Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 109

[p. 51]

Robrecht Lievens
‘Apelles schoon du praat’ II

In TNTL 108, 1992, p. 56-60 heeft mevr. M.H. Zijlstra-Kröner een nieuwe oplossing voorgesteld van een crux in het sextet van het elfde ‘sonnet van de Schoonheyt’:

Och die 't eens weten mocht, wat Hemels suyghelinck
Daar noch aanlegghen sal; hoe metten gouden rinck,
Sijns Moeders echt cieraat, het dertelijck sal speelen.
En sitten op haar schoot, verslaan sijn kinder-praat:
Dan waar het segghen uyt, Apelles schoon Du Praat,
Ist' lieffelijckste kindt, van al des werelts deelen.¹

Zij parafraseert (p. 57) de laatste twee regels als volgt: ‘Dan zou het gedaan zijn met de bewering: Apelles' mooie “Du Praet” (= Campaspè, Apelles' bevallige geliefde) is het mooiste kind (= jonge vrouw) op de gehele wereld.’ Deze interpretatie lijkt me vergezocht en zwak. Wie heeft ooit (de toch vrij onbekende) Campaspè tot Miss Universe uitgeroepen? Kon een lodderende en lallende baby haar naar de kroon steken? Na 9 ‘suyghelinck’ en 12 ‘kinder-praet’ kan 14 ‘(lieffelijckste) kindt’ moeilijk plots ‘jonge vrouw’ betekenen. Een ander tegenargument vermeldt ze ook zelf (p. 59): ‘Maar waarom noemt de dichter haar een praatster, “Apelles schone babbelaarster”, terwijl daarvoor bij Van Mander - waarom alleen Van Mander? - geen enkele aanwijzing te vinden is?’.

Aangezien mevr. Zijlstra zelf toegeeft dat haar interpretatie geen volledige zekerheid biedt (p. 59), mag ik misschien kort uiteenzetten hoe ik deze passage vroeger gelezen heb.²

Ik zie in Apelles geen genitief, maar het onderwerp van het werkwoord ‘schoon’, de konjunktief (zoals ‘waar’) van ‘schoonen’. Het MNW 7, 638 geeft bij ‘schonen’ als tweede betekenis ‘verbete-

1 Ik citeer naar het facsimile (zondere enige tekstverklaring) van Apollo of ghesangh der musen. Deventer (1985), p. 81. Zo deed het ook G. Stuiveling, G.A. Bredero's verspreid werk. Leiden 1986, p. 299, voor de kommentaar zie p. 286; men verbetere aldaar: 9 suygelinck in suyghelinck, 10 sal, in sal; 13 uyt' in uyt 14 Ist, in Ist'. Zo deed ook mevr. Zijlstra; men verbetere aldaar de interpunktie: 11 speele in speelen. en 12 schoot in schoot,

2 Tijdens het door de studenten genoemde ‘boezemseminarie’ in de jaren zeventig. Zie enkele vruchten daarvan in Hand.K.Zd.Nd.Mij 31, 1977, p. 148-152 en 33, 1979, p. 233-236.

[p. 52]

ren, in een betere toestand brengen, beter maken’; het WNT 14, 844 noemt als eerste betekenis ‘schooner, behaaglijker voor oog en oor maken’; men zie ook bij ‘verschoonen’. Apelles representeert natuurlijk de schilderkunst, Madame Du Praat de woordkunst en is dus min of meer synoniem met ‘het segghen’. Ik vertaal dus v. 13 aldus: ‘Dan zouden woorden tekortschieten, de schilderkunst verbetere (overtreffe) de poëzie’.

Leefde deze gedachte - dat de schilderkunst de woordkunst in uitdrukkingsvermogen overtreft - onder de kunstenaars van toen? Over het algemeen gesproken beschouwde men grammatica (taalen letterkunde) als de eerste van de zeven artes liberales (trivium en quadrivium).³ Auteurs sloten zich daar volgaarne bij aan. Volgens de factor van de Diestse Leliebloem in 1561 overtrof de macht van Rhetorica alle andere kunsten.⁴ Jonker Jan van der Noot vond ook dat de poëzie de overige artes te boven ging even ver ‘alsz die sonne mit jrer clarheit alle andere sternen’.⁵

Aanvankelijk werd de schilderkunst als handwerk beschouwd en werd ze tot een hogere waardigheid niet toegelaten⁶, maar allengs veroverde ze haar rechtmatige plaats. Zo wanneer rederijkerskamers voor het Antwerps feest in 1561 een sinnespel moeten schrijven op de vraag ‘Wat den mensche aldermeest tot consten verwect?’, dan zijn er minstens zeven die ‘pictura’ aan het klassieke zevental toevoegen.⁷

Ook onder de muzen werd ‘pictura’ opgenomen. Een mooi voorbeeld daarvan levert m.i. de ‘Inwyjinge der schilderkunste, Op Sint Lukas Feest 1654’ van Vondel (WB - editie 5, 820) dat als volgt eindigt:

O eedle Schildermin,
O tiende Zang-godin,

Wy loopen u, met d'andre negen

Parnas-godinnen tegen;

Van zingen noch van speelen moe:
Ontfang dees kroon: zy komt u toe.

Tegen de meningen dat Vondel met ‘dees kroon’ hetzij zijn eigen gedicht zelf bedoelde, hetzij zijn Horatiusvertaling, hetzij een lau-

3 Zie Heinrich Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik. (München 1983), § 17.

4 Zie L. Roose, in Album J.F. Vanderheyden (Langemark 1970), p. 100.

5 Zie C.A. Zaalberg (ed.), The Olympia epics of Jan van der Noot...Assen 1950, p. 5, regel 24 van onderen. - Idem, ‘Das Buch Extasis’ van Jan van der Noot. Assen 1954, p. 213.

6 Zie J. Huizinga, Homo ludens. Haarlem 1938, p. 238.

7 Zie L. Roose, o.c., p. 97-99.

[p. 53]

werkrans wond rond het beeld der schilderkunst, heeft Leendertz zich verzet in TNTL 45, 1926, 200. Hij ziet in ‘dees kroon’ een verwijzing naar het tafelspel (Broederschap der Schilderkunst), dat Asselyn bij deze gelegenheid dichtte. Wie Vondel echter onbevangen leest komt tot de konklusie dat deze tot de schilderkunst gerichte verzen betekenen: ‘wij lopen u, schilderkunst, met de negen muzen tegemoet om ook u als muze te kronen’. De muzen droegen als versiersel van hun waardigheid elk een ander bloemenkransje. Lucas d'Heere heeft dat leuk beschreven in zijn Den Hof en boomgaerd der poësien (1565; ed. W. Waterschoot, p. 24), in zijn tiende gedicht, een ode aan de jongedames van het Gents patriciaat; zo koketteert o.a. Urania met ‘van blau blomkens een croone’ (v. 46).

Er gaan zelfs stemmen op om de schilderkunst boven alle andere te verheffen. Ik heb daar niet te lang speciaal naar gezocht maar een onverdachte verdediger van deze stelling is beslist Lucas d'Heere in zijn refrein ‘an d'edele Violieren t'Andwerpen’.⁸ Daarin laat hij Apollo, als musagetes, een vraagstuk opgeven ‘Welc voor de constichste const was waert gh'estimeert?’. De meningen der muzen lopen uiteen en Apollo moet zelf de knoop doorhakken: pictura komt die eer toe, luidt het vijfmaal in de stok. Als argumenten voert hij aan dat zij een gave Gods is, want stenen en blaren vertonen reeds bepaalde tekeningen en God zelf vervaardigde het model van het tabernakel; ook moet een echte schilder van alle artes verstand hebben; een schilderij is ‘vermakelick En orborelick’ (utile dulci), een spiegel der natuur en in staat het verleden en alle passies en zeden uit te beelden. Een passage (v. 53-58) uit dit betoog verwoordt precies hetzelfde als wat ik in ‘Apelles schoon Du Praat’ meen te lezen:

Zi trect verwect tot duecht deur menich schoon bediet
Dicmaels meer dan de woorden van de goede clercken.
Z'en is gheen stom' Poësie naer t'oude lied,⁹
Maer zoo wel sprekende datmen eer yet can mercken
Deur een rechte schilderye, staende in huus oft kercken,
Dan dicmaels deur de woorden, d'lesen oft schrijuen.

8 Zie Lucas d'Heere, Den hof en boomgaerd der poësien. Met inleiding en aantekeningen door W. Waterschoot. Zwolle 1969, p. 107.

9 D'Heere neemt hier geen genoegen met de veel geciteerde eis van ps.-Cicero, Ad Herennium: ‘pictura tacitum poema debet esse’. Zie Lausberg, o.c., § 801 en ook het door Waterschoot, o.c. op p. 142 (bij vers 55) aangehaalde citaat uit F. Patricius.

[p. 54]

Ook in later tijd vangen we hetzelfde geluid op. Een bijschrift (1663) van Geeraardt Brandt bij een gegraveerd portret van Erasmus luidt: ‘Toen myn Histori quam in 't licht,/ verscheen Erasmus op 't papier,/ gemaalt met woorden van myn plicht;/ maar gy bragt ons den edlen zwier/ van 't wezen in uw kopre plaat.’ Lucretia Wilhelmina van Merken schreef in 1750: ‘De Poëzie word stom, nu zy de Schilderkunst ziet spreken’.¹⁰

De lof van Vondel, Brandt en Van Merken aan het adres van pictura is ingegeven door een bepaalde gelegenheid, die daartoe uitnodigde. In de ‘sonnetten van de Schoonheyt’ ontbreekt dit element en ik stel me dan ook de vraag of we onze dichter niet moeten zoeken onder de dichters die tevens schilder waren.¹¹

Langs een geheel andere redenering kwam Huizinga voor de 15de eeuw tot dezelfde konklusie omtrent de superioriteit van de schilderkunst in hoofdstuk 20 (Het beeld en het woord) en in hoofdstuk 21 (Het woord en het beeld) van zijn Hersttij der middeleeuwen. Bekend is zijn uitspraak: ‘Al ware Jan van Eyck tevens de grootste dichter van zijn eeuw geweest, de geheimenis, die hij in het beeld openbaarde, zou hij in het woord niet hebben kunnen benaderen’.¹²

Tenslotte blijft nog het laatste vers over. Het liefst verbind ik dit met v. 9: ‘die 't eens weten mocht’. ‘Die’ is een relativum met een geïnkorporeerd antecedent:¹³ ‘voor diegene die het mocht aanschouwen...’ Het lijdend voorwerp ('t) wordt dan verduidelijkt door enkele afhankelijke zinnen met als werkwoorden aenlegghen, speelen, sitten en verslaan. V. 13 beschouw ik als een onafhankelijke tussenzin, een uitroep van onmacht, die ik tussen twee gedachtenstrepen plaats.

Samenvattend parafraseer ik: ‘Oh, voor iemand die het zou mogen aanschouwen, (nl. welke prachtige zuigeling aan die borsten nog zal aanliggen, hoe hij met de gouden ring van zijn moeder zal zitten spelen op haar schoot en tateren) - dan zouden woorden tekortschieten, de schilderkunst verbetere de woordkunst¹⁴ - is het het aanminnigste kind van de hele wereld.’

Het zal de hedendaagse lezer misschien verbazen dat een sonnet over een maagdelijke boezem eindigt in de apoteose van een zuige-

10 De laatste twee citaten vond ik in J. te Winkel, Ontwikkelingsgang 4, p. 154 en 5, p. 395.

11 Van Schooneman, die door W. Steenbeek als auteur wordt voorgesteld, is echter geen schildersaktiviteit bekend; zie W. Steenbeek ‘De dichter van de “Sonnetten van de Schoonheyt”?’, in W.J. van den Akker e.a. (ed.), Traditie en vernieuwing. Opstellen aangeboden aan A.L. Sötemann. Utrecht/Antwerpen 1985, p. 11-23.

12 O.c., Haarlem 1947⁶, p. 406.

13 Zie Stoett, § 60.

14 Voor wie een asyndetische zinsverbinding wil vermijden bestaat er nog een tweede mogelijkheid: ‘indien woorden tekortschieten, dan verbetere de schilderkunst de woordkunst’.

[p. 55]

long. Wellicht konden vroegere eeuwen lichaamsdelen moeilijker losgemaakt zien van hun door de natuur verleende funktie. Ook Marot - en d'Heere¹⁵ in zijn voetspoor nog veel duidelijker - besluit zijn blason du beau tétin in hetzelfde perspektief:

A bon droit heureux on dira
Celui qui de lait t'emplira
Faisant d'un tétin de pucelle
Tétin de femme entière et belle.

Adres van de auteur:

Oudebaan 363

B-3000 Leuven

15 Zie Hand.K.Zd.Nd.Mij 31, 1977, p. 148.