Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 109

[p. 166]

F. de Tollenaere
Etymologica: ‘angelier’

Angelier is de oudere vorm waarin anjelier optreedt. De oudste plaatsen waar we tot nu toe over beschikten waren: Angelier (Kiliaan, 1599), die het Hollands noemt, en angulier (Roemer Visscher, Brabbelingh (c. 1600)). Dr. Frans Claes, s.j. wees me op een oudere plaats van c. 1500, vermeld in de dissertatie van dr. Har Brok, Enkele bloemnamen in de Nederlandse dialekten (1991), noot 3 op p. 50.

Die plaats ‘Die viij bloem is genoemt angelieren’ komt voor in het Hoefken der deuoter zielen, het 2de stuk in handschrift 955 Archief Weeshuizen in het Gemeentearchief Nijmegen. In zijn tentoonstellingscatalogus Middeleeuwse handschriften...uit het Gemeentearchief Nijmegen (1984), geeft A. Geurts als tijd van ontstaan van het handschrift: laatste kwart 15de of eerste kwart 16de eeuw.¹ Vormen als hapen (ww.) ‘hopen’ getuigen van het oostelijk, Gelders-Kleefs karakter van het handschrift.

Bekijkt men de tegenwoordige volksnamen van de anjer op kaart 2.1.1., p. 19 in het boek van Har Brok, dan ziet men dat Nijmegen, en de smalle grensstrook ten noorden en ten zuiden van Nijmegen, als volksnaam van Dianthus geen angelier of angier maar v(io)let(je), flet en derg. vertonen. Het handschrift Archief Weeshuizen zou weliswaar in of rond Nijmegen kunnen zijn ontstaan, maar zijn angelieren zijn ongetwijfeld import. Waarvandaan? Niet uit Brabant, want dat heeft namen als genoffel, v(io)lier, flet enz.² In ‘die suete bloemkens der angelieren’ (fol. 123v) zal het laatste woord vermoedelijk uit een Hollands handschrift zijn overgenomen, terwijl suete blijkbaar een herinnering is aan een primaire Brabantse bron.

Dezelfde tekst, schrijft Geurts, vinden we in twee andere handschriften: Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, I F 11, en Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 756. Naar Drs. Jos Biemans, conservator der handschriften van de Amsterdamse universiteitsbibliotheek, me

1 Met dank aan H. de Heiden en P.M.G. Janssen van het Nijmeegse Gemeentearchief.

2 De in 1585 te Haarlem gestichte Brabantse rederijkerskamer De Witte Angieren kiest uiteraard een Hollandse naam, en wel naar het voorbeeld van de oudere (1561) Rijnsburgse kamer De Roode Angieren.

[p. 167]

bereidwillig meedeelde, is hs. Amsterdam, U.B. I F 11 vermoedelijk een Brabantse tekst in een afschrift door een Hollandse kopiist; te oordelen naar het schrift is het handschrift van omstreeks 1500 of uit het begin der zestiende eeuw. De ‘soete blomekijns der angelieren’ fol. 142 v^o aldaar kunnen echter niet uit een Brabants handschrift zijn overgenomen, maar moeten aan de Hollandse kopiist worden toegeschreven.

Wat nu Brussel betreft, daar bevindt zich niet één handschrift van het Hoefken der deuoter zielen zoals Geurts dacht, maar, naar vriendelijke mededeling van Dr. J. Deschamps, drie handschriften: II 756; II 22006 en IV 1106.

Dr. Deschamps bezorgde me eveneens de teksten die ons in dit verband interesseren:

K.B. II 756, fol. 17r^o: Vander velierbloemen. Inc.: Hjer na selstu planten de suete velieren (Hollands naar Brabants origineel);

K.B. II 22006, fol. 10v^o: Van die angelier bloem. Inc.: HJier na selstu planten die suete bloemkijns der angelieren (Delft, begin 16de eeuw);

K.B. IV 1106, fol. 136r^o: Van die bloem der angelieren. Inc.: Hier na selstu planten die suete bloemkijns der angelieren (Hollands, begin 16de eeuw).

De beide Brusselse angelieren spreken duidelijk Hollands, evenals dat het geval was in het Amsterdamse handschrift. Hs. K.B. II 756 mag dan ook Hollands zijn, maar de velieren van het Brabantse origineel bleven staan, zeker niet tot goed begrip van Hollandse lezers. Op kaart 2.1.2, p. 22 van de Dianthus bij Har Brok liggen de v(io)lier, flier-namen uitsluitend in Zuid-Brabant, met een enkele plaats in Noord-Brabant, en in Belgisch Limburg.

Op grond van vier handschriften van het Hoefken der deuoter zielen kunen we thans angelier, oude vorm van het latere anjelier, op c. 1500 dateren en in Holland, ja zo nodig zelfs in Delft localiseren

Dat brengt ons etymologisch niet zo veel verder, helaas. Het opstel Anjer en Anjelier van A. Kluyver leest men met bewondering voor de geleerdheid en scherpzinnigheid van de oude hoofdman van het Leidse Woordenboek. Dat de door hem onderstelde ‘genoffelen van Angiere’ ‘door de Nederlandsche geleerden zijn genoemd

[p. 168]

“caryophylli anglerii”, waarna de Latijnsche naam in de volkstaal doordrong, zooals bij plantennamen ontelbare malen is geschied’ (TNTL. 17, 1898, 160), blijft een blote gissing zolang de onderstelde Latijnse benaming niet bij onze oude botanici wordt aangetroffen (J.W. Muller, a.w. 267). Het ‘bene trovato’ kan men Kluyver niet ontzeggen, bij het ‘vero’ blijft vooralsnog een vraagteken staan.

Warmond, oktober 1992

Adres van de auteur

Beatrixlaan 7

2361 SB Warmond