Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 109

[p. 245]

G.C. Zieleman
‘Diana was een jacht goddin’

De interpretatie van ‘Apelles schoon Du Praat’

Aan de crux interpretum ‘Apelles schoon Du Praat’ in het elfde sonnet ‘Van de Schoonheyt’, r. 13 (Apollo of Ghesangh der Musen, 1615, p. 81) hebben mevrouw Zijlstra-Kröner, respectievelijk Robrecht Lievens voor enige tijd een artikel in dit tijdschrift gewijd.¹ In haar artikel houdt mevrouw Zijlstra een allusie op Campaspé (Pankaspe, G.Z.), de favoriete courtisane van Alexander de Grote (356-323 v.Chr.) én de geliefde van de grieks-klassieke schilder Apelles (ca. 332-329 v.Chr.), voor ‘de meest waarschijnlijke’ interpretatie.² In zijn reactie op dit artikel verwerpt Lievens deze als ‘vergezocht en zwak’.³ Hij interpreteert ‘Apelles’ en ‘Du Praat’ metonymisch als de schilderkunst, respectievelijk de poëzie. De vorm ‘schoon’ in de woordgroep exegetiseert hij als de geapocopeerde conjunctief van het ww. schonen, ‘verbeteren’ (MNW VII, i.v. 2, 638; WNT 14, i.v. 1, 844). Zijn parafrase van de crux luidt vervolgens: ‘de schilderkunst verbetere (overtreffe) de poëzie’.⁴

Beide interpretaties zijn interessant, maar bevredigen niet. Het onbevredigende in Lievens' interpretatie is, dat er een gewrongen zinsstructuur in het sextet ontstaat, terwijl de metonymische exegese van ‘Apelles’ en ‘Du Praat’ bevreemdt.⁵ De interpretatie van mevrouw Zijlstra heeft als bezwaar dat de figuur van Campaspé/Pankaspe haaks staat op het geëvoceerde beeld van de geliefde in de sonnetten en de daartussen gevoegde liederen.⁶ Behalve door de uiterlijke schoonheid van zijn geliefde blijkt de dichter immers vooral door haar ‘suyverheyt’, haar kuisheid, te zijn geïmponeerd:

Maar meest blijf ick verwonnen,
Door u suyverheyt voorwaar.⁷

1 M.H. Zijlstra-Kröner, ‘“Apelles schoon Du Praat”’, in: TNTL 108 (1992), p. 56-60; Robrecht Lievens, ‘“Apelles schoon Du Praat” II’, in: TNTL 109 (1993), p. 51-56. Het liedboek Apollo of Ghesangh der Musen is als facsimile-editie heruitgegeven door A. Keersmaekers, met een bijdrage over de keuze van het exemplaar door drs. K. Bostoen, Deventer 1985 (FELL 4).

2 Zijlstra-Kröner, aang.art., p. 59.

3 Lievens, aang.art., p. 51.

4 Lievens, aang.art., p. 52.

5 Lievens, aang.art., p. 54. De gewrongen zinsstructuur creëert schr. door r. 13 (zie voor de tekst van het sonnet p. 246-247) als een onafhankelijke tussenzin te beschouwen, ‘een uitroep van onmacht’, die hij tussen gedachtenstrepen plaatst. Daardoor wordt hij wel gedwongen de slotregel met r. 9, ‘die 't eens weten mocht’ te verbinden, waarbij hij het conditionele karakter daarvan niet heeft herkend (zie: F.A. Stoett, Middelnederlandsche Spraakkunst. Syntaxis, ³'s-Gravenhage 1923, § 62, p. 39-40). Het gelegde syntactische verband tussen r. 9a (+ 9b-12) en r. 14 leidt er toe, dat schr. in r. 14 het pron.pers. het als subject moet invoegen (vgl. zijn parafrase op p. 54). Zie verder mijn syntactische analyse van het sextet.

6 Voor de eenheid van de sonnetten en liederen ‘Van de Schoonheyt’ in Apollo, p. 73-83 zie men: A. Keersmaekers, ‘De twaalf sonnetten van de Schoonheyt en hun dichter’, in: Theo Coun e.a. (red.), Hulde-Album Dr. F. van Vinckenroye, Hasselt 1985, p. 171-180.

7 Apollo, p. 75.

[p. 246]

Deze ‘suyverheyt’ van zijn geliefde brengt hem ertoe haar met de grieks-romeinse godin van de jacht, de schone én kuise diana, te vergelijken:

Ghelijcker-wijs diana schoon,

In ouden tijdt voorleden,
Was principaal van al de Goon,
In eer en suyverheden:
Het overwin,
Heeft mijn Goddin,
Van 't vrouwelijck gheslacht,⁺
In eer en suyverheden.⁸

In het gezelschap van diana valt de courtisane Campaspé/Pankaspe moeilijk voor te stellen.

Beide interpretaties demonstreren aan welke criteria de exegese van de crux moet voldoen, wil deze aannemelijk zijn. Deze dient in overeenstemming te zijn met: 1. de syntactische structuur van het sextet, en 2. het geëvoceerde beeld van de geliefde in sonnetten en liederen (het referentiekader). Het is derhalve zaak zich eerst van de zinsstructuur in het sextet rekenschap te geven en vervolgens de crux in overeenstemming met het referentiekader te exegetiseren.

Voor ik de syntactische structuur van het sextet analyseer - een analyse van de zinsstructuur in de beide kwatrijnen is niet relevant - volgt hier eerst de integrale tekst van het sonnet. Het dubbele opschrift - SONNET / Het elfde van de Schoonheyt - laat ik achterwege; enkele kennelijke drukfouten zijn onder cursivering en marginale verantwoording gecorrigeerd.

O rijpen bosem wit die voor mijn ooghen stadich

Soo lieffelijcken sweeft, ghelijck den weder-schijn
Van d'alderwitste snee, aen d'oorspronck van den Rhijn:
Maar uwe schimmeringh, is swacke ooghen schadich.⁺

Met maaghdelijcke melck, verschijnen daar beladich,

Twee silver dopkens rondt, op elck staat een robijn,
'T zijn appelkens ghelijck, daar op twee korskens zijn,
Wiens roode rijpicheyt een lust baart onghestadich.

Och die 't eens weten mocht, wat Hemels suyghelinck

Daar noch aanlegghen sal; hoe metten gouden rinck,

+ 2x bis

8 Apollo, p. 80.

+ is < u.

[p. 247]

11.

Sijns Moeders echt cieraat, het dertelijck sal speelen.

 

En sitten op haar schoot, verslaan sijn kinder-praat:

 

Dan waar het segghen uyt, Apelles schoon Du Praat,

14.

Is't lieffelijckste kindt, van al des werelts deelen.⁹⁺

De vormgeving van het petrarkistische sonnet veronderstel ik genoegzaam bekend. Deze wordt hier gerealiseerd met behulp van de rhetorische componenten descriptio (beschrijving), thesis (stelling) en conclusio (gevolgtrekking).¹⁰ Het oktaaf omvat de descriptio, i.c. de beschrijving van de boezem, borsten en tepels van de geliefde. Het sextet bevat in r. 9-12 een suppositionele thesis, de wensdroom van de dichter over een huwelijk met de geliefde, dat geresulteerd heeft in haar moederschap. In r. 13-14 wordt uit de thesis ten opzichte van de werkelijkheid de conclusio geformuleerd.

De thesis bestaat syntactisch uit een conditionele bijzin in r. 9a, ‘Och die 't eens weten [= zien] mocht’ en drie, daarvan afhankelijke lijdend-voorwerpszinnen in r. 9b-10a, r. 10b-11 en r. 12.¹¹ De conclusio wordt gevormd door de hoofdzin van het sextet, ‘Dan waar het segghen uyt’ (r. 13a), en een relatieve bijzin in de directe rede (r. 13b-14) als specificatie van het subject (het segghen) in de hoofdzin. Syntactisch-semantisch heeft deze relatieve bijzin betrekking op de beschreven en bezongen geliefde in de cyclus. Als de wensdroom in de thesis immers gerealiseerd zou worden, dan kan van haar niet meer gezegd worden - ‘Dan waar het segghen uyt’ -, dat zij ‘'is 't lieffelijckste kindt, van al des werelts deelen’ (cursivering van mij, G.Z.). In oppositie tot de beschrijving van de gehuwde moeder in r. 9-12 kan kindt moeilijk iets anders betekenen dan ‘ongehuwde jonge vrouw, jongedochter’.¹²

In de relatieve bijzin is ‘Apelles schoon Du Praat’ subject, door het koppelww. is verbonden met het nominale predicaat in r. 14: ‘'t lieffelijckste kindt, van al des werelts deelen’. In de subjects-woordgroep is ‘Apelles’ ongetwijfeld een genitief.¹³ Het ligt voor de hand ‘Apelles’ als een referentie aan de grieks-klassieke schilder te interpreteren, maar dit staat niet bij voorbaat vast. In de derde strofe van het derde lied, ‘Ghy zijt schoone Maghet’ (Apollo,

9 Apollo, p. 81.

+ Is't < Ist'

10 Zie voor deze rhetorische componenten: Heinrich Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft, München 1960, § 1133, p. 544 (descriptio), §§ 1134-1138, p. 544-546 (thesis), § 371, p. 199 en § 945, p. 468-469 (conclusio).

11 Hoewel een conditionele bijzin met die (wie) als pron. rel. zonder antecedent een algemeen karakter heeft (vgl. Stoett, aang. werk, § 62, p. 39), krijgt deze in de contekst van sonnetten en liederen een strikt persoonlijke betekenis en moet worden verstaan als: mocht ik het eens weten [= zien]. Dezelfde formulering vinden wij in sonnet ix, r. 8 (Apollo, p. 79), waar de dichter naar aanleiding van de handen der geliefde verzucht: ‘(Och! salich) diese mocht eens wettelijck inhanden’ = (...) mocht ik ze eens wettig bezitten (door de eigenares te huwen). Wat de derde lijdend-voorwerpszin (r. 12) betreft, daarin zijn hoe uit r. 10 en het, sal uit r. 11 samengetrokken.

12 Vgl. Zijlstra-Kröner, aang. art., p. 58, die op grond van een andere redenering eveneens tot de conclusie komt, dat kindt hier ‘jonge vrouw’ moet betekenen. Het verschil tussen onze interpretaties is, dat mevrouw Zijlstra aan de oppositie kindt - moeder voorbijgaat, wat mij voor een exacte betekenisomschrijving van kindt wezenlijk voorkomt.

13 Mogelijk is ‘Apelles’ een drukfout voor Apellis, vgl. ‘D'harnaste Martis handt’ in sonnet ix, r. 7 (Apollo, p. 79); anderzijds in sonnet viii, r. 14 ‘Mars armen vol van roof’ (Apollo, p. 79).

[p. 248]

p. 76-77) verwijst de dichter namelijk naar een portret van zijn geliefde:

Als ick aenschouwe

Het doode tafereel,
'T welck een kleyn deel,
Doet stommelijck vertoonen,
Uws lijfs niet om verschoonen,
Dan wordt mijn hert door houwen
Met onuytsprekelijcke rouwe.¹⁴

Gesteld dat de dichter met ‘Apelles’ aan de maker van dit portret zou refereren, dan duidt hij er een onbekende, vroegzeventiende-eeuwse schilder mee aan. Dit is echter weinig waarschijnlijk, daar er met uitzondering van de naam Arent, in de genitief Arents, in sonnet vi, r. 7 en xii, r. 7 uitsluitend klassiek-mythologische namen (Jupiter, Cupido, Medusa, Sireen, Aglay, Aurora, Mars) in de sonnetten voorkomen. Ik ga er dan ook van uit, dat de dichter met ‘Apelles’ aan de grieks-klassieke schilder refereert.¹⁵ De woorden ‘schoon Du Praat’ zullen dan alluderen op een door Apelles geschilderde vrouwenfiguur. Deze vrouwenfiguur moet op zich symbool zijn voor de lichamelijke en zedelijke voortreffelijkheden, i.c. schoonheid en kuisheid, van de geliefde, daar anders de allusie niet functioneert.

Volgens Plinius Maior (23-79 n.Chr.) in zijn Naturalis Historia xxxv, c. 79-97 zou Apelles slechts twee vrouwenfiguren om haar zelf hebben geschilderd: de godinnen venus en diana.¹⁶ Hoe beroemd Apelles' Venus anadyomene ook geweest is, de godin zelf beantwoordt niet aan het symboolcriterium van schoonheid én kuisheid in tegenstelling tot diana. Van Apelles' Diana geeft Plinius de volgende omschrijving, geciteerd naar de vertaling door Van Mander in diens Schilder-Boeck:

een diana, wesende in 't midden van eenen hoop offerende jonghe
Dochters: met welck Tafereel te schilderen, hy self overtroffen
heeft den gheest van Homerus, dieder te vooren de beschrijvinge
van hadde gedaen.¹⁷

Het door mij gecursiveerde part. praes. ‘offerende’ is de vertaling van lat. sacrificantium, dat men algemeen corrupt acht, daar het niet overeenstemt met de beschrijving van dezelfde scène bij Homeros in

14 Versta r. 3-5 als 3, 5, 4; niet om verschoonen, ‘prachtig’, lett.: ‘niet mooier te maken’.

15 Theoretisch is er een derde mogelijkheid: Apelles zou de voor- of bijnaam van de vader der geliefde kunnen zijn. Hoewel Apelles als voornaam in deze periode een enkele maal voorkomt, o.a. Van Mander vernoemde zijn zoon aldus, en sommige schilders zo werden bijgenaamd, lijkt voor deze veronderstelling weinig grond te zijn.

16 Plinius' Naturalis Historia raadpleegde ik in de bilinguale editie (Latijn-Engels) bezorgd door K. Jex-Blake, The elder Pliny's chapters on the History of Art, with commentary and historical introduction by E. Sellers and additional notes contributed by Dr. Heinrich Ludwig Urlichs, London 1896; boek xxxv aldaar op p. 121-132. Plinius vermeldt geen portret van Campaspé / Pankaspe, maar merkt slechts op, dat zij volgens sommigen model gestaan heeft voor Apelles' Venus anadyomene (c. 87: sunt qui Venerem anadyomenem ab illo pictam exemplari putent; Jex-Blake, aang. werk, p. 124, r. 17-18). Overigens heeft Apelles venus tweemaal geschilderd; de tweede Venus bleef onvoltooid.

17 Carel van Mander, Het Schilder-Boeck (...), Haerlem 1604, fol. 81v, geciteerd naar de facsimile-editie, Utrecht 1969. De tekst bij Plinius in c. 96 (Jex-Blake, aang. werk, p. 130/132 luidt:...Dianam sacrificantium virginum choro mixtam, quibus vicisse Homeri versus videtur id ipsum describentis.

[p. 249]

diens Odyssee vi, r. 102-109.¹⁸ In de discussie over de juiste lezing treed ik niet, maar ik merk slechts op, dat Plinius mogelijk met sacrificantium heeft willen aanduiden in welke kwaliteit Apelles diana heeft afgebeeld: als de godin van de jacht.¹⁹ Bij een interpretatie van Apelles' Diana als godin van de jacht wordt het referentiekader van de cyclus belangrijk.

In enkele liederen refereert de dichter expliciet aan diana als de goddelijke jageres. In deze kwaliteit is zij voor hem metafoor of symbool van zijn geliefde. Het duidelijkst is dit het geval in de derde en vierde strofe van het tweede lied, ‘Sint dat ick schoone Maghet’ (Apollo, p. 75-76); kortheidshalve citeer ik van de derde strofe alleen de relevante regels:

Of ghy moet sijn diana

Die Goddinne van de jacht.

...
Of seght eens met wat net,

daar ghy u garen hanght,

Waar mee dat ghy de wilde herten vanght.

Seght, seght eens jagherinne,

Wieder oyt heeft onghefaalt,
Als dese jacht-Goddinne
Eenigh hert ter loop onthaalt,
Maar sonder eens uyt

u ghewoone tredt te gaan,

Soo hebdy 't alder wildtste hert ghevaan.²⁰

In het vijfde lied, ‘Als helder (< n), klaar diana schijnt’ (Apollo, p. 80) - een verwijzing naar diana als maangodin - refereert de dichter in de derde strofe opnieuw aan diana als de godin van de jacht onder vergelijking met zijn geliefde:

diana was een jacht Goddin,

S' en had gheen hase-winden:
Want sy liep selfs met snellen rin,
Veel rasser als de hinden:
Als ick wil gaan,
Na mijn diaan /
Wech is sy metter vlucht,⁺
Volghen kond haar gheen hinden.

18 In deze passage vergelijkt Homeros nausikaä - de dochter van alkinoös, de koning van de Phaeaken - met diana, die hij als de godin van de jacht beschrijft.

19 Mogelijk is een verkeerde interpretatie van een griekse epigramtekst door Plinius of zijn bron de oorzaak van sacrificantium (zie bij voorbeeld Jex-Blake, aang. werk, p. 131-132, noot op sacrificantium). Deze kwestie is voor de exegese van ‘Apelles schoon Du Praat’ niet relevant, slechts de kwaliteit waarin Apelles diana heeft geschilderd.

20 Met de ‘wilde herten’ in r. 12 alludeert de dichter op ongehuwde (‘ongebonden’) jongemannen, met ‘'t alder wildtste hert’ op zichzelf als ongehuwde jongeman.

+ 2x bis

[p. 250]

Apelles' Diana als de godin van de jacht en de diana-metaforiek in deze liederen maken waarschijnlijk, dat ‘Apelles schoon Du Praat’ als een allusie op diana moet worden geïnterpreteerd. De vraag is dan, hoe ‘Du Praat’ moet worden geëxegetiseerd.

In haar artikel merkt mevrouw Zijlstra op: ‘Bij het ontbreken van epitheta als vrouw of jonkvrouw geeft het Franse Du aan, dat we met een eigennaam te doen hebben’.²¹ Deze eigen- of familienaam luidt praat of - wat wegens du aannemelijker is - van de praat, die volgens het WNT is afgeleid van lat. pratum, ‘weide’.²² Deze kennis helpt ons ogenschijnlijk niet verder in het interpreteren van de crux, maar aan het begrip ‘weide’ waren oorspronkelijk ook de connotaties ‘jacht’ en - minder - ‘visserij’ verbonden.²³ Hoewel het simplex ‘weide’ in de betekenis ‘jacht’ (nog) niet is aangetroffen, uit samenstellingen ermee en afleidingen ervan in oudere en jongere taalperioden van het Nederlands blijkt deze voldoende. Ik ontleen hier in verband met het verschijningsjaar van de sonnetten én liederen Van de Schoonheyt enkele voorbeelden aan Kiliaans Etymologicum van 1599: weydelick, ‘voor de jacht geschikt’ (weydelick voghel), weydener/weydman, ‘jager’, weydmes, ‘jachtmes’, weydsack/ -tessche, ‘jagerstas’, weidsch, ‘jacht-, jagers-’, weydwerck, ‘jacht’.²⁴ De betekenis ‘jacht’ voor weide zal de dichter derhalve - zo kan worden verondersteld - bekend zijn geweest, wat ‘Apelles schoon Du Praat’ als allusie op diana vrijwel zeker maakt. Er blijven echter enkele vragen.

De eerste vraag is, of ‘Apelles schoon Du Praat’ moet worden vertaald als Apelles' schone van de jacht en ‘schoon’ als een geapocopeerd substantief (gesubstantiveerd adjectief) geïnterpreteerd. Waarschijnlijker komt het mij voor, dat de dichter ‘Du Praat’ als synoniem van Jager of - wat beter in de contekst past - Jageres (in zíjn idioom Jagherinne) heeft opgevat. In combinatie met ‘Apelles’ en ‘schoon’ verwijst ‘Jagherinne’ ondubbelzinnig naar diana. ‘Apelles schoon Du Praat’ zou ik dan ook willen vertalen als Apelles' schone Jageres.

De tweede vraag betreft het referentie-aspect van de conclusio (r. 13-14):

21 Zijlstra-Kröner, aang. art., p. 57.

22 WNT 12², i.v. praat II, 2803. Ook mevrouw Zijlstra-Kröner, aang. art., p. 57 refereert aan deze familienaam en de herkomst ervan, maar zij gaat er verder niet op in.

23 Zie vooral MNW IX, i.v. weide 3, 2053 en de etymologische woordenboeken, bij voorbeeld: J. de Vries - F. de Tollenaere, m.m.v. A.J. Persijn, Etymologisch woordenboek, ¹⁵Utrecht 1991, i.v. weide 2, p. 424 (vgl. weitas, p. 425).

24 C. Kiliani D., Etymologicum Teutonicae Linguae sive Dictionarium Teutonico - Latinum, Antverpiae M.D.XCIX (Nadruk: Amsterdam 1972), i.vv., p. 661.

[p. 251]

 

Dan waar het segghen uyt, Apelles schoon Du Praat,

 

Is 't lieffelijckste kindt, van al des werelts deelen.

Wie verschuilt of verschuilen zich achter het abstracte ‘het segghen’? Is dat de dichter of zijn het allen die zijn geliefde kennen? Ik heb de indruk, dat de dichter met de slotregel van zijn sonnet de eigen waardering voor zijn geliefde onder woorden brengt. De allusie op diana onthoudt ons haar werkelijke naam, wat goed past in het spel van onthullen en verhullen dat de dichter, vooral in de liederen, ermee speelt.

Adres van de auteur:

Rondedans 160,

2907 AH Capelle aan den IJssel