Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 110 (1994)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 110

(1994)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Karina van Dalen-Oskam
Verdwaalde voorouders
De herkomst van v. 9115-9154 van Jacob van Maerlants Rijmbijbel

Abstract - The first part of Jacob van Maerlant's Rijmbijbel (1271) is a translation/adaptation of Peter Comestor's Historia Scholastica. Ll. 9115-9154, however, contain a genealogy from Jacob to David for which Maerlant seems to have consulted neither Comestor nor any other of the traditionally known sources of the Rijmbijbel. It is Peter of Poitier's Compendium Historiae in Genealogia Christi which not only contains all the facts (minus two minor details), it is also often added to manuscripts with Comestor's Historia Scholastica. Both Compendium and Rijmbijbel revolve around Jesus; Maerlant includes the genealogy when introducing His most famous ancestor and prefiguration: David.

Inleiding*

‘Ga nu heen,’ verkondigde de profeet Samuël aan koning Saul, ‘versla Amalek, slaat al wat hij bezit met de ban en spaar hem niet. Dood man en vrouw, kind en zuigeling, rund en schaap, kameel en ezel’.1 Hierop verzamelde Saul een leger, vernietigde het gehele land en sloeg iedereen dood behalve Agag, de koning der Amalekieten. Ook de vette beesten liet hij, tegen Gods bevel in, in leven om deze als buit mee te voeren. Dus heueti hem met roue besmet: ‘zo heeft hij zich schuldig gemaakt aan diefstal’ (nl. t.o.v. God), constateert Jacob van Maerlant in zijn Rijmbijhel.2 Samuël, die zelf Saul tot koning verheven had, probeerde nog te redden wat er te redden viel door in ieder geval koning Agag eigenhandig aan stukken te houwen. Hij kon echter niet voorkomen dat God Saul verwierp als koning over Israël. God gaf de profeet vervolgens de opdracht om voor een nieuwe koning naar Betlehem, naar het huis van Isaï, te gaan. Toen David, de zevende zoon van Isaï, daar voor Samuël verscheen, liet God de profeet weten dat hij hem tot koning moest zalven.3 Op dat moment verliet de Heilige Geest Saul en vervulde David. Daardoor had de duivel kans in Saul te varen. De hieruit voortkomende waanzin van koning Saul kon alleen tijdelijk verlicht worden door het harpspel van de jonge David.4

In de in 1271 voltooide Rijmbijbel van Jacob van Maerlant wordt dit verhaal uitvoerig verteld. Tot hier toe heeft Maerlant in deze episode zijn brontekst, de Historia Scholastica van Petrus Comestor, op de voet gevolgd.5 Voordat hij echter overgaat tot het verhaal over de strijd tussen David en Goliat en het vervolg van Davids schitterende carrière, voegt hij onafhankelijk van zijn brontekst een overzicht van Davids voorouders toe:

9115
Nv salmen merken ende horen.
 
Hoe dese dauid was gheboren.
 
Vten volke van ẏsrahel.
 
Jacob wan dat weet men wel.
 
An lien sinen sone iudas.
9120
Die teere tijt daer comen was.
 
Dat hi an thamar sire suare.6
 
Tvee kinder wan mar van hare.
 
Ne wisti niet dat soet was.
 
Doe soe der kinder ghenas.
9125
Hiet soe teen pharaes. tander sarra.
 
Phraraes (l. Pharaes) wan esrom der na.
 
Ende esrom die wan aram.
 
Dar aminadab af quam.
 
Naason was aminadabs sone.
9130
Die selue naason die ghene.
 
Was prinche van iudas gheslachte.
 
Doe si egẏpten met crachte.
 
Rumden ende si alle te samen.
 
Dor die rode zee oec quamen.
9135
Naason die wan een kint.
 
Dat salmon gheten was sint.
 
Salmon wan booz den here.
 
Dar siden an met groter eere.
 
Huwede een wijf alse wijt horen.
9140
Die ruch (l. ruth) hiet van moab gheboren.
 
Ende voer dor ons heren minne.
 
Van hedinscen volke juedinne.
 
Ende an hare wan hi na de wet.
 
Eenen sone die hiet obeth.
9145
Obeth die wan ẏsai.
 
Dar die scrifture of tellet mi.
 
Dat hi mede iesse hiet.
 
Die iesse des ne tviuelt niet.
 
Was des coninx dauids vader.
9150
Dus quam sijn gheslachte al gader.
 
Vord salic v maken vroet.
 
Hoe ihesus dat heleghe bloet.
 
Van desen gheslachte quam.
 
Dar ic die redene eerst omme nam.
(Nu moet men weten en horen, hoe deze David voortgekomen was uit het volk Israël. Jakob verwekte, zoals men weet, bij Lea zijn zoon Juda, die er op een bepaald moment toe kwam dat hij bij Tamar, zijn schoondochter, twee kinderen verwekte maar hij wist niet dat zij het was. Toen zij van de kinderen was bevallen, noemde zij het ene Peres en het andere Zerach. Peres verwekte daarna Chesron, en Chesron verwekte Aram, van wie Amminadab afstamde. Nachson was Amminadabs zoon; deze Nachson was leider van de stam Juda toen zij Egypte met haast verlieten en gezamenlijk de Rode Zee doortrokken. Nachson verwekte een kind dat Salmon genoemd werd. Salmon verwekte de voorname Boaz, met wie later met veel eer een vrouw trouwde die Ruth heette, van Moab geboortig, die omwille van haar liefde voor Onze Heer uit haar heidense volk tot jodin werd, en bij haar verwekte hij naar de wet een zoon die Obed heette. Obed verwekte Isaï, van wie de Schrift mij meldt dat hij tevens Jesse heette. Deze Jesse, twijfel daar niet aan, was de vader van koning David. Zo zag zijn voorgeslacht eruit. Later zal ik u vertellen hoe Jezus, het Heilige Bloed, uit dit geslacht voortkwam, (Jezus,) om wille van wie ik (dit) relaas uiteindelijk begonnen ben.)

In dit artikel wil ik nagaan, wat de herkomst is van de informatie die Maerlant in deze verzen geeft, en wat zijn reden geweest kan zijn om die op juist deze plaats in zijn bewerking van de Historia Scholastica in te voegen. Allereerst zal ik de Historia Scholastica zelf nader bekijken op genealogische informatie. Vervolgens zullen de overige bronnen waarvan inmiddels aangetoond is dat zij door Maerlant voor zijn Rijmbijbel zijn gehanteerd, aan de orde komen: de Vulgaat en de Glossa Ordinaria.7 Ook de Diatessaron-traditie zal ter vergelijking bij het onderzoek betrokken worden.

1. Historia Scholastica

De genealogische informatie uit v. 9115-9154 van de Rijmbijbel komt niet voor op de parallelle plaats in de Historia Scholastica in de editie van J.-P. Migne.8 Het blijft echter de vraag, of deze editie representatief is voor de tekstgeschiedenis van Comestors werk: waren er wellicht ook handschriften die op deze plaats wel een vergelijkbare passage bezaten? Bij wijze van steekproef heb ik een vijftal dertiende-eeuwse codices van de Historia Scholastica bekeken. In geen van deze handschriften is op de relevante plaats in Liber I Regum de genealogie van Jakob tot aan David te vinden.9 Het blijft natuurlijk mogelijk dat dit beeld niet overeenkomt met de situatie in de vele andere handschriften van Comestors werk, maar naar aanleiding hiervan zou ik er voor dit onderzoek toch van uit willen gaan dat het niet waarschijnlijk is dat Maerlant een handschrift van de Historia Scholastica voor zich had waarin wel een dergelijke passage voorkwam.

Een volgende mogelijkheid is dat Maerlant gebruik heeft gemaakt van genealogische informatie die zich elders in de Historia Scholastica bevindt. Op deze wijze heeft P. Berendrecht v. 9137-9150, dus een deel van de hier centraal staande toevoeging, benaderd.10 Zij ziet daarin een ‘inhoudelijke verschuiving’ vanuit het aan Liber I Regum voorafgaande hoofdstuk over Ruth, het 23ste caput van Liber Judicum in Comestors werk. Het verhaal over Ruth had Maerlant op de daarvoor bestemde plaats overgeslagen, waarschijnlijk omdat het niet behoorde tot de verhalende historie waaraan hij in zijn bewerking zo duidelijk de voorkeur geeft.11 De genealogische informatie die Maerlant zo'n 700 verzen later geeft, ziet Berendrecht als de enige overblijfselen van Ruth.12

De tekst van Comestor aan het einde van zijn caput over Ruth levert echter uitsluitend de informatie op dat Boaz de vader was van Obed, die Isaï verwekte, die de vader was van David. Deze passage uit de Historia Scholastica kan daarom niet de bron zijn geweest voor de door Maerlant toegevoegde, aanzienlijk langere genealogie. In de gehele Historia Scholastica heb ik maar enkele genealogieën aangetroffen, die in verhouding tot de genealogie waar het hier om gaat, steeds maar weinig generaties omvatten.13 Slechts een daarvan bevat ook een deel van de genealogie van Jakob tot David, te weten van Juda tot Nachson,14 die Maerlant op de parallelle plaats in de Rijmbijbel niet heeft overgenomen.15 Maar ook deze bevat te weinig informatie om de gehele toevoeging van v. 9115-9154 te kunnen verklaren. Kortom: het werk van Comestor bevat geen passage die ten grondslag gelegen kan hebben aan de genealogie van Jakob tot David die Maerlant in zijn Rijmbijbel heeft toegevoegd.

2. Vulgaat

De bijbel bevat verschillende genealogieën van bij voorbeeld de aartsvaders, koningen van Israël en Juda en hogepriesters in zowel het Oude als het Nieuwe Testament.16 Daarbij vertonen genealogieën die dezelfde familietak beslaan soms toch afwijkingen. Om erachter te komen van welke van deze genealogieën Jacob van Maerlant gebruik gemaakt zou kunnen hebben voor v. 9115-9154 van de Rijmbijbel, is de naam esrom (Chesron) uit v. 9126 en 9127 van belang. Deze naam komt in de Historia Scholastica namelijk niet voor, zodat de eerste voorwaarde voor een mogelijke andere bron het voorkomen van juist deze naam is.17

In de bijbel komen twee personen met de naam Chesron voor, een zoon van Ruben18 en de zoon van Juda's zoon Peres, om wie het hier gaat. Driemaal functioneert deze in een genealogie die als bron in aanmerking zou kunnen komen. De eerste bevindt zich aan het slot van het bijbelboek Ruth, in hoofdstuk 4:18-22. Hier worden de generaties van Peres tot aan David gegeven, niet genoeg om in aanmerking te komen als (enige) bron voor v. 9115-9154. De twee overige bevinden zich in het Nieuwe Testament. De ene is een genealogie in opgaande lijn, die zich bevindt in Lucas 3:23-38. Het gedeelte van Jakob tot aan David, in v. 31-34, ziet er daar als volgt uit:

[...] qui fuit David qui fuit Iesse qui fuit Obed qui fuit Booz qui fuit Salmon qui fuit Naasson qui fuit Aminadab qui fuit Aram qui fuit Esrom qui fuit Phares qui fuit Iudae qui fuit Jacob [...]19
([...] de zoon van David, de zoon van Isaï, de zoon van Obed, de zoon van Boaz, de zoon van Salma, de zoon van Nachson, de zoon van Amminadab, (de zoon van Admin,) de zoon van Arni, de zoon van Chesron, de zoon van Peres, de zoon van Juda, de zoon van Jakob [...]).20

Hierin wordt niets gezegd over de vrouwen die Maerlant in zijn toevoeging noemt, of over de rol die Nachson gespeeld zou hebben tijdens de uittocht uit Egypte. De andere genealogie, in Matteüs 1:1-16, geeft in dit opzicht duidelijk meer informatie en presenteert de generaties bovendien net als Maerlant in neergaande lijn. Het gedeelte van Jakob tot David staat in v. 2-5:

2
[...] Iacob autem genuit Iudain et fratres eius
3
Iudas autem genuit Phares et Zara de Thamar
 
Phares autem genuit Esrom
 
Esrom autem genuit Aram
4
Aram autem genuit Aminadab
 
Aminadab autem genuit Naasson
 
Naasson autem genuit Salmon
5
Salmon autem genuit Booz de Rachab
 
Booz autem genuit Obed ex Ruth
 
Obed autem genuit Iesse
 
Iesse autem genuit David regem
([...] Jakob verwekte Juda en zijn broeders, Juda verwekte Peres en Zerach bij Tamar, Peres verwekte Chesron, Chesron verwekte Aram, Aram verwekte Amminadab, Amminadab verwekte Nachson, Nachson verwekte Salmon, Salmon verwekte Boaz bij Rachab, Boaz verwekte Obed bij Ruth, Obed verwekte Isaï, Isaï verwekte David, de koning.)21

De extra informatie ten opzichte van de genealogie in Lucas bestaat uit de vermelding van Tamar als degene bij wie Juda Peres en Zerach verwekte, de vermelding van Rachab en van Ruth.22 Maerlant noemt de tweede hiervan, Rachab, niet, maar zowel Tamar als Ruth komen wel in zijn toevoeging voor. Het zou kunnen dat Maerlant van juist deze genealogie is uitgegaan, maar dat zou opnieuw betekenen dat een aantal mededelingen zonder aanwijsbare bron blijft: zijn vermelding van Lea, de details rond de verwekking van Peres en Zerach, het stamleiderschap van Nachson, de achtergrond van Ruth en de dubbelnamigheid van Isaï=Jesse. Op dit punt is het tijd om te kijken of Maerlant deze bijbelpassage wellicht gebruikt kan hebben in combinatie met de Glossa Ordinaria.

3. Glossa Ordinaria

In de loop van de elfde en twaalfde eeuw ontstond door het werk van een aantal geleerden uit de kring rond Anselmus van Laon een verzameling interlineaire en marginale glossen bij de tekst van de Vulgaat.23 Deze glossen werden in handschriften van de bijbel met veel passen en meten rond de eigenlijke tekst gerangschikt, om ze op dezelfde bladzijde te kunnen afschrijven als het tekstdeel waar ze bij hoorden. Dergelijke geglosseerde bijbels, die in Parijs vervaardigd werden en van daaruit over heel Europa werden verspreid, zijn vooral overgeleverd in handschriften uit de twaalfde en de vroege dertiende eeuw.24 Toen de boekdrukkunst op gang gekomen was, werd naast de gewone bijbel ook al snel een bijbel met Glossa Ordinaria gedrukt. De eerste druk hiervan van Adolph Rusch (Straatsburg, 1480-1481), onlangs in facsimile verschenen, bevat de Middeleeuwse interlineaire en marginale glossen zonder verdere toevoegingen,25 en kan daarom als uitgangspunt dienen bij onderzoek naar teksten als de Historia Scholastica en de Rijmbijbel.

De glossen bij Matteüs worden (onder andere door Petrus Comestor) toegeschreven aan Raoul van Laon.26 In de genealogie in het eerste hoofdstuk staat in de interlineaire glossen meestal boven de eigennamen aangegeven wat de betekenis van de betreffende naam is. In de marginale glossen, die betrekking hebben op meer dan één woord, is voor een aantal gevallen de informatie te vinden die ook in Maerlants genealogie van Jakob tot David voorkomt.27 Zo is de mededeling Naason fuit dux sub moyse in tribu iuda per desertum: ‘Nachson was aanvoerder van de stam Juda onder Mozes tijdens de uittocht’ ook te vinden in v. 9130-9134 van de Rijmbijbel:

9130
Die selue naason die ghene.
 
Was prinche van iudas gheslachte.
 
Doe si egẏpten met crachte.
 
Rumden ende si alle te samen.
9134
Dor die rode zee oec quamen.

Behalve de uittocht uit Egypte noemt Maerlant ook nog de tocht door de Rode Zee (v. 9134).

Vervolgens komt een andere glosse: (vanuit Moab) ruth cum noemi sociu sua venit in iudȩam: ‘Ruth kwam met Noömi, haar metgezel, naar Judea’ overeen met:

9138
(Boaz,) Dar siden an met groter eere.
 
Huwede een wijf alse wijt horen.
 
Die ruch (l. ruth) hiet van moab gheboren.
 
Ende voer dor ons heren minne.
9142
Van hedinscen volke juedinne.

De door Maerlant vermelde bekering van Ruth wordt echter niet expliciet genoemd in de glosse.

Tenslotte is door Raoul van Laon ook gerefereerd aan de dubbelnamigheid van Isaï: Pater dauid sepius nominatur Ysai. sed binomius fuit. Hic autem ideo dicitur Yesse: ‘de vader van David wordt dikwijls Isaï genoemd, maar hij was tweenamig. Hier nu wordt hij daarom Jesse genoemd’. Vergelijk in de Rijmbijbel:

9146
(Isaï,) Dar die scrifture of tellet mi.
 
Dat hi mede iesse hiet.

Maerlant noemt hier zelf die scrifture als zijn bron. Middelnederlands scrifture betekent in het algemeen ‘geschrift, boeken’, maar ook meer bepaald ‘de Heilige Schrift’.28 Het is mogelijk dat Maerlant op bovenstaande plaats de bijbel bedoelde, maar hij kan ook de daarbij behorende glossen als deel van de Heilige Schrift hebben gezien. Zijn vage bronvermelding sluit gebruik van de Glossa Ordinaria op deze plaats dan ook niet uit.

Voor de twee overgebleven feiten die Maerlant onafhankelijk van de genealogie uit Matteüs noemt, namelijk dat Lea de moeder van Juda was, en dat Juda niet wist bij wie hij de tweeling Peres en Zerach verwekte, is in de glossen zoals die voorkomen in de editie van Adolph Rusch geen materiaal te vinden waarop Maerlant zich gebaseerd kan hebben.

4. Diatessaron

Volgens C.C. de Bruin heeft Maerlant voor zijn Rijmbijbel naast het werk van Petrus Comestor niet alleen de Vulgaat en de Glossa Ordinaria gebruikt, maar voor het nieuwtestamentische deel tevens ‘de commentaar bij de Vita Christi (van Victor van Capua), geschreven door Zacharias Chrysopolitanus’.29 Als Maerlant voor v. 9115-9154, die zich midden in het oudtestamentische deel bevinden, gebruik kan hebben gemaakt van het eerste hoofdstuk van het evangelie naar Matteüs, kan hij net zo goed naar dit commentaar gegrepen hebben. Reden genoeg om ook dit werk erbij te betrekken.

Zacharias Chrysopolitanus behandelt de genealogie van Christus in het vijfde caput van zijn In unum ex quatuor, sive de concordia evangelistarum.30 Van de zaken die Maerlant ten opzichte van de genealogie uit Matteüs toevoegt, is echter alleen de dubbelnamigheid van Isaï=Jesse terug te vinden. Over de vrouwen in het geslachtsregister zegt hij:

In genealogia Salvatoris non justae, sed peccatrices feminae nominantur, ad insinuandum videlicet, quoniam qui de femina formam viri voluit assumere, ut viros et feminas salvaret; de peccatricibus dignatus est nasci, ut peccata deleret.
(In het geslachtsregister van de Redder worden geen goede, maar zondige vrouwen genoemd, klaarblijkelijk om te laten zien dat Hij die uit een vrouw het lichaam van een man heeft willen aannemen, opdat Hij mannen en vrouwen zou redden, waardig is om geboren te zijn uit zondaressen, opdat Hij de zonden zou uitwissen.)

Dit citaat geeft een aardig inzicht in de opvatting over vrouwen die in de genealogie voorkomen; het werk valt echter af als mogelijke bron voor de toevoeging van de genealogie van Jakob tot David.31 Maar kan een versie van het Diatessaron dat teruggaat op dat van Tatianus Maerlant geen informatie geleverd hebben?

In het zogeheten Luikse Diatessaron, het oudste handschrift (uit het laatste decennium van de dertiende eeuw) met een Middelnederlandse vertaling van het Diatessaron van Tatianus, is het geslachtsregister uit Matteüs zonder aanpassingen weergegeven, maar wel voorzien van een aantal marginale glossen (ik citeer het gedeelte van Jakob tot David):

[...] Jacob wan Judam ende sine brudere, Judas wan Phares ende Zaram ane ene wrowe die hit Thamar (glosse: die sijns sons wif hadde gewest), Phares wan Esrom, Esrom wan Aram, Aram wan Amminadab, Ammi[n]adab wan Naason, Naason wan Salmon, Salmon wan Booz an ene wrowe die hit Raab (glosse: dese hadde gemene gewest), Booz wan Obet an ene wrowe die hit Ruth (glosse: dese was heiden), Obeth wan Jesse, Jesse wan Dauid den koninc [...]32

De aantekeningen in de marge zijn van de hand van de kopiist, en stammen volgens De Bruin waarschijnlijk uit de legger die deze gebruikte.33 De informatie is inhoudelijk goed te vergelijken met de extra gegevens die Maerlant ten opzichte van Matteüs geeft. Opvallend is dat van Ruth gezegd wordt dat zij een heidin was; ook Maerlant maakt daar gewag van. De tekst in de glossen van dit Diatessaron bevatten echter weer niet voldoende informatie om als enige bron voor Maerlant gediend te kunnen hebben.34

 

Het zal duidelijk zijn dat op basis van het voorafgaande Maerlants bron voor de genealogische informatie in v. 9115-9154 in zijn Rijmbijbel niet met zekerheid aangewezen kan worden. Het blijft immers mogelijk dat hij behalve de genoemde werken nog andere geschriften tot zijn beschikking had. De tijdtabellen van Hieronymus bevatten geen genealogieën.35 Maar bestond er misschien een min of meer schematische lijst van de voorouders van Jezus, die als afzonderlijk ‘katern’ circuleerde?

Er is in kunsthistorische kringen veel geschreven over de zogeheten Boom van Jesse, een omvangrijke afbeelding van (onder andere) de voorouders van Jezus, die in vele bijbels direct voorafgaat aan het Nieuwe Testament, dat wil tevens zeggen: aan het evangelie naar Matteüs.36 Dit is een zeer oude traditie, waarvan niet bekend is wanneer en hoe zij begonnen is. Het is mogelijk dat er een schematische afbeelding is ontstaan op basis van de genealogie in Matteüs, die later is aangevuld met informatie uit andere bijbelplaatsen, die daarna ook in andersoortige teksten en manuscripten dan die van de bijbel aangewend is.37 In een aantal van dergelijke afbeeldingen wordt gebruik gemaakt van kleine tekstblokjes. Maar gewoonlijk is de tekst hierin minimaal, zodat het onwaarschijnlijk is dat Maerlant zijn informatie uit een dergelijke context gehaald heeft.

Een recent artikel van J.H. Morey38 levert echter nog een andere mogelijke bron op. Morey vermeldt dat het laatste boek van de Historia Scholastica zoals uitgegeven door Migne, In Actus Apostolorum, later is toegevoegd door Petrus van Poitiers, ‘who also devised the Compendium historiae in genealogia Christi, a condensation of biblical history, based on and often prefixed to the Historia, which was reproduced on large

animal skins and hung on the classroom wall for ease of reference and to facilitate the instruction of clerks too poor to buy books.’39

5. Compendium Historiae in Genealogia Christi

Voor het einde van de twaalfde eeuw (het oudste handschrift dateert nog uit die eeuw)40 schreef Petrus van Poitiers een soort verkorting van de bijbelse geschiedenis, in de vorm van een genealogische boom van Christus. Langs de verticaal over de folia lopende genealogische lijn staan de namen van Jezus' voorvaderen, met regelmatig naast de namen korte biografische notities, soms ook personen betreffend die niet tot de stamboom behoren. Als bron gebruikte Petrus van Poitiers de Historia Scholastica, maar er komen ook verwijzingen in voor naar andere teksten.41 In de loop van de eeuwen heeft deze tekst - die volgens H. Vollmer veel meer invloed heeft gehad dan men wel aanneemt42 - vele wijzigingen ondergaan.43 Behalve één handschrift uit de twaalfde eeuw zijn er in ieder geval 22 handschriften uit de dertiende eeuw overgeleverd,44 waarvan ik er twee bestudeerd heb, beide berustend in de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel, namelijk handschrift 1270-1271 en 5554-5556.45 Ook heb ik de twee andere in dezelfde collectie berustende handschriften met deze tekst bekeken, handschrift 270 en 9174, beide uit de veertiende eeuw.46 Inhoudelijk wijken zij voor het gedeelte van Jakob tot David maar heel weinig van elkaar af.

Bijna alle informatie uit Maerlants genealogische toevoeging is terug te vinden in het Compendium Historiae in Genealogia Christi: de volledige stamboom zoals ook gegeven in het evangelie naar Matteüs, en ook het meeste van de informatie die ten opzichte daarvan extra is. Lea wordt genoemd,47 Tamar krijgt een notitie waarin de verwekking van Peres en Zerach door Juda - suspicans eam scortum: ‘terwijl hij dacht dat zij (Tamar) een hoer was’ - wordt verhaald,48 de rol van Nachson tijdens de uittocht uit Egypte: Iste Naason egressa de Egipto princeps in tribu juda: ‘deze Nachson was tijdens de uittocht uit Egypte de leider van de stam Juda’,49 Ruth moabitis wordt genoemd met haar verbintenis met de familie van Noömi en later met Boaz,50 en tenslotte ook de dubbelnamigheid van Isaï/Jesse.51 Ook ‘wegwijzer’ Chesron (zie boven in paragraaf 2) heeft zijn plaats in de genealogische boom.52

De enige informatie uit de toevoeging die niet terug te vinden is in het werk van Petrus van Poitiers, is het feit dat Nachson en zijn volk door de Rode Zee trokken tijdens de uittocht uit Egypte, en dat de Moabitische Ruth zich had bekeerd tot het joodse geloof. De vermelding van de doortocht door de Rode Zee staat in de Rijmbijbel in v. 9134, en completeert een rijmpaar. Maerlant heeft dit verhaal bovendien al veel eerder in zijn werk verteld, in v. 4187 en verder (vergelijk ook in de bijbel Exodus 13). De bekering van Ruth wordt verhaald in één verspaar, v. 9141-9142. Maerlant heeft het bijbelboek Ruth niet bewerkt in de Rijmbijbel, maar zal het verhaal van haar bekering zeker gekend hebben. Deze twee feiten nemen daarom niet weg dat het Compendium toch als meest waarschijnlijke bron voor Maerlants toevoeging in aanmerking komt. Wanneer men weet dat het Compendium vaak aan handschriften met de Historia Scholastica werd toegevoegd, dan is het beter voor te



illustratie
Fol. 9r van handschrift 9174 (14e eeuw) uit de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel. Afmetingen van het handschrift: 41×28 cm.


stellen dat Maerlant deze ene bron, waar vrijwel alles in staat, gebruikte en niet een combinatie van Vulgaat/Glossa Ordinaria die hij daarbij aanvulde uit een geglosseerd Diatessaron en uit het eigen geheugen. Juist vanwege het bestaan van het Compendium lijkt mij een toevoeging die geheel uit Maerlants eigen kennis (of nazoekwerk) stamt, onaannemelijk.

Ook de laatste vier verzen van de toevoeging kunnen de waarschijnlijkheid van de identificatie van de bron als het Compendium Historiae in Genealogia Christi versterken:

9151
Vord salic v maken vroet.
 
Hoe ihesus dat heleghe bloet.
 
Van desen gheslachte quam.
9154
Dar ic die redene eerst omme nam.

Het Compendium geeft immers de genealogie van Jezus. Maerlant vermeldt in v. 9154 dat (ook) zijn eigen werk uiteindelijk draait om Jezus,53 waarmee hij zijn toevoeging van de genealogie lijkt te beargumenteren. Daarbij kondigt hij in v. 9151-9153 aan dat hij het vervolg van de genealogie, dus van David tot aan Jezus, later zal geven. David, om wie het op deze plaats gaat, was de meest indrukwekkende koning uit de geschiedenis van het volk Israël en werd bovendien ook gezien als een van de prefiguraties van Christus. Het is begrijpelijk dat zijn afstamming van de illustere aartsvaders Abraham, Isaak en Jakob aangegeven wordt. Het lijkt er echter op dat deze genealogische lijn in Maerlants ogen pas werkelijk diepte krijgt wanneer deze doorgetrokken wordt naar Jezus. De voorouders van David zijn dus van belang, omdat ze tevens de voorouders van Jezus zijn. De inhoud van v. 9115-9154 van de Rijmbijbel moet daarom gezien worden als chronologische verankering van de belangrijkste figuur uit het werk, Jezus, of eigenlijk: slechts als een deel daarvan. De rest van de geslachtslijst zou volgens Maerlant immers nog volgen.

Hier doet zich echter een probleem voor. De rest volgt niet. Het door Maerlant beloofde vervolg is nergens terug te vinden in de Rijmbijbel,54 ondanks de expliciete vooruitwijzing. Voor een van Maerlants andere werken, de Historie van Troyen is aangetoond dat hij gewoonlijk erg voorzichtig is met vooruitwijzingen en deze alleen geeft (of overneemt uit zijn brontekst), wanneer hij er zeker van is dat hij datgene waarnaar verwezen wordt nog zal behandelen.55 Gewoonlijk heeft hij ‘de essentiële verhaalstrengen [...] stevig in handen’.56 Een enkele maal komt het echter voor dat hij een gedane aankondiging niet inlost.57 Het lijkt erop dat dit in de Rijmbijbel voor de genealogie van David tot Jezus ook het geval is.

Invloed op de hierboven getrokken conclusies heeft dit echter niet. Jacob van Maerlant heeft de genealogie van Jakob tot David toegevoegd om er voor zijn publiek de nadruk op te leggen dat deze (en andere) Oudtestamentische figuren juist van belang zijn omdat zij de voorouders zijn van Jezus, die in zijn werk centraal staat. Hij doet dit op het punt waar koning David in de geschiedenis verschijnt, iets dat gezien de enorme reputatie die deze genoot ook niet hoeft te verbazen. Hij heeft zich voor deze toevoeging gebaseerd op Petrus van Poitiers' Compendium Historiae in Genealogia Christi.58 Of hij deze in ‘poster’-formaat kon raadplegen, op een aantal dierehuiden (vgl. boven), is niet na te gaan; bij mijn weten is er geen enkel exemplaar in deze vorm overgeleverd. Mogelijk gebruikte hij een handschrift waarin deze tekst voorafgaat aan de Historia Scholastica, zoals in de Brusselse handschriften 5554-5556

en 270, of volgt op Comestors werk, zoals in handschrift 1270-1271 in de Belgische Koninklijke Bibliotheek. Ook een luxere uitvoering, met behalve de namen ook prachtige, veelkleurige afbeeldingen van de genoemde personen, kan als bron in aanmerking komen - de hierbij gevoegde reproductie van fol. 9r uit het veertiende-eeuwse handschrift 9174 uit de Koninklijke Bibliotheek in Brussel laat zien dat het een genoegen geweest moet zijn om een dergelijk werk in te zien.

 

Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Postbus 9515, NL-2300 RA Leiden


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs