar later spoorloos verdwenen zijn.3 Hoewel het deel van het Corpus met de dertiende-eeuwse litteraire fragmenten (het eerste van de tweede reeks) al was verschenen, hebben deze in verschillende opzichten belangrijke fragmenten direct na de volledige Detmoldse redactie van dezelfde tekst toch nog een zinvolle plaats in het Corpus kunnen krijgen.

Terwijl meer dan eens, op met name paleografische gronden twijfel is uitgesproken over de juistheid van Gysselings datering van het Detmoldse handschrift in de dertiende eeuw,4 geldt voor de Münchense fragmenten dat ze zeer waarschijnlijk nog dateren uit de dertiende eeuw. Het is duidelijk dat het gaat om delen van een

van de alleroudste Naturen bloeme-handschriften waarvan materiële resten zijn overgebleven. Daarom zijn ze onder meer van belang voor het onderzoek van de handschriftentraditie, de receptie en de verspreiding van het werk. Omdat het overgebleven litteraire tekstmateriaal uit de tweede helft van de dertiende eeuw beperkt is, hebben de fragmenten daarnaast grote waarde voor historisch-taalkundig onderzoek. Ze zijn dan ook onder meer opgenomen in de databank van het Vroegmiddelnederlands woordenboek voor de lexicografische beschrijving van het Nederlands van de betreffende periode, en behoorden tot het basismateriaal van onderzoek, zoals dat van Van den Berg, Berteloot en Mooijaart.5

Het is dus wel een zeer gelukkige omstandigheid dat, wederom op Duits grondgebied, van ditzelfde handschrift nog meer is teruggevonden. In 1980 heeft J.A.A.M. Biemans bij een bezoek aan de Stadtbibliothek van Trier de tekst van een aantal aldaar bewaarde fragmenten kunnen identificeren als gedeelten van verschillende werken van Jacob van Maerlant. Deze fragmenten waren zo'n al zeventig jaar bekend, maar de tekstgedeelten die zij bevatten, zijn alleen zeer globaal omschreven in de van 1911 daterende bibliotheekcatalogus,6 waardoor ze nog door niemand herkend waren als gedeelten van Middelnederlandse litteraire werken. Biemans identificeerde de fragmenten als gedeelten van resp. een Rijmbijbel-, een Naturen bloeme- en een Spiegel historiael-handschrift (signaturen: Deutsche Fragmente, Mappe IV, 5, 6 en 10). Bovendien ontdekte hij daar een (niet in de genoemde catalogus opgenomen) fragment van de Dietse doctrinael (Deutsche Fragmente, Mappe IV, 11).

De drie Naturen bloeme-fragmenten hebben behoord tot twee opeenvolgende perkamenten folia. Het eerste fragment is een folium waarvan twee, mogelijk drie marges zijn besnoeid. Door de besnoeiing aan de onderzijde zijn de onderste vier regels van de tekst verloren gegaan. De twee andere (hier: fragment 2 en 3) zijn twee stukken van het andere folium, dat tweemaal is doorgesneden in ongeveer dezelfde kromme lijn, die van linksboven naar ongeveer het midden van de onderzijde van het blad loopt en beide tekstkolommen doorsnijdt. Tussen beide stukken ontbreekt een smalle strook, die naar onder toe breder wordt. De tekst bestaat uit delen van het zesde boek (over de serpenten).

In twee uitvoerige artikelen in het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde7 werden de vier Trierse fragmenten door Biemans onder de aandacht van de vakgenoten gebracht en nauwkeurig codicologisch beschreven. Hij stelde vast dat de Trierse Naturen bloeme-fragmenten oorspronkelijk deel hebben uitgemaakt van dezelfde codex (hierna: handschrift M/T) als de hierboven genoemde Münchense fragmenten. Op basis van een aantal oude trekjes in het schrift dateerde Biemans dit handschrift (dat door Gysseling in het vierde kwart van de dertiende eeuw was geplaatst) ‘zonder aarzeling op ca. 1300 [...]. Hoogstwaarschijnlijk is het zelfs nog wel wat ouder’. De lokalisering van de Münchense fragmenten door Gysseling in ‘noordelijk West-Vlaanderen, dus hoogstwaarschijnlijk Brugge’ wordt door hem als wat al te precies beoordeeld. In de Trierse fragmenten worden veel algemeen-Vlaamse vormen aangetroffen, zoals up, mes-, dure, diere, soe, hont hier voor onthier, en are voor hare. De uitsluitend voorkomende vorm of voor het bijwoord af, en hie, dat (buiten het rijm) naast hi voorkomt voor het persoonlijk voornaamwoord van de 3de persoon enkelvoud, en darste wijzen naar West-Vlaanderen, terwijl ook iof dat in de



illustratie
Trier, Stadtbibliothek, Deutsche Fragm. Mappe IV, nr. 6: Jacob van Maerlant, Der Naturen Bloeme, f.1v (detail)


fragmenten vaker dan of wordt aangetroffen verwijst naar de kuststrook. De lokalisering van Biemans is dan ook voorzichtiger: ‘Vlaams, mogelijk Westvlaams’.

Ten slotte werd door Biemans tevens de aandacht gevestigd op de bijzondere opmaak van de Naturen bloeme-fragmenten. Ze zijn afkomstig uit een handschrift dat bedoeld was om van miniaturen te worden voorzien, maar dat door een of andere oorzaak nooit geïllustreerd is. Bij het begin van elk nieuw artikel is links in de tekstkolom ruimte voor een illustratie opengelaten. Het is opvallend dat de eerste regels van het artikel rechts daarnaast steeds beginnen na een open regel. Had hier wellicht een rubriektekst moeten komen, moest deze (halve of hele) regel onbeschreven blijven, of opgevuld worden met een bepaalde versiering? Bovendien is onduidelijk op welke plaats de initiaal had moeten komen die het artikelbegin markeert. Biemans stelde vast dat een dergelijke opmaak in de handschriftentraditie van Der naturen bloeme, behalve in de Trierse en Münchense fragmenten niet voorkomt.8

Zoals blijkt uit noot 25 bij het eerste van zijn twee genoemde artikelen was het al vroeg de bedoeling dat de fragmenten ooit als aanvulling op het Corpus-Gysseling uitgegeven zouden worden. Het woordmateriaal van dit corpus vormt, zoals bekend, de basis van het Vroegmiddelnederlands woordenboek, dat op het Instituut voor Nederlandse Lexicologie in Leiden wordt vervaardigd en dat afstevent op zijn voltooiing in 1998. Hoewel de redactie van het VMNW het principebesluit heeft genomen geen andere dertiende-eeuwse teksten in de materialenbank op te nemen, die eventueel tijdens de bewerking op zouden duiken, is er toch een uitzondering gemaakt voor de door J. Goossens uitgegeven Servaas-fragmenten uit de eerste helft van de dertiende eeuw, en voor de Trierse Naturen bloeme-fragmenten omdat deze behoren bij de reeds opgenomen Münchense fragmenten.9 In 1996 werd mij door de redactie gevraagd de fragmenten, die immers ook in mijn proefschrift een rol zullen spelen, in Trier te collationeren. Dat was geen overbodige luxe: met het blote oog (laat staan met behulp van foto's) is de tekst op de rectozijde van het eerste folium nauwelijks te ontcijferen en die op het verso van folium 2 op een groot aantal plaatsen moeilijk leesbaar. Met behulp van een UV-lamp echter bleek het allergrootste gedeelte, zelfs van fol. 1ro, te kunnen worden ontcijferd.

In deze bijdrage worden de fragmenten uitgegeven. Omdat ze m.n. in hun materiële verschijningsvorm nauwkeurig en uitvoerig beschreven zijn door Biemans, kan hiervoor worden volstaan met een verwijzing naar het eerste van de twee bovengenoemde artikelen van zijn hand. Hieronder zal kort worden aangegeven hoe de fragmenten zich wat betreft de tekst verhouden tot de andere Naturen bloeme-handschriften en -fragmenten die dezelfde passage bevatten.

2. De plaats in de filiatie

Hierboven werd kort aangeduid in welke opzichten de Münchense - en daarmee de Trierse - fragmenten van belang zijn. Nog niet genoemd werd daarbij de mogelijkheid dat zij een bijdrage leveren aan onze kennis van de oorspronkelijke, door Maerlant geschreven tekst. Om in dit opzicht hun waarde te kunnen vaststellen, is het noodzakelijk de verwantschappen met andere handschriften en fragmenten te

achterhalen. Daarnaast is het, als we enige ontbrekende tekstgedeelten in de fragmenten willen aanvullen, nuttig hierin inzicht te hebben.

Het is hier niet de plaats de hele filiatie van de Naturen bloeme-handschriften en -fragmenten te behandelen.10 Ik zal mij er hier toe beperken de verwantschappen van de verschillende handschriften zoals die al eerder in andere gedeelten van Der naturen bloeme werden vastgesteld eenvoudig in een stemma weer te geven, en de plaats die ik de Trierse fragmenten daarin geef toe te lichten. De passage die ik daarvoor nader bekeek, telt zo'n 125 verzen, en loopt van vs. 11053 tot 11179.11 Zij komt in alle (nagenoeg) volledige handschriften voor. Omdat de plaats die ik de fragmenten in de filiatie geef een andere is dan die welke enkele jaren geleden aan de Münchense fragmenten is toegewezen, zal ik ten slotte ook op deze laatste kort ingaan.

Een groep die zich steeds weer door afwijkende lezingen van de andere handschriften onderscheidt, wordt gevormd door de handschriften L, J/W, Br en Wo.12 Niet zelden blijkt bij vergelijking met Maerlants brontekst, Thomas van Cantimpré's De naturis rerum, dat het om corrupte lezingen gaat. Al eerder is mij bij onderzoek van andere passages13 gebleken dat het een tamelijk hechte groep betreft, die zelf steeds weer blijkt te bestaan uit enkele constante subgroepen. Allereerst is dat de subgroep gevormd door Br en Wo, welke twee handschriften echter in de onderzochte passage nauwelijks van elkaar verschillen en zich slechts van de andere onderscheiden door enkele, meestal op zichzelf genomen nietszeggende varianten.14 Deze handschriften vormen samen weer een groep met handschrift J/W,15 terwijl al deze handschriften samen weer corrupte lezingen gemeen hebben met handschrift L.16

Voor de verwantschap van de genoemde groep LJ/WBrWo met de fragmenten T bevat de door ons onderzochte passage betrekkelijk veel aanwijzingen, waaronder zeer duidelijke. Ik geef slechts enkele voorbeelden.17 In het artikel over de ‘ipnale’ wordt verhaald hoe Cleopatra na de dood van haar echtgenoot Antonius met behulp van dit serpent zelfmoord pleegde. Zij legde Antonius in een graf,

 
Ende nam serpente van deser maniere
 
Ende settesse tharen bursten an
 
Ende ghinc ligghen bi haren man
 
Ende uerloes slapende hare leuen (Lo)

In de groep LJ/WBrWo zowel als in T luidt de laatste regel (vs. 11062) ‘Ende slapende in haren leuen’ (J/W).18 Deze sluit syntactisch en inhoudelijk niet goed aan, en moet in al deze handschriften corrupt zijn.

Enige verzen verder (in vs. 11072) begint het artikel Idrus:

 
Idrus seghe isidorus
 
Es in egypten in nilus (Lo)

Op de plaats van het woord ‘Idrus’ staat in de genoemde groep handschriften ‘Dus’, waardoor de zin het onderwerp heeft verloren en een syntactisch bedorven constructie bevat. Doordat de ingang ‘idrus’ hiermee verdween, werd alle volgende informatie over de idrus ten onrechte gekoppeld aan het voorafgaande ipnale-artikel. In de handschriften is door de kopiisten dan ook geen ruimte vrijgelaten voor

de twee regels hoge initiaal, waarmee het artikelbegin steeds wordt gemarkeerd.

Over de ‘idros’ wordt in vs. 11096 e.v. meegedeeld:

 
Enen steen so draghet binnen
 
Daerment omme vlaet wilmen winnen
 
Jof so beroect dat het spuwet (A)
In plaats van ‘beroect’ (bij Cantimpré het verleden deelwoord van ‘suffumigare’, aan rook blootstellen; ed.-Boese p. 284: XXII, 4)19 staat in de groep LJ/WBrWo het niet passende ‘breect’, en in T ‘berect’. Het is niet onmogelijk dat dit laatste een tussenstap in de corruptie weerspiegelt. Dat T zelf toch niet intermediair is geweest tussen de genoemde groep en de overige handschriften, blijkt uit verzen waar T een foutieve lezing heeft en de groep LJ/WBrWo dichter bij de originele tekst lijkt te staan.20 Komt de plaats van de Trierse fragmenten in deze constellatie nu overeen met die

illustratie

van de Münchense of niet? Gysseling heeft in de inleiding op zijn editie (p. X-XI) de verhouding van de Münchense fragmenten t.o.v. een vijftal handschriften proberen vast te stellen: A, V, L, D en B. Hij spreekt van ‘twee families’, DB en AVLM, en bij deze laatste groep weer van ‘twee subfamilies’, AV en LM.21 Bekijken we in bovenstaand stemma de plaats van de door Gysseling genoemde handschriften (en vervangen we T door M), dan blijkt dat D en B inderdaad een aparte groep vormen, maar ook dat deze groep daarin met L en M samen een grotere groep vormt (die onder c), tegenover A en V.

Gysselings onderverdeling van de groep AVLM in twee subgroepen blijkt op zich juist te zijn. Deze komt overeen met de resultaten van een verkennend, zeer beperkt filiatieonderzoekje van Biemans m.b.t. de tekst van de Trierse fragmenten:22 zowel in de door hem besproken verzen 11302-3 als 11364-5 hebben L en T eenzelfde corrupte lezing tegenover A en V. Binnen de door Gysseling en Biemans onderzochte groep handschriften bestaande uit A, V, L en M/T sluiten de Münchense fragmenten en de Trierse het dichtst bij handschrift L aan. Een en ander spoort met de hierboven door mij meegedeelde plaatsing van T in het stemma.

Tot een andere plaatsing van de Münchense fragmenten kwam echter B. Swater in haar in 1991 publiceerde artikel over ‘De teksttraditie van Jacob van Maerlant's Der naturen bloeme’.23 Opzet van het artikel was om, gebruik makend van wat als

de ‘methode-Dees’ een ruime bekendheid heeft gekregen, de Münchense fragmenten een plaats in het stemma te geven, dat door M. Mulder volgens dezelfde methode enige jaren voordien was opgesteld.24 Volgens Swater is de plaatsing van de Münchense fragmenten geen probleem: zij zouden een groep vormen met A en V. Zoals de genoemde methode voorschrijft,25 stelde zij vast welke handschriften het vaakst een variant (dus niet: fout) gemeen hebben en verdeelde zij ze vervolgens op basis van dit objectief vast te stellen, kwantitatieve gegeven in groepen. De Münchense fragmenten zouden op een groot aantal plaatsen met de handschriften A en V, en in ‘een redelijk aantal’ gevallen met Lo, A en V een lezing delen (p. 184).

Bij wijze van (ruime) steekproef heb ik de verzen 8229-8400 en 8718-8879 nog eens nader bekeken.26 Van de groep waarin M het meest zou voorkomen, MAV, worden wel wat varianten aangetroffen, maar meestal zijn dat varianten die gezien hun aard heel goed door toeval wèl in deze drie en nìet in de andere handschriften kunnen zijn neergeschreven.27 In andere gevallen gaat het om plaatsen waar niet alleen de groepen DBAIH en LJ/WBrWo niet oorspronkelijke lezingen bevatten, maar ook Lo een variant heeft,28 zodat M, A en V eenvoudig met de juiste lezing overblijven. Talrijker zijn de plaatsen waar de andere door Swater genoemde groep handschriften, LoAVM, tegenover de andere handschriften een bepaalde lezing deelt.29 Wat opvalt is dat het ook hierbij bijna altijd30 gaat om toevallige gemeenschappelijke lezingen ofwel om correcte, dat wil zeggen oorspronkelijke lezingen, terwijl de zojuist genoemde groepen DBAIH en LJ/WBrWo corrupt zijn.

Hier tegenover staat echter dat meer dan eens de Münchense fragmenten - net zoals de Trierse - dezelfde corrupte lezing vertonen als de groep LJ/WBrWo.31 In vs. 8250 wordt in navolging van het Latijn van Cantimpré, ‘Vultures...ultra mare cadavera sentiunt’ (ed.-Boese p. 230: CXX, 7) over de gier gezegd:

 
verre rieket hi na sire manieren (Lo)

Wellicht is, zoals Verwijs dacht, na hi het woord aes weggevallen (vgl. de editie-Verwijs dl. 1, p. 297), maar echt noodzakelijk lijkt me dit niet. In ieder geval moet de regel al vroeg in de overlevering bedorven zijn; al in A en V zijn twee regels opengelaten, blijkbaar met de bedoeling deze later uit een andere legger over te nemen. In de fragmenten M zowel als in de groep LJ/WBrWo, is het eerste woord bedorven tot ‘vier’. En, terwijl M als tweede woord nog het originele ‘riect’ heeft, is hiervoor in de andere handschriften van dezelfde tak bovendien ‘roept’ in de plaats gekomen.

Over het zeemonster ‘equonilus’ wordt in de verzen 8838-8841 meegedeeld:

 
hen soeket niet vor des menschen bloet
 
Comt hem .i. scip int ghemoet
 
het scoret .i. scip met sinen voeten
 
So dat si alle verdrinken moeten (Lo)

De herhaling in de handschriften LoAV van ‘.i. scip’ in het derde vers maakt geen originele indruk. In alle handschriften van de groep DBAIH behalve B is dit weggelaten. In de groep LJ/WBrWo en M echter wordt op een minder geslaagde manier gecorrigeerd; in het tweede vers wordt ‘.i. scip’ vervangen, resp. door ‘iet’ (Br en Wo) en ‘yemens’ (L). Evenzo vindt men op diezelfde plaats in M ‘een’; wellicht is in

deze groep in eerste instantie slechts ‘scip’ weggelaten. Het latijn heeft: ‘Humanarum mortium cupidissimum est. Nam cum navis illi in portu occurerit, unum pedem in terra figens, altero navem in anteriori arripiens facillime scindit vel aliquando inclinatam mergit’ (ed.-Boese p. 239: XIX, 3-6).

In de verzen 8775-8780 ten slotte lezen we:

 
(...) .i. kint (...) dat enen delfin
 
ghewent hadde ten anden sijn
 
met brodekine dat hem gaf
 
So dat delfin leuede dar af (Lo)

De vierde regel is in de hele groep MLJ/WBrWo vervangen door ‘dat kint des niet ne begaf’ (M).32 De eerste lezing staat mijns inziens echter het dichtst bij het Latijn: ‘puer [...] fragmentis panis primo delphinum illexit, demum alendum se manui illius credidit’ (ed.-Boese p. 239: XVI, 45).

Uit een en ander blijkt voldoende dat de Münchense en de Trierse fragmenten op gelijke wijze verwant zijn met de andere handschriften. Beide vormen zij een groep met de handschriften L, J/W, Br en Wo. Deze groep verhoudt zich in de onderzochte passages op dezelfde wijze tot de andere handschriften en heeft daarin dezelfde interne structuur. Ook hebben we kunnen vaststellen dat de Trierse fragmenten vaker met de genoemde groep corrupte lezingen delen en daardoor een minder zuivere indruk maken dan de Münchense. Het is echter niet uit te sluiten dat dat slechts geldt voor de onderzochte passage.

3. Wijze van uitgeven

De fragmenten worden hier zoveel mogelijk uitgegeven volgens de editieprincipes van Gysseling.33 De editie is dus diplomatisch. De letters u en v, i en j, vv en w worden getranscribeerd zoals ze in het handschrift staan. De afkortingen zijn - zoveel mogelijk naar voluit geschreven vormen - opgelost en de daarvoor ingevoegde letters cursief afgedrukt. Het gaat hierbij overigens slechts om de tilde voor een nasaal en voor -de in het voegwoord ende, en om het haaltje voor -er of -aer. Hiernaast komt enkele malen de -us-krul voor in solinus. In de marge vinden we eenmaal de oude vorm van de hoofdletter N met een haaltje erboven (gelijk aan dat voor -er/-aer) als afkorting voor: Nota.

De (nauwelijks aanwezige) interpunctie is gehandhaafd: evenals in de Münchense fragmenten wordt enkele malen op het eind van of in het vers een punt aangetroffen (vs. 11093, 11167, 11229, 11236, 11299). Deze is als zodanig afgedrukt. In drie verzen (vs. 11152, 11205, 11333) vindt men ook de zgn. punctus elevatus34 (hier weergegeven als :).

In aansluiting bij de uitgave van de Münchense fragmenten laat ik elk vers met een kleine letter beginnen, hoewel de scribent hierin afwisselt: men vindt hoofdlettervormen (o.a. G, I, M, S), waarvan sommige hier en daar ook wel wat kleiner uitgevoerd zijn, maar ook veel minuskelvormen, waarvan sommige (zoals a, e, h, p) soms ook iets groter uitgevoerd werden. Beide vormen wisselen af bij de n, terwijl

ook voor de d een enkele maal een hoofdlettervorm wordt aangetroffen. In vers 11328 heeft de tweede letter een hoofdlettervorm: tScorpioen; ook deze is door een kleine weergegeven.

Regelverspringing binnen een vers wordt ook hier aangegeven met een schuine streep. Met een dubbele schuine streep echter wordt niet alleen, zoals bij Gysseling, aangegeven dat de tekst verder gaat op een andere bladzijde, kolom of vel. Komt de dubbele schuine streep binnen een vers voor, dan geeft dat aan dat de rest van het vers op een ander fragment staat. Dit komt voor in de verzen 11218-11229, 11280-11296 en 11343-11351.

Evenals bij de Münchense fragmenten werden geen emendaties in de tekst aangebracht of in voetnoten voorgesteld. Wel zijn ontbrekende letters, woorden en (delen van) verzen gereconstrueerd en tussen vierkante haken in de tekst toegevoegd. Het komt regelmatig voor dat in de andere handschriften op de plaats van de verloren gegane tekstdelen verschillende lezingen worden aangetroffen. M.n. daar waar hele verzen moesten worden ingevoegd en er geen duidelijke aanwijzingen waren dat T de lezing van de groep LJ/WBrWo heeft gehad, is gekozen voor die van (één van) de handschriften die hoger dan deze fragmenten met het stemma verbonden zijn. Dikwijls komen de toegevoegde verzen dan overeen met de lezing van het Detmoldse handschrift,35 aangepast aan het dialect en de schrijfwijze van de scribent.

4. Tekst

11053
dustaennich so hadde cleopatra+
 
in dien tiden dat augustus verwan
11055
antonise haren man
 
die hem dodde met venine
 
want hi verw[onn]en was ende die sine
 
soe leidene in enen graue diere
 
soe nam serpenten van diere maniere
11060
ende settet sea. siren bursten an
 
ende ghinc liggen bi haren man
 
al slapende in hare l[e]uenb.
11063
dus heft die roemsche ystorie bescreuen
11072
dus seget ysidorus
 
dat se sijn in egypten in nilus
 
ende si hebben scarpe do[r]ne vele
11075
[e]ndec. si gaen in die coccodrillus kele
 
[d]aer hi leget ende slaep
 
[e]nde metter kele wide gaept
 
maer eerst heuet hem beslegen
 
met modren dat es sijn plegen
11080
[o]m dat sochte wesen sal
 
[d]ie grote viant slondet ind. al
 
ende alst dan in die daerme leget
 
so toget den aert des het pleget
 
[e]nde steket hem die daerme aldure
1185
[d]an steruet dander in corter vre
 
[e]nde het crupet vvte dan van beneden
 
die lieden suellen in hare lede
 
diet het onttreinet met venine
 
coemes es der of medicine
11090
sone leuere es goet als wijt weten
 
iegen der serpente beten
 
 
 
[i]drose. wandelt / in den broec
 
seget ons kiramnidarium / boec.
 
en es .i. serpent als men seget
11095
dat bouen [d]en watre te rechtene p[leget]
 
enen steen si d[raget binnen]
 
daer ment omme vaet wilm[en kinnen]
 
iof so berect [d]at het [en] spuwet
 
[met worden ment oec so verduwet]f.
11100
[ende metter name mede van gode]
 
[dattene spuwet al doetet node]
 
[broeder alebrech sprect ouer een]//
 
dat hi seget hi proeuede den steen+
 
selue an een wijf
11105
die wl waters hadde dat lijf
 
hi gordene an haren lechame
 
daer soe hadde die mesquame
 
ende drie vingere alle dage
 
sanc hare lechame sonder sage
11110
hont hier dat water was gedaelt
 
ende hare lechame gesmaelt
 
iegen rome ende iegen tranende ogen
 
can hi sine cracht wel togen
 
dits te gelouene vele wel
11115
.i. gaet vte ende hier coemt .l.
 
 
 
lacertag. es e[en] / clene serpen[t]
 
dat [men i]n v[ele] / lan[den ken]t
 
ende heft viere voete als [wijt] weten
 
sine tonge es in tween gespleten
11120
sijn venijn es niet s[o] suaer
 
als menich serpent we[et] ouer [wa]er
 
clene jong[csine] si dragen
 
some bouke hormen gewagen
 
datse die moeder alle verslaet
11125
tote enen dat hare ontgaet
 
dat wreket vp vader ende vp moeder
 
daer na suster ende bro[eder]
 
in india vint mense horic ge[wagen]
 
die xxiiij voete [d]ragen
11130
van gedane scone ende claer
 
nv ho[r]t van .N. hier naer
 
 
 
n[atrix]h. dat es / een serpent
 
[alst lucaen ende / ysidorus kent]
 
[met sinen venine maket onreine]
11135
[pitte beken ende fonteine]
 
[dart in luschet ende leget]
 
[d]es an[ders geen serpent ne pleget]
 
 
 
[nadera dats / .i. serpent]i.
 
[dat men / in dutschen lande bekent]//
11140
men vintse bede clene ende groot+
 
sijn venijn dats harde groot
 
men hefter triacle iegen
 
scone vel si te hebbene plegen
 
hare blasen es snel van mogentheden
11145
men neme ene roede versch gesneden
 
ende doet die nadere blasen daer an
 
die roede sal bladeren dan
 
nem oec een suaert scone ende claerj.
 
ende l[a]etsek. daer vp blasen daer
11150
dat suert ontfaerwet alte gadere
 
dits die macht van der nadere
 
wort een man : in den voet gebeten
 
dat venijn liepe vp waert als wi weten
 
ende omme gaet des menscen lede
11155
ende coemt het ter herten mede
 
so vallet die mensce neder doot
 
dat doet sine hitte groot
 
die hier of gebeten waert
 
men hange siin houet neder waert
11160
so moet tfenijn in den voet bliuen
 
want sine nature wille becliuen
 
ende men sal die bete vte sniden
 
so geneesmen in corten tiden
 
die seker gaen wille ende wesen
11165
in steden daermen onsiet van desen
 
wriue sine blote lede
 
met alsenen. ende met ruten mede
 
so sullen hem dese worme vlien
 
nu suldi namen in .p. besien
 
 
11170
pisterl. sprect / iacob van vitrj
 
ende solinus die / mester vrj
 
es een serpent dat talre stonde
 
gapende gaet metten monde
 
ende vter kele gaet hem roecm.
11175
so wien so dit wondet oec
 
hie suellet in die ghebare
 
als iof hi wl waters waren.
 
[ende moet also bliuen doot]
 
[hine hebbe triacle ter noot]//
 
 
11180
pareaso. als ons / doet verstaen+
 
ysidorus ende lucaen
 
es .i. serpent / dat sine vaert
 
ende sinen ganc heuet hachter waert
 
dat es die nature sijn
11185
vreselijc sere es dit venijn
 
van .P. ne vindic nemme wort
 
hier coemt in R. een serpents wort
 
 
 
racelap. dat es een / serpent
 
dat men vint / in orient
11190
aristotiles te wetene doet
 
dat nuttelijc es ende sere goet
 
want hie doet ons verstaen
 
dat apotecariseq. vaen
 
ende houdent in are apoteken
11195
met crude dien si daer toe reken
 
maken si van hem specie diere
 
nuttelijc van meniger maniere
 
nemme so ne vindic des
 
hort vort serpente namen in .s.
 
 
11200
salamandrar. es / ene maniere
 
van serpenten die / in den viere
 
leuet daer het in gaet
 
ia dat oec tfier mede verslaet
 
plinius iacob ende adelijn
11205
aristotiles : ende solijn
 
seggen ende doen verstaen
 
dat yda alss. die lacerte es gedaen
 
ysidorus sprect sine maniere
 
gaet vor alle venijnde dieret.
11210
plinius sprect menne siets niet
 
sonder alst sere te reine pliet
 
sijn spu dats vtermaten quaetu.
 
[eist datter .i. mensche in gaet]
 
[hem ontuallet al sijn haer]
11215
[vp boemen clemmet ende daer]
 
[venijnsi de apple ende diere of bijt]//
 
[hi moet steruen in corter tijt]+
 
valt het int water h[i]// es emmer dootv.
 
diere ofw. nut cl[en]//e of groot
11220
men vint erande m[an]//iere
 
van salamandra die [l]//euen in viere
 
ende hebben wlle iof[t]//e haer
 
ende daer of segmen o[u]//er waer
 
dat men gordel ende cl[ede]//r of maect
11225
die nemmermeer geen [br]//ant genaect
 
men seget van den pau[es a]//lexandere
 
dat hi van ere salamandr[e]
 
hadde een cleet alst lelijc [wa]s
 
warpment int vier. ende al[s ict]// las
11230
so caemt vte scoenre ende c[laer]
 
broeder alebrech seget ouer [waer]
 
dat hi daer of een gordel sa[ch]
 
ende dat vor hem int vier lach
 
alst gloegede so dedement vt
11235
ongescaet haer ende huut
 
solinus. hie seget daer toe
 
salamandra heuet hie no soe
 
alle dragen si als wi kinnen
 
ende leggen eyere alse hinnen
 
 
11240
[s]telliox. scriuet / ysidorus
 
es bedi geheten / aldus
 
ghelijc dat gesterret ware
 
aldus seget hire of tware
 
so ware dat scorpioen dit siet
11245
eist vervaert ende vliet
 
sijn venijn es van fellen doene
 
maer dat vlesch van der scorpioene
 
ghewreuen ende daer toe gebonden
 
gheneset in corten stonden
11250
stellio verdronken in wine
 
ende geduegen daer mede anscine
 
doet die lelike spotten of gaen
 
als ons mesters doen verstaen
 
[s]cauray. dr[a]get / oec venijn
11255
jacob seget / ende solijn
 
[a]ls he[t]z. out es so wart het [blent]aa.
 
[e]ndeab. alst sine faute bekent//
 
souket ene wech daer een gat staet+
 
dat ten oesten heine gaet
11260
daer staet het voren ende siet
 
alse die sonne risens pliet
 
ende het verniewet eer iet lanc
 
sijn sien ander sonnen vp ganc
 
mensce albestu worden blent+
11265
kere dine herte in orient
 
daer die vraie sonne riset
 
al bestu leet du wards gewiset
 
du suls van hem ontfaen dijn lecht
 
die niemene ne doet onrecht
 
 
11270
situlaac. draget venijn
 
als ons iacob ende solijn
 
een serpent eist / ne bure groot
 
dien steket hi bliuet van darste doot
 
hets traegher dan men vint hier el
11275
maer het heuet so scone een vel
 
[d]at het die lieden doet stille staenad.
 
[die]t sien so scone sonder waen
 
[dus ho]ut staende met sire gedane
 
[diet nie]t vervolgen mach met gane
11280
S//[o heet ei]st dat het te wintre welae.
 
Alst//[somer wa]re of doet sijn vel
 
Wien // [soet steket] hine caent verwinnen
 
[hi]ne v//[erderuet va]n drochten binnen
 
s//[iren]eaf. sijn serpente / [mede]
11285
[van vter]maten groter / [snelhe]de
 
experi//[mentator om]bint
 
dat m//[ense in arabien] vint
 
ende si//[jn snelre dan]ne paerde
 
som//[e vliegen si har]e va[e]rde
11290
har//[e venijn heue]t macht so groot
 
dat // [eermens gevo]elt es men doot
 
s//[c]orpioag. es een / serpent
 
solinus scriuet / diet bekent
 
[dattet in] ta[nschijn] sonder waen
11295
s//[oetelic ha]rde es gedaen
 
e//[nde heue]t enen gecnochten steert//
 
die sere scaerp es ende we[ert]+
 
die gevenijntes t[alre] st[ont]
 
ende het cromtene. alst[er] mede [wont]
11300
ende tallen tiden so poghet het ende pijnt
 
hoe dat den mensce gevenijnt
 
wie mach bet heten dit scorpioen
 
dan die orscalc die dit do[en]
 
die also geset heuet ende so poget
11305
hoe dat hi scoenst hem buten toget
 
met sprekene met sconen gelate
 
maer als een gaet sire straten
 
steket hi die tonge vut na den man
 
ende hi visier dat hi best can
11310
bede scennesse ende scade
 
met sinen gevenijnden rade
 
die geveniint es met scorpioens slage
 
hine leuet tote anden derden dage
 
pilli sijn erande lieden
11315
die omme gewin ende omme miede
 
venijn sugen vten wonden
 
dese brochmen in ouden stonden
 
in ytale omme beiach
 
menich dier daer venjjn anlach
11320
doe brochten si scorpioene int lant
 
maer si storuen alte hant
 
doch heefmerre scorpioene [gesien]ah.
 
die niet te scadene plien
 
mensce die van scorpioene
11325
ghequets es in enighen [doene]
 
sine asscen drinke in wi[ne]
 
hi geneset van den ve[nine]
 
tscorpioen aerde tete[ne pleget]
 
als ons experimentator [seget]
11330
eist dat men in olien versm[ort]
 
brincment danne ter sonnen [vort]
 
ende mer vp giet aysijn dan
 
het geneset : ende leuet vort [an]
 
van .S. ne vindic nemme
11335
hort vort nomen serpent in T
 
 
 
tortucaai. es der / tortuen name
 
een lelijc dier / ende ombequame
 
het es onder serpente getellet//
 
[om dat soe crupet achter velt]+
11340
e[nde leget tusschen .ij. staerke scilde]
 
d[ie hare gaf die nature milde]
 
[diemen qualike mach dore slaen]
 
hare hoeft es nader padde [g]//edaenaj.
 
ghestert es so na dat sc[orp]//ioen
11345
eyier leget soe als .i. h[oe]//n
 
ende die niet gesont e[s i]//nt sijn
 
leuende es soe sond[er]// venijn
 
mare doot als amb[ro]//sius seget
 
tarde daer har[e le]//ndine in leget
11350
iof die van har[e wo]//rt gepijnt
 
want hi bliu[et g]//evenijnt
 
 
 
[t]aransak. dat es / .i. serpent
 
als ons plinius / doet bekent
 
v[ande]//n geslachte van scorpioene
11355
[ende v]lieget na sinen doene
 
[wa]nt diet steket es emmer dodt
 
[h]ine hebbe triacle ter noot
 
ende daerto ander medicine
 
in ytale pleget te sine
11360
maer sonder venijn sijn si bekent
 
maer die quade sijn in orient
 
die mogen leuen sonder sage
 
sonder eten .xx. dage
 
met sal doot slaen alte hant
11365
ende latent in olien rosten te hant
 
die olie die es medicine
 
vray ende goet te dien venine
 
 
 
tysusal. dat serpent / horic lien
 
es om trent padine / in lombaerdien
11370
.vi. voete jof vij. lanc gemene
 
hachter groot ende voren clene
 
scarp es sijn stert clene ende niet cranc
 
omme trent ere palme lanc
 
ghelijc den paeldinc so crupet wel
11375
[m]aeram. hets vtermaten snel
 
verre spronge so caent geven
11377
ende a[lto]es so heuet thouet vp geheuen

Adres van de auteur: Schadeken 18, NL-2264 KB Leidschendam


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs