Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 108

[p. 2]

Petra Berendrecht
Maerlants ‘Scolastica’ (c.q. ‘Rijmbijbel’) in relatie tot zijn directe bron^*

Een verkenning

Hoewel Jacob van Maerlant zijn vertaling van de Historia Scholastica van Petrus Comestor naar analogie met zijn bron de naam Scolastica meegaf¹, is dit werk sinds jaar en dag bekend als de Rijmbijbel.² Of we met deze loop van de (vak)geschiedenis zo gelukkig moeten zijn, is echter de vraag.³ Het grote bezwaar tegen de aanduiding Rijmbijbel is de geïmpliceerde maar misleidende suggestie dat we met een berijming van de bijbel te maken zouden hebben, terwijl het in werkelijkheid gaat om een bewerking van de Historia Scholastica. Een essentieel verschil, daar Comestor zich beperkt tot de (letterlijke uitleg van de) historische boeken van het Oude Testament, de apocriefen en de evangeliën. De implicatie die van het tweede lid van het woord rijm-bijbel uitgaat heeft in het verleden zozeer een stempel gedrukt op het onderzoek, dat de aandacht helemaal werd weggetrokken van de tekst zelf. Welbeschouwd is het onderzoek blijven steken in speculaties over de vermeende moeilijkheden die Maerlant gehad zou hebben naar aanleiding van het toegankelijk maken van de ‘bijbel’ voor leken.⁴ Naar mijn mening is de tijd dan ook gekomen om te breken met de traditie en het ongelukkige predikaat Rijmbijbel te vervangen.⁵ Juist het feit dat de bestudering van dit dichtwerk nog in de kinderschoenen staat, maakt de terugkeer naar Maerlants eigen betiteling immers mogelijk. Een ombuiging die binnen het kader van dit onderzoek temeer gerechtvaardigd is, doordat de naam Scolastica Maerlants tekst onmiskenbaar aan de Historia Scholastica relateert.

Waar en wanneer Petrus Comestor (gestorven kort na 1180) zijn Historia Scholastica [HS], opgedragen aan de aartsbisschop van Sens⁶, geschreven heeft, is niet met zekerheid te zeggen.⁷ Hij

* Prof. dr. P.F.J. Obbema en dr. E.R. Smits wil ik hartelijk danken voor hun hulp, bestaande uit kritische kanttekeningen en nuttige adviezen, bij de tot standkoming van dit artikel.

1 Maerlant kondigt in de proloog aan dat hij Scolastica wil ‘ontbinden/Jn dietsche word vten latine’ (vs. 21-22); en in de Spiegel Historiael gebruikt hij steeds deze naam om naar dit werk te verwijzen. ‘Hi lese Scolastica, dat ic dichte / Want ict hier overlide lichte’ (SpH I-2, cap. 2, vs. 7-8). Vgl. onder andere: SpH I-1, cap. 12, vs. 3-5; cap. 46, vs. 29-32; I-2, cap. 6, vs. 40-42; cap. 25, vs. 39-41; cap. 48, vs. 13-14; I-3, cap. 10, vs. 43-44; cap. 32, vs. 17-20.

2 Maerlant typeert zijn Scolastica in het werk zelf nooit als bijbel, pas in de Spiegel Historiael verwijst hij ernaar als ‘der bybelen jeesten’; een typerende nuance, zoals verderop nog zal blijken. Wanneer de benaming Rijmbijbel precies zijn intrede heeft gedaan, is niet duidelijk, maar in 1732 spreekt Le Long al over ‘een seeker Werk doorgaans de Rym-Bybel genoemt’ (I. Le Long, Boekzaal der Nederduytsche Bybels, etc.. Amsterdam 1732. p. 157-158).

3 Een probleem waarop door meer onderzoekers gewezen is. Zie J. van Herwaarden, ‘Maerlants Rijmbijbel: wat kan een mediëvist ervaren als hij de nieuwe teksteditie leest?’, in: Jaarboek van de Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Overzicht van het jaar 1983. Leiden 1985, p. 57. Zo ook F.P. van Oostrom, ‘Slotbeschouwing: de Rijmbijbel, balans en perspectief’, in: Scolastica willic ontbinden. Over de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant. Hilversum 1991, p. 127-145.

4 Men leze hierover de artikelen van C.C. de Bruin (in: Geloof en revolutie. Amsterdam 1977, p. 51-64; The Bible and medieval culture. Leuven 1979, p. 190-219; Mélanges, offerts à J.R. Smeets. Leiden 1982, p. 49-63) en de reactie van D. Lambrecht (in: Biekorf 82 (1982), p. 253-260). Enkele studies waarbij naar de functie van de Scolastica als bron voor een ander werk wordt gekeken zijn: M. Andersson-Schmitt (in: Niederdeutsches Wort 23 (1983), p. 1-37), R. van den Broek (in: Nederlands Theologisch Tijdschrift 28 (1974), p. 141-164) en C.C. de Bruin (in: Miscellanea Neerlandica 2. Leuven 1987, p. 3-17).

5 In 1957 betitelde C.C. de Bruin het 36ste hoofdstuk van de herziene druk van Verwijs' Bloemlezing uit de Middelnederlandsche Dichtkunst. (dl. 2, Zutphen 1957, p. 191) als: ‘Historia Scholastica (Rijmbijbel) van Jacob van Maerlant’. In zijn latere artikelen gebruikt De Bruin eveneens de naam ‘Scholastica’ naast ‘Rijmbijbel’ (vgl. o.a.: C.C. de Bruin 1979, p. 193, 195, 199).

6 Willem van Champagne, beter bekend als ‘Guillaume aux Blanches Mains’, werd bisschop van Chartres in 1165, aartsbisschop van Sens in 1168 en tenslotte in 1176 aartsbisschop van Reims. Hij is een van de bekendste maecenassen uit de tweede helft van de twaalfde eeuw. Niet alleen Petrus Comestor, maar ook Walter van Chatillôn (de Alexandreis), Petrus van Poitiers (de Sentences) en een zekere Willem (de Microcosmographia) droegen hun werk aan hem op. (Zie P.S. Moore, The works of Peter of Poitiers. Master of Theology and Chancellor of Paris (1193-1205), [z.p.] 1936 (Diss. Catholic University of America), p. 8 (noot 26)).

7 Over het algemeen wordt aangenomen dat hij het werk aan het eind van zijn carrière schreef, in ieder geval na 1169, gedurende zijn verblijf te St. Victor. Karp meent echter dat de HS is ontstaan toen Comestor nog te Troyes verbleef. (S.R. Karp, Peter Comestor's Historia Scholastica: a study in the development of literal scriptural exegesis. Tulane University 1978 [Diss.], p. 54).

[p. 3]

schreef het werk - volgens eigen zeggen op verzoek van zijn directe omgeving - met de bedoeling het historische bijbelverhaal met de bijbehorende glossen in een lopend, chronologisch verband samen te brengen. Wat hij wilde was een compendium van bijbelse geschiedenis samenstellen, waarin de kennis van eeuwen bijbelstudie (van de patristieke tot en met zijn eigen tijd) overzichtelijk werd weergegeven. Dat Comestors opzet slaagde, blijkt uit het feit dat de HS reeds voor het eind van de eeuw door Steven Langton en Petrus Cantor van glossen werd voorzien⁸ en dat de paus de HS in 1215 op het vierde Lateraanse Concilie goedkeurde, waarna het werk in 1228 bij decreet door het Generaal Kapittel van Parijs verplicht werd gesteld bij de studie van de theologie.⁹

De achtergrond waartegen we het ontstaan van het werk van Comestor moeten plaatsen wordt gevormd door de veranderde houding ten opzichte van de bestudering van de bijbel, en vooral ten opzichte van de bijbelexegese.¹⁰ De HS is een synthese van twaalfde-eeuwse bijbelgeleerdheid waarin traditionele christelijke elementen, de kennis van de kathedraalscholen, de geleerdheid van de abdij van Saint Victor¹¹ en de herleefde interesse in Hebreeuwse exegese verenigd zijn.¹² De verdienste van Comestor is dat hij deze factoren heeft weten te verenigen tot een werk dat een rijke inhoud combineert met een eenvoudige vorm (waarbij de wereldkroniek hem als model diende). In de opzet die Comestor voor zijn HS gekozen heeft, ligt waarschijnlijk de reden voor zijn succes.¹³ Want behalve dat het werk gebruikt werd aan universiteiten en scholen, werd het in de tweede helft van de dertiende eeuw in verschillende volkstalen bewerkt.¹⁴

Daar over de relatie tussen de Middelnederlandse bewerking en Comestors werk weinig bekend is¹⁵, spreekt men meestal over Maerlants tekst als een (verkorte) berijmde vertaling of bewerking: ‘Ook dit is eene navolging uit het Latijn, en wel van Petrus Comestor's Historia Scholastica. [...] Hij vertaalde het boek, maar met groote vrijheid; want hij streefde er doorgaans naar zijn voorbeeld te bekorten’¹⁶. Sinds Jonckbloet deze woorden schreef, is die typering niet wezenlijk veranderd, al tracht men wel globaal aan te geven welke grotere veranderingen Maerlant heeft aangebracht:

8 Karp 1978, p. 226.

9 S.R. Daly, ‘Peter Comestor: Master of Histories’, in: Speculum 32 (1957), p. 71. Volgens Karp werd de HS vanaf 1173 reeds algemeen gebruikt in Parijs (Karp 1978, p. 226).

10 Zie hierover B. Smalley, The Study of the Bible in the Middle Ages, 3de herz. druk. Oxford 1984.

11 De abdij van Saint Victor te Parijs (gesticht in 1110) groeide gedurende de twaalfde eeuw uit tot een centrum van geleerdheid, vooral wat betreft de studie van de theologie. Zie hierover Smalley 1984, hoofdstuk 3: The Victorines, p. 83-111; D. Luscombe, ‘Peter Comestor’, in: The Bible in the medieval world. Essays in memory of Beryl Smalley. 1985, p. 111-112; en Moore 1936, p. 97-98.

12 Karp 1978, p. 1-27.

13 Zie Karp 1978, p. 225.

14 Naast de vroege (en meest complete?) Middelnederlandse bewerking van Maerlant zijn ook een Duitse, een Franse, een Engelse, een Portugese en een Tsjechische vertaling bekend.

15 Een vergelijking van het Genesis-deel van beide werken presenteerde K. Goudriaan tijdens het Rijmbijbel-colloquium onder de titel: ‘Maerlants bronnen: Comestor en de anderen’. Zijn bevindingen zullen later aan de orde komen.

16 W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde. 2-de deel. 4-de druk, herzien en tot den tegenwoordigen tijd bijgewerkt door C. Honigh. Groningen 1889, p. 129.

[p. 4]

‘Maerlant übersetzte die Hist. schol. nicht wörtlich; vieles überschlug und verkürzte er. Die Additiones nahm er im allgemeinen nicht auf, dagegen arbeitete er meistens die Incidentia in den Text ein.¹⁷ Ferner enthält das Werk eine Reihe von Zusätzen, die gelegentlich aus der Vulgata stammen. Eine typische Art von Zusätzen sind die Anspiegelungen auf das Neue Testament, die regelmässig vorkommen.’¹⁸ Deze nog steeds vrij oppervlakkige typering zal echter, wil men inzicht krijgen in Maerlants bewerkingstechniek, nader gespecificeerd moeten worden.

Welke keuzes heeft Maerlant zowel op macro- als op microniveau gemaakt? Oftewel: hoe worden de verschillende bijbelboeken behandeld, welke boeken worden meer of minder bekort, is er een patroon te ontdekken in de informatie die Maerlant weglaat en welke lijnen volgt hij binnen het verhaal? Het antwoord op deze vragen zal een aanzet moeten zijn tot verdere en gedetailleerdere studie van de Scolastica. Ik beperk mij hier - vanwege de omvang van de beide werken - tot een verkennend onderzoek.

17 Incidentia zijn contemporaine historische gebeurtenissen. Additiones zijn glossen of commentaren bij de hoofdtekst (in de editie-Migne weergegeven als een soort voetnoten). Het is niet duidelijk of deze al dan niet van de hand van Comestor zelf zijn: ‘Additiones per historiam sparsas Petri Comestoris non esse, vel non omnes, ex ipsis constat, has ad calcem capitulorum rejecimus ne morarentur lectorum’ (Migne PL 198, p. 1051-1052). Dat niet alle additiones van Comestors hand afkomstig zijn, lijkt te worden bevestigd door L. Light die (in: The Bible in the twelfth century. An exhibition of manuscripts at the Houghton Library. Cambridge, 1988, p. 103) constateert: ‘A comparison of a limited number of manuscripts indicates that these additiones vary from copy to copy [...]’.

18 Andersson-Schmitt 1983, p. 25. Vgl. onder andere J. van Mierlo, Jacob van Maerlant: zijn leven - zijn werken - zijn beteekenis. Antwerpen, etc. 1946, p. 57 en Gysseling in het voorwoord tot zijn editie, p. IX.

Maerlants bewerkingstechniek

Werd de HS geschreven als handboek van bijbelse geschiedenis dat als zodanig zowel aan de universiteiten als daarbuiten fungeerde, wat Maerlant met het vertalen van dit geleerde naslagwerk beoogde, is veel minder duidelijk. Dat hij de Scolastica in elk geval met een andere doelstelling en voor een ander publiek schreef dan Comestor, wordt duidelijk als men beide werken naast elkaar legt. De HS (in proza) is gestructureerd en overzichtelijk ingedeeld in boeken en capittels, incidentia en additiones, terwijl de Scolastica een doorlopende berijmde tekst is waarvan de onderafdelingen hoogstens worden gemarkeerd door lombarden.¹⁹ Van Herwaarden ziet in de vorm waarin Maerlant zijn Scolastica gegoten heeft (‘een epos’, een ‘historisch leerdicht’) een aanwijzing om het werk als bestemd voor ‘min of meer geletterde, althans niet geheel ongecultiveerde adellijke lieden’ te beschouwen.²⁰ Het feit dat de handschriften waarin de tekst is overgeleverd vaak verlucht zijn - een verschijnsel dat zich bij verwante werken elders ook voordoet²¹

19 ‘In de meeste Rijmbijbel-handschriften komen geen capittelopschriften en/of -nummers voor. Vermoedelijk zijn die pas later aan Maerlants tekst toegevoegd, want ze worden - voor zover bekend - alleen in enkele jongere afschriften van de Rijmbijbel aangetroffen’ (J.A.A.M. Biemans, ‘Middelnederlandse fragmenten in de stadsbibliotheek van Trier’, in: TNTL 100 (1984), p. 148 noot 8).
Welke functie miniaturen bij de geleding van de tekst hebben gehad, zal per handschrift bekeken moeten worden. In hs. C wordt het begin van de eerste vijf boeken gemarkeerd door een miniatuur. Deze ‘systematiek’ wordt echter niet consequent doorgevoerd, daar de aanvangsverzen van de boeken Jozua, Koningen II-IV, Tobias, Ezechiël, Daniël, Maccabeeën I-II en Evangeliën het zonder illuminatie moeten stellen. Zie ook P.C.J. van Dael, ‘De illustraties bij de proloog en het scheppingsverhaal in de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant: woord en beeld’, in: Scolastica willic ontbinden, p. 105-127. Binnen het NLCM-project is (per januari 1991) Martine Meuwese haar onderzoek naar geïllumineerde Maerlanthandschriften gestart.

20 Van Herwaarden 1985, p. 63.

21 Vgl. P.M. Bogaert, ‘Adaptations et versions de la Bible en prose (lange d'oïl)’, in: Les genres littéraires dans les sources théologiques et philosophiques médiévales. Definition, critique et exploitation. Actes du colloque internationale de Louvain-la-Neuve 25-27 mai 1981. Louvain-la-Neuve 1982, p. 268; eveneens: Verfasserlexikon. Bd. I (1978), kolom 1216.

[p. 5]

-, wijst eveneens in de richting van een adellijk publiek. De opdrachtgever (‘mijn goede vrient’ - vs. 27082) van Maerlants tekst is evenwel niet met name bekend. Of deze hypothese gesteund wordt door de wijze waarop Maerlant de HS bewerkt heeft, zal moeten blijken. Met de bevindingen van K. Goudriaan die Maerlants bewerking van het Genesisdeel bekeken heeft, beginnen bepaalde contouren zich in ieder geval af te tekenen.

Goudriaan gaat uit van de vraag hoe Maerlant de bewerking van de HS heeft aangepakt: ‘Hoe bewerkt men een wetenschappelijk studieboek tot een episch geschiedverhaal in de trant van de Historie van Troyen of Alexanders Geesten?’ Ter beantwoording van de vraag wat en hoe Maerlant wegliet, maakt hij onderscheid tussen de regelmatige verdunning die Maerlant, passage voor passage, op de HS toepast (bewerking op micro-schaal), en meer grootschalige ingrepen die tot verandering van de algehele opbouw leiden: weglating of omzetting van complete episoden en toevoegingen van grotere omvang. Door de bank genomen blijken de veranderingen op micro-niveau van groter gewicht te zijn dan die op macro-niveau. Zo neemt Maerlant de meer technisch-wetenschappelijke notities die verstrooid zijn over Comestors tekst (bronvermeldingen, vertalingsvarianten, etymologische verklaringen) in het algemeen niet over, laat hij Comestors polemieken evenals zijn ‘quaestiones’ gewoonlijk weg, en kiest hij waar hij wordt geconfronteerd met alternatieve verklaringen doorgaans resoluut voor één ervan (en verzwijgt de overige). Heel goed vertegenwoordigd in Maerlants tekst zijn daarentegen, afgezien van het bijbelverhaal zelf, gegevens van chronologische, geografische en cultuurhistorische aard, terwijl Maerlant ook het merendeel van de apocriefe toevoegingen aan het bijbelverhaal uit de HS overneemt.

Op macro-niveau constateert Goudriaan slechts drie wijzigingen van enige importantie: Maerlant voegt een aantal typologieën in, laat daarentegen een aantal scènes die bij Comestor wel te vinden zijn weg en bekort enkele andere episoden opvallend sterk. Factoren als compositie en informatie-dichtheid (selectie) spelen bij die weglatingen en bekortingen uiteraard een rol, maar over het algemeen zal men de individuele gevallen afzonderlijk moeten bekijken en verklaren.

[p. 6]

‘Samenvattend zou men kunnen zeggen dat Maerlants bewerking van de Historia Scholastica leidt tot een sterke concentratie op het narratieve, het epische, de “geesten”, maar dan wel zó dat de verhaalde feiten en gebeurtenissen nauwkeurig worden verankerd in tijd en plaats en dat naast het puur verhalende nog heel wat encyclopedisch materiaal is blijven staan.’²² Of de door Goudriaan in het boek Genesis geconstateerde tendensen ook op macro-niveau aanwijsbaar zijn, zal in de loop van dit artikel blijken.

22 K. Goudriaan, ‘Maerlants bronnen in de Scolastica Comestor en de anderen’, in: Scolastica willic ontbinden, p. 35-53.

Vergelijking van de teksten

Voor de Scolastica-tekst heb ik gebruik gemaakt van de editie-Gysseling (vs. 1-27081), naar het oudst bewaarde handschrift. Van de HS bestaat maar één (wijd verspreide) wetenschappelijk bruikbare uitgave, die van Migne uit 1855.²³ De grootste handicap bij dit onderzoek is dat een filologisch bevredigende grondslag voor de vergelijking op basis van de beschikbare tekstedities ontbreekt.²⁴ Maar aangezien het hier vooral om een verkennend onderzoek naar de globale bewerkingswijze gaat en niet om Maerlants gedetailleerde vertaaltechniek, kan deze klip voorlopig worden omzeild. Bovendien is uit een steekproefsgewijze vergelijking met een aantal handschriften en incunabelen gebleken dat inhoudelijke afwijkingen ten opzichte van de door Migne bezorgde tekst in de overlevering van de HS opvallend gering zijn.²⁵

In de editie-Migne bestaat de HS uit twintig boeken: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium, Jozua, Richteren, Koningen I-IV, Tobias, Ezechiël, Daniël, Judith, Esther, Maccabeeën I-II, de Evangeliën en de Handelingen der Apostelen. De eerste negentien boeken zijn geschreven door Comestor, het laatste is er later aan toegevoegd door Petrus van Poitiers.²⁶ Maerlant heeft de Handelingen niet opgenomen in zijn Scolastica. Hij besluit zijn bewerking met een vertaling van Marcus 16, 20 (HS-cap. 198, r. 35-38):

Dar na ghinghen si omtrent
Predicken in menegher stede
Ende ons here wrochte mede
Met miraclen die si daden

(vs. 27077-27080)²⁷

23 Jacob van Maerlant, Rijmbijbel. Uitgegeven door M. Gysseling m.m.v. en van woordindices voorzien door W. Pijnenburg. Leiden 1983 [Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300), reeks II, deel 3]. Petrus Comestor, Historia Scholastica. Uitgegeven door J.P. Migne, Paris 1855 [Patrologia Latina, dl. 198, kolom 1045-1722].

24 De mogelijkheid dat Maerlant een geglosseerd exemplaar van de HS voor zich had, moet men daarbij zeker niet over het hoofd zien. Met het onderzoek naar de handschriftentraditie van Maerlants Scolastica heeft mevrouw M.J. Mulder een begin gemaakt (in: Scolastica willic ontbinden, p. 71-105); voor de HS ligt bij mijn weten dit (enorme) terrein nog braak.

25 Andersson-Schmitt 1983, p. 11 noot 21.

26 Zie Moore 1936, p. 118-122 en Luscombe 1985, p. 121.

27 Hoe groot is de kans dat Maerlant een HS-exemplaar met 19, dan wel met 20 boeken voor zich had? Stegmüller geeft in zijn Repertorium een lijst met handschriften (dl. 4, p. 288-290; dl. 9, p. 341), maar daaruit is niet op te maken uit hoeveel boeken die zijn opgebouwd (F. Stegmüller, Repertorium Biblicum Medii Aevi. 11 Dln. Matriti 1940-1980). Raadpleging van verscheidene catalogi leverde niet altijd even betrouwbare gegevens op - omdat het explicit van de handschriften soms niet wordt opgegeven -, maar toch bestaat de indruk dat het merendeel der handschriften uit 20 boeken is opgebouwd (zie ook Light 1988, p. 102 en Moore 1936, p. 120). Dit is op zich niet zo verwonderlijk, aangezien Petrus van Poitiers de Handelingen al voor 1183 geschreven moet hebben (Moore 1936, p. 122). Het boek ging dus reeds in een vroeg stadium deel uitmaken van de HS. Lieftinck wijst op een verlucht(!) HS-handschrift in twee delen, dat afkomstig zou zijn uit de abdij van Ter Duinen/Ter Doest, en vraagt zich af of Maerlant erin gebladerd zal hebben (zie G.I. Lieftinck, ‘De librijen en scriptoria der West-Vlaamse Cisterciënser-abdijen Ter Duinen en Ter Doest in de 12e en 13e eeuw en de betrekkingen tot het atelier van de kapittelschool van Sint Donatiaan te Brugge’, in: Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, klasse der letteren 15 (1953), nr. 2, p. 16). Dit dertiende eeuwse handschrift, dat zich momenteel in de Stadsbibliotheek van Brugge (S.B. 400-401) bevindt, omvat 20 boeken (deel I: Genesis - Koningen IV: deel II: Tobias - Handelingen). Gegevens ontleend aan: A. de Poorter, Catalogue des manuscrits de la bibliothèque publique de la ville de Bruges. Vol. II. Gembloux/Paris 1934, p. 450-451.

[p. 7]

Zoals bekend voegt Maerlant in plaats van de Handelingen op verzoek van zijn goede vriend de Wrake van Jerusalem aan de Scolastica toe.²⁸

Om een eerste indruk te krijgen van de bewerking die Maerlant toepast op de HS, heb ik het aantal regels dat Comestor aan een bijbelboek wijdt vergeleken met het aantal verzen bij Maerlant. Die telling resulteert in het volgende staatje:

Historia Scholastica			Scolastica
	aantal regels	perc.		aantal verzen	perc.	mate van bewerking
Gen.	5056	14,7	97-3370	3274	12,1	65%
Ex.	3055	8,9	3371-5211	1841	6,8	60%
Lev.	1284	3,7	5212-5435	224	0,8	17%
Num.	1875	5,5	5436-6323	888	3,3	47%
Deut.	688	2,0	6324-6442	119	0,4	17%
Joz.	711	2,1	6443-7081	639	2,4	90%
Rich.	1206	3,5	7082-8414	1333	4,9	111%
Ruth	177	0,5
Kon. I	1624	4,7	8415-9770	1356	5,0	83%
Kon. II	1366	4,0	9771-10844	1074	4,0	79%
Kon. III	2091	6,5	10845-12935	2091	7,7	93%
Kon. IV	2163	7,7	12936-15098	2163	8,0	82%
Tob.	575	1,7	15099-16219	1121	4,2	195%
Ez.	296	0,9	16220-16257	38	0,1	13%
Dan.	1650	4,8	16258-17443	1186	4,4	72%
Jud.	845	2,5	17444-17997	554	2,1	66%
Est.	864	2,5	17998-18851	854	3,2	99%
Macc. I	908	2,6	18852-20235	1384	5,1	151%
Macc. II	991	2,9	20236-20929	694	2,6	70%
Ev.	6258	18,3	20930-27081	6152	22,9	98%
	_____			_____
totaal:	34319			26985
N.B. Het gaat hier alleen om een kwantitatieve aanduiding van de mate van bewerking: welke boeken Maerlant relatief meer of minder bewerkt. Over de werkelijke (inhoudelijke) bewerking zeggen deze cijfers weinig, omdat we een regel van Comestor niet zonder meer gelijk kunnen stellen aan een vers bij Maerlant. Teneinde het vertekende beeld dat aldus ontstaat enigszins te corrigeren, wordt in de kolommen percentage (perc.) het procentuele aandeel dat een boek binnen het betreffende werk inneemt opgegeven.

28 De Wrake van Jerusalem is een verkorte bewerking naar de Latijnse vertaling (De Bello Judaico, toegeschreven aan Rufinus van Aquileia) van Flavius Josephus' Joodse Oorlog (Antiquitates Judaica): Gysseling 1983, P. IX.

[p. 8]

De gemiddelde verhouding komt zo op 79%, oftewel 21% bekorting bij Maerlant ten opzichte van Comestor.

Hoewel het misschien voor de hand ligt bij vergelijkend onderzoek uit te gaan van het gemiddelde, heb ik ervoor gekozen mij hier te richten op de boeken die de grootste afwijking ten opzichte van de gemiddelde mate van bewerking vertonen, omdat (waarschijnlijk) juist in de zeer beknopte en meest uitgebreide behandeling van bijbelboeken de fundamentele keuzes van Maerlant zichtbaar worden. Een mogelijk gevolg van deze benaderingswijze is dat nuanceringen die Maerlant op micro-niveau heeft aangebracht enigszins onderbelicht blijven, omdat vooral de grotere afwijkingen aan bod zullen komen. Deze inconsistentie hoop ik te kunnen ondervangen door aan het slot van dit artikel mijn bevindingen naast die van Goudriaan te plaatsen, die zich immers juist op het micro-niveau geconcentreerd heeft.

Sterk bekortende bewerkingen

Richten we ons eerst op de bekortingen dan is één van de dingen die opvallen aan het overzicht dat Maerlant het boek Ruth in z'n geheel overslaat. Nu is hier in zoverre iets bijzonders aan de hand, dat dit in de HS het enige boek is dat niet als zelfstandig, afgebakend geheel is opgenomen. Het vormt het 23ste, tevens laatste hoofdstuk van het boek Richteren.²⁹ In de Scolastica vinden we op deze plaats niets over Ruth terug: Maerlant stapt van HS-cap. 22 direct over naar het eerste boek Koningen. Dat hij het boek over het hoofd zal hebben gezien, is onwaarschijnlijk, daar Ruth met 177 regels een van de langste hoofdstukken in de HS is. De meest waarschijnlijke conclusie luidt dan dat de reden waarom Maerlant de geschiedenis van Ruth heeft overgeslagen van inhoudelijke aard moet zijn.

Maar heeft Maerlant het boek Ruth inderdaad zonder meer overgeslagen? Daar Comestor het in de HS heeft opgenomen moet het toch van belang zijn binnen de chronologie van het bijbels geschiedverhaal. In de laatste twee regels van het hoofdstuk over Ruth wordt dat belang duidelijk: uit het huwelijk van Ruth en Boaz

29 De toevoeging van het boek Ruth aan het boek Richteren was niet ongewoon, zie het Dictionaire de Théologie Catholique XIV-I, Paris 1939, kolom 373.

[p. 9]

wordt Obed geboren: Hic est pater Isai patris David (1295, 15-16). De afstamming van David vermeldt Maerlant pas in het boek Koningen I (vs. 9115-9154) en daar lezen wij:

Salmon wan booz den here
Dar siden an met groter eere
Huwede een wijf alse wijt horen
Die ruch [= ruth] hiet van moab gheboren
Ende voer dor onsen heren minne
Van hedinscen volke juedinne
Ende an hare wan hi na de wet
Eenen sone die hiet obeth
Obeth die wan ysai
Dar die scrifture of tellet mi
Dat hi mede iesse hiet
Die iesse des ne tviuelt niet
Was des coninx dauids vader
Dus quam sijn gheslachte al gader

(vs. 9137-9150)

Op deze plaats (tussen cap. 16 en 17 van Koningen I) rept Comestor met geen woord over Davids voorvaderen: de invoeging - een inhoudelijke verschuiving over zo'n 700 verzen - is van Maerlant zelf.³⁰

Hoewel Maerlant het boek Ruth dus wel moet hebben gekend, blijft het feit dat hij haar geschiedenis niet vertelt. De reden daarvoor kan alleen maar zijn dat het levensverhaal van Ruth niet in de optiek van Maerlant paste. In de proloog tot de Scolastica zegt hij over zijn bedoelingen het volgende:

So bem ic danne onuervaert
vraie rjme te bringhene vord
van ere gesten die ic begard
hebbe. te ontbindene jn dietsche word
Scolastica willic ontbinden
Jn dietsche word vten latine

(vs. 17-22)

Maerlant noemt Comestors werk dus ‘ere gesten’ en ook zijn eigen werk typeert hij tweemaal als geschiedverhaal: ‘dese ystorie’ en

30 Het is bekend dat Maerlant naast de HS andere bronnen heeft geraadpleegd, met name de Vulgaat met de Glossa Ordinaria (zie Gysseling 1983, p. IX). Maar het is niet aannemelijk dat structurele wijzigingen ten opzichte van de HS langs deze weg tot stand zijn gekomen.

[p. 10]

‘deser geste’ (vs. 37 en 43). Laten we het boek Tobias en de Evangeliën een ogenblik buiten beschouwing, dan blijkt Maerlants belangstelling zich in grote lijnen toe te spitsen op de verhalende historie, de geschiedenis van onderlinge strijd, van oorlogen en heldendaden ten tijde van de grote leiders van het Joodse volk (de boeken Jozua, Richteren, Koningen, Esther, Maccabeeën). Het ‘idyllische’ levensverhaal van Ruth, waarin we van dit alles niets terugvinden, zal vanuit dat oogpunt inderdaad niet interessant zijn geweest voor Maerlant.³¹

Bekijken we vervolgens welke boeken Maerlant het meest bekort: Leviticus, Deuteronomium en Ezechiël. Wat betreft de eerste twee boeken, de boeken der oude wetgeving, hiervoor geldt - net als bij het boek Ruth - dat zij slechts in beperkte mate aan het gestelde criterium van de ‘geeste’ beantwoorden en dat Maerlant ze dienovereenkomstig heeft bekort. Bij de overgang naar Leviticus zegt hij dat ook met zoveel woorden:

Maer weet wel dat mine roec
De sacrificien te bescriuene
Het ware mi pijnlic te bedriuene
Ende leec volc soud qualic verstaen
Ter ystorien willic gaen

(vs. 5214-5218)

Naast enkele meer algemene geboden neemt Maerlant vooral die informatie uit de HS over die te maken heeft met de priesterwijding van Aaron. Daarbij trekt hij steeds de vergelijking tussen de voorwaarden die aan dat oude priesterschap verbonden waren en de ceremoniële plechtigheid waarmee de wijding gepaard ging, en zijn eigen tijd: ‘Also souden nv ter stont / Met recte die papen wesen’ (vs. 5240-5241), en: ‘Dit doet die bisscop openbare / Alse hi die heleghe kerke wijt / Ende met worden benedijt’ (vs. 5276-5278).³²

In Maerlants bewerking van Deuteronomium kunnen we onderscheid maken tussen meer verhalende informatie (met bijzonderheden over de laatste dagen van Mozes; vs. 6305-6342, 6399-6442) en een deel waarin de geboden van de oude (de Mozaïsche³³) wet aan de orde komen (vs. 6343-6398). Binnen dit laatste gedeelte neemt het gebod God lief te hebben en dankbaarheid te tonen voor Zijn weldaden de belangrijkste plaats in (vs. 6343-6386); enkele andere

31 Het Lexikon für Theologie und Kirche geeft de volgende omschrijving: ‘Das Buch R., ein episches u. idyllisches Kunstwerk, ist eine Führungsgeschichte: Gott als der Haupthandelnde Lenkt hier, ohne ein Wunder zu wirken, die Handlungen der Menschen od. fügt sie seinem Heilsplan ein’ (Lexikon für Theologie und Kirche 9. Zweite, völlig neu bearbeitete Auflage. Freiburg 1964, kolom 124, cursivering van mij, P.B.). Daar het levensverhaal van Ruth in Maerlants ogen niets bood dat van belang was om te vertellen, zal hij ertoe hebben besloten het verhaal over te slaan (en alleen Ruths stammoederschap te vermelden). Of het feit dat Ruth een vrouw is van invloed is geweest op die beslissing, zal nader onderzocht moeten worden. In de Scolastica lijkt Maerlant (in navolging van Comestor?) het vrouwelijk aandeel in de geschiedenis terug te dringen. Opvallend is dat hij juist de daden van uitzonderlijke, ‘mannelijke’ vrouwen (zoals zij die een man om het leven brengen) uitvoeriger vertelt: maar van Judith weet hij dan ook dat zij was: ‘Van liue wijf van herten man’ (vs. 17445).

32 Vgl. vs. 5254-5258, 5271-5272, 5323-5324, 5350-5352, 5393-5397.

33 Zie het lemma ‘wet’ in het MNW IX, kolom 2365, onder 5: ‘Die oude wet, het tijdperk der Joodsche leer en godsdienst’ (ter onderscheiding van de nieuwe (christelijke) wet: het nieuwe testament, de evangeliën).

[p. 11]

geboden vat Maerlant in een paar regels samen (vs. 6387-6398). Hoewel Ezechiël een geheel andersoortig bijbelboek is, geldt hiervoor in principe hetzelfde als voor Leviticus en Deuteronomium: Maerlant kiest die episoden uit de HS die passen binnen het narratieve geschiedverhaal dat hij wil schrijven. Hij vat de door Comestor beschreven visioenen in negen verzen samen (vs. 16224-16232) en vertelt verder alleen over het leven en sterven van de profeet. De reden waarom Maerlant de visioenen niet overneemt, zal gelegen zijn in de aard van Ezechiëls visioenen, die niet bijdragen aan het geschiedverhaal doch op zichzelf staande ontmoetingen van Ezechiël met God zijn.³⁴ Daarnaast bestond wellicht het gevaar dat leken de visioenen zelfstandig zouden gaan uitleggen. Opvallend is namelijk dat Maerlant enkele visioenen van Daniël, die vaak ook meer droomuitleggingen met een voorspellend, heilshistorisch karakter zijn, wèl overneemt.³⁵ Maar bovenal sluit het boek Daniël inhoudelijk veel beter aan bij de rest van de Scolastica, daar over Daniëls leven en daden in de bijbel veel meer wordt verteld.

Vervolgens zijn er twee categorieën met bekortingen die aandacht vragen. De ene categorie betreft grote weglatingen en bekortingen waarvan het opmerkelijk is, dat Maerlant ze met zoveel woorden verantwoordt. Zo zegt hij bijvoorbeeld over HS - Exodus 42 (De judiciis):

Dar dede hem [mozes] god ghebode verstaen
Die hier niet harde nutte ne waren
Bedi laticker vele varen
Want al der ouder wet bestaet

(vs. 4638-4641)

Voor het niet beschrijven van de joodse feesten (vs. 6250-6254 - Numeri 39-42, 44-47) geldt dezelfde reden: zij behoren tot de oude wet.³⁶ Ook geeft Maerlant aan waarom hij de beschrijvingen van de tabernakel (vs. 4715-1718 - Exodus 45 ev.) en de tempel (Koningen III, 8 ev.) zal inkorten:

Mar dat wonder van den werke
Also alst bescriuen clerke
Es mi te lanc in dietsce word
Ende vd te bringhene vord

(vs. 11294-11297)

34 De directe invloed van God op de loop van de gebeurtenissen in het Oude Testament en het rechtstreekse contact van bijbelse personages met God lijken bij Maerlant vaak minder nadrukkelijk naar voren te worden gebracht dan bij Comestor. Of deze indruk juist is, zal nader onderzoek moeten uitwijzen.

35 Maerlant beschrijft het vierde visioen, over de wereldrijken en de komst van de Antichrist (Daniël 6 - vs. 16626-16675) uitgebreid; het vijfde visioen (Daniël 7) laat hij weg, terwijl hij het achtste, negende en tiende visioen sterk bekort samenvat (Daniël 10-12 - vs. 16912-16931).

36 Vgl. ook Koningen III, cap. 7: ‘Salomons cost van sire spise / Die na de ebreusce wise / Jn die geeste staet bescreuen / Dies van mi achter bleuen’ (vs. 11186-11189). Opvallend is dat Comestor juist veel moeite heeft gedaan om die Hebreeuwse gebruiken uit te leggen (Karp 1978, p. 87-98).

[p. 12]

Dat Maerlant zijn publiek meedeelt dat hij de beschrijvingen van de tabernakel en de tempel inkort, omdat een volledige beschrijving te lang zou worden en hem te veel moeite zou kosten, is wellicht niet zo vreemd. Maar wat te denken van de vermelding dat hij dat wat tot de oude wet behoort (en hier ‘niet harde nutte’ is), niet opneemt? Waarom verantwoordt hij dit soort weglatingen? Het lijkt erop dat Maerlant van de oude wet vooral dat overneemt waarmee zijn lekenpubliek bekend was. Naast enkele meer algemene geboden is dat bijvoorbeeld het expliciteren van bepaalde rituelen die in de liturgie belangrijk waren. De zuiver Hebreeuwse voorschriften en feesten zullen daarentegen bij Maerlants gehoor geen weerklank hebben gevonden. Dat ook een algemeen anti-Joods sentiment hierbij een rol speelde, lijkt aannemelijk.³⁷ Het belang om een lekenpubliek kennis te doen nemen van de Hebreeuwse geboden en gebruiken (en de uitleg daarvan) zal in Maerlants ogen te gering zijn geweest; de weglating ervan wordt echter - daar het toch om gewijde voorschriften gaat - wel vermeld.³⁸

De andere categorie bestaat uit hoofdstukken die Maerlant stilzwijgend overslaat. Ook hierbij gaat het veelal om hoofdstukken die Hebreeuwse voorschriften en wetten bevatten, bijvoorbeeld Numeri 6 (de wet op de jaloersheid) en Deuteronomium 15 (over het zwagerhuwelijk); om enkele capittels die Comestor aan de uiteenzetting van meningen van verschillende autoriteiten heeft gewijd, zoals Evangeliën 146 en 185 (over het eeuwige vuur en over het uur van de verrijzenis); maar ook om capittels met historische gebeurtenissen. Zo vertelt Comestor in Koningen II, 20 hoe de Gabaonieten ten tijde van David een bloedschuld vereffenen met het huis van Saul. Een gebeurtenis die we bij Maerlant niet beschreven vinden, wellicht omdat de materie van bloedschuld hem tegenstond.³⁹

Concluderend kunnen we zeggen dat Maerlant meer nog dan Comestor kiest voor de chronologische lijn van het narratieve geschiedverhaal (de ‘geeste’). Dit resulteert hierin dat hij het merendeel der Hebreeuwse gebruiken en wetgeving niet opneemt, al te lange beschrijvingen inkort en gebeurtenissen die niet voldoen aan het verhalende criterium weglaat. Dat Maerlants keuzes daar-

37 In hoeverre dat anti-Joodse sentiment gevoed wordt door Maerlant zou onderzocht moeten worden. Behalve de invoeging van een typologie (vs. 903-932) waarin de Joden (de moordenaars van Christus) vergeleken worden met Kaïn (de moordenaar van zijn broeder Abel) heb ik daar geen duidelijke aanwijzingen voor kunnen vinden. Tekenend voor Maerlants gematigde houding lijkt ook de tegenzin waarmee hij aan de bewerking van de Wrake van Jerusalem begint. Hij voegt dit werk op uitdrukkelijk verzoek van zijn ‘goede vrient’ aan de Scolastica toe (vs. 27082-27096), waarbij het wellicht niet toevallig is dat hij - in plaats van iedereen op te roepen te komen luisteren - zegt: ‘Nv hord so wie so wille hier naer’ (vs. 27096).

38 Het feit dat Maerlant voor leken schreef (‘Ende leec volc soud qualic verstaen’ - vs. 5217), zal van doorslaggevende betekenis zijn geweest. Voor Comestor, schrijvend voor geestelijken-in-opleiding, was het uitleggen van de oude geboden met betrekking tot de liturgie juist erg belangrijk, vgl. Smalley 1984, p. 240. In de SpH I-2, cap. 6, vs. 39-45 vertelt Maerlant hoe Mozes de wet ontving: ‘Ende vele gebode vander wet, Die ic hier voren hebbe gheset Indien bouc van Scolastica, Die ic nu hier overgha; Want ic anders hebbe te doene Dan vander Jueden sermoene Te makene vele parlemente’. Onder verwijzing naar Scolastica, weigert Maerlant hier de Joodse geboden uit te leggen omdat hij wel ‘anders te doene’ heeft.

39 Capittels die Maerlant weglaat: Genesis 2, 47, 55, 57, 64, 89; Numeri 5-11, 30, 37, 39-47, 51-53; Deuteronomium 3, 5-6, 11-12, 14-17; Koningen II 20; Koningen III 20, 24; Koningen IV 11, 41; Daniël 7, 18; Maccabeeën II Praefatio; Evangeliën 20-21, 28, 37, 48, 146, 185.

[p. 13]

bij - gegeven het laatste voorbeeld - mede ingegeven worden door een (nader vast te stellen) middeleeuws waarden- en normenpatroon ten aanzien van bepaalde (gruwelijke) gebeurtenissen, vooral als die geen aansluiting vonden bij de belevingswereld van het publiek, lijkt aannemelijk.⁴⁰

40 Speelt misschien ook mee dat de wraak van de Gabaonieten op het huis van Saul in Maerlants ogen niet gerechtvaardigd was, of dat het zou kunnen leiden tot excessen waarbij deze bijbelse gebeurtenis als rechtvaardiging voor moord zou worden aangewend?

Meer uitbreidende bewerkingen

De boeken die Maerlant het meest uitgebreid behandelt zijn Richteren, Tobias en Maccabeeën I. Waaraan zullen deze boeken hun grotere belangstelling te danken hebben, welke (specifieke) functie vervullen zij binnen het verhaal?

Beginnen we bij het boek Richteren: hierin wordt de opeenvolging der richters met de gebeurtenissen die in hun tijd plaatsvonden beschreven. Het kroniekachtige karakter van het boek wordt door Comestor nog versterkt doordat hij regelmatig incidentia invoegt, een opzet waarin Maerlant hem in grote lijnen volgt. Op bijna alle plaatsen waar Comestor een incidens invoegt, doet Maerlant dat ook (behalve na HS-cap. 9).⁴¹ Inhoudelijk stemmen de gegevens echter niet altijd overeen; Maerlant beperkt zich hoofdzakelijk tot het overnemen van gebeurtenissen die vooraf gaan aan en volgen op de verwoesting van Troje. Voor de strijd om de stad zelf verwijst hij evenwel naar zijn Historie van Troyen:

Jn sinen derden iare was
Troien verloren als ict las
Dat ic hier voren in dietsch dichte
Hoe ment verloes ende hoe ment stichte

(vs. 7909-7912)

Ook blijkt Maerlant een voorliefde te hebben voor dingen die voor de eerste keer in de geschiedenis gebeuren of uitgevonden worden. Soortgelijke vermeldingen zijn bij Comestor te vinden (vergelijk HS 1281, r. 9-10 - vs. 7670-7671), maar Maerlant lijkt er op eigen initiatief een aantal toe te voegen. Zo weet hij te vertellen wanneer ‘Fauelen eerstwaruen vonden’ werden (vs. 7294), en dat de uitvinder van de harp tevens de eerste arts was (vs. 7406-7407). Waar hij deze gegevens vandaan heeft gehaald, is vooralsnog onduidelijk.

41 De incidentia zijn te vinden in HS-cap. 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 14, 15 en 20; vgl. Scolastica vs. 7211-7214, 7271-7294, 7403-7422, 7663-7674, 7759-7776, 7783-7792, 7885-7890, 7901-7904, 7909-7912 en 7921-7934, 8219-8226.

[p. 14]

Dat Maerlant het boek Richteren (relatief) uitgebreid behandelt, heeft tot voornaamste verklaring wel het feit dat het een belangrijke schakel vormt in de keten van chronologisch geordende geschiedschrijving. Een afdoende verklaring is dit echter niet, omdat men zich kan afvragen waarom hij de Koningen-boeken, waarin men eveneens verhalen over strijd, oorlogen, heldendaden en verraad vindt, dan niet in dezelfde verhouding heeft bewerkt. Een vluchtige vergelijking tussen Richteren en Koningen II (het boek dat in de HS qua lengte het dichtst in de buurt komt van Richteren) lijkt uit te wijzen dat Comestor in Koningen veel meer commentaar (uitweidingen, verklaringen en uitleggingen) heeft toegevoegd dan in Richteren. Behalve dat Maerlant dit commentaar voor het merendeel schrapt, beperkt hij zich - meer nog dan Comestor - tot de verhalende hoofdlijn binnen de episoden. Het narratieve karakter van het Koningenboek maakt die verdichting tot de ‘geesten’ rond de centrale figuur van het boek ook beter mogelijk dan bij een kroniekachtig boek als Richteren. Bovendien lijkt Maerlant gebruik te maken van een ‘soberder’ vertelwijze dan Comestor (veel dialogen bijvoorbeeld kort hij in of laat hij weg). Al met al kunnen we zeggen dat Maerlant de beide boeken verhaaltechnisch op één lijn tracht te brengen, met fixatie op het narratieve, en dat in verband hiermee in Koningen - waar Comestor nogal ‘academisch’ uitweidt - meer overgeslagen moet worden dan in Richteren. Selectie is de (voornaamste) oorzaak van de grotere mate van bekorting binnen het boek Koningen in de Scolastica.

Met betrekking tot Maccabeeën I kunnen we een soortgelijke verklaring aandragen. Aangezien de hoeveelheid door Comestor toegevoegd commentaar aan dit boek betrekkelijk klein is, hoefde Maerlant relatief weinig informatie te schrappen en kon hij de in de HS vertelde geschiedenis over de opstand van de Joden onder leiding van de zoons van Mathatias vrijwel in z'n geheel overnemen. Daarnaast zijn ook in dit boek enkele wijzigingen van de hand van Maerlant waarneembaar. De eerste toevoeging vinden we op de grens van het boek Esther naar het boek Maccabeeën I. Maerlant voegt hier een aantal episoden (vs. 18788-18851) in die we in

[p. 15]

de HS pas zo'n 1000 regels verderop tegenkomen, in het eerste hoofdstuk van het tweede boek der Maccabeeën. In het laatste hoofdstuk van Esther wordt de komst van de wrede Antiochus Epiphanes en zijn verbod op uitoefening van de Joodse godsdienst vermeld. Met het invoegen van de episoden die de wreedheden van Antiochus ten opzichte van wetsgetrouwe Joden beschrijven, schept Maerlant de gelegenheid de overgang naar Maccabeeën I soepel te laten verlopen:

Dor dese iammerlike sake
Sende onse here vrake
Als sulke als ghi sult horen

(vs. 18852-18854)

Er is nog een tweede verschuiving vanuit Maccabeeën II, cap. 1 naar Maccabeeën I (vs. 19470-19505) waarmee Maerlant de chronologie van het verhaal tracht te herstellen: de droom waarin Judas Machabeus van de profeet Jeremias een gouden zwaard krijgt. Deze gebeurtenis voorziet Maerlant van het volgende commentaar:

Hier wanic wel bi desen drome
Bi der figure as ict gome
Dar die heleghe ieremias
Tsuerd gaf den goeden judas
Dat hine van gods aluen ridder dede
Want vele liede lien mede
Dat hi deerste ridder was
Ghelouech man nv merket das
Ende van gode ghewijt mede
Jn vans elniet in die waerhede

(vs. 19524-19533)

Resteert het boek Tobias, waaraan Maerlant bijna twee keer zoveel verzen wijdt als Comestor regels. Alvorens nader op de inhoudelijke veranderingen in te gaan, is het wellicht inzichtelijk eens te kijken hoe de mate van bewerking verhoudingsgewijs binnen de hoofdstukken van het boek ligt:

[p. 16]

Historia Scholastica					Scolastica
		aantal regels	perc.	aantal verzen	perc.	mate van bewerking
	(Praefatio)	39	6,8%	17	1,5%	44%
1	De Tobia	357	62,1%	968	86,4%	271%
2	De morte Godoliae	51	8,9%	21	1,9%	41%
3	De descensu reliquiarum Judae in Aegyptum, et obitu Jeremiae	114	19,8%	99	8,8%	87%
4	De captivitate reliquiarum Judae	14	2,4%	16	1,4%	114%

Maerlants belangstelling gaat dus - in navolging van de HS, maar sterker nog - voornamelijk uit naar de geschiedenis over de lotgevallen van de wetsgetrouwe Tobias en diens gelijknamige zoon. Maakt bij Comestor het Tobias-verhaal 62% van het totale boek uit, bij Maerlant is dat percentage opgelopen tot 86%.

Ook uit de inleiding die Maerlant aan deze ‘ystorie’ vooraf laat gaan, blijkt dat dit boek een bijzondere plaats binnen de Scolastica inneemt:

Nv hord van hem scone dinc
Ende waer. want al dus
Bescriuet ons sente ieronimus
Vten caldeuscen in latine
Jn dietsce sal ict met mire pine
Vortdichten hier comet tbeghin
God here verlicht minen sin

(vs. 15109-15115)

Hoewel Maerlant meer Oudtestamentische boeken van inleidende verzen voorziet⁴², is dit de enige plaats waar hij een levensgeschiedenis zo expliciet in een afzonderlijke ‘tussen-proloog’ aanprijst. De reden hiervoor ligt in het deugdelijke karakter van het boek Tobias: ‘Ende van goeden lieden so staen / Hare duegheden bescreven’ (vs. 15093-15094), terwijl ‘den quaden’ na de dood vergeten worden. De geschiedenis van Tobias is zo'n verhaal dat altijd

42 Exodus, vs. 3371; Leviticus, vs. 5212; Numeri, vs. 5436; Deuteronomium, vs. 6324; Jozua, vs. 6443; Richteren, vs. 7082; Koningen, vs. 8415; Judith, vs. 17444.

[p. 17]

in de herinnering zal blijven. Ook achteraf wordt het belang van het boek door Maerlant nog eens nadrukkelijk onderstreept:

Nv merct ghi ionxte ende ghi meeste
Die goede die sijn onuergheten
Vele warre wildijt weten
Liede met thobiase gheuaen
Die riker waren sonder waen
Sterker. sconre. bet gheboren
Dar wi niet of bescreuen horen
Mar die dueghet die thobias dede
Ende sine grote verduldechede
Dar hem af sident quam eere
Ne verghet men nemmermere
...
Bedi es dit van hem ghescreuen
Dat men merken sal ende leeren
Wat duegheden wat groter eeren
Dat comt van diene gode
Ende te houdene sine ghebode

(vs. 16031-16059)

De geschiedenis van Tobias krijgt bij Maerlant aan het slot dus een onmiskenbaar didactische toepassing: aan Tobias' navolgenswaardige levenswijze moet het publiek een voorbeeld nemen. Dit blijkt nog eens duidelijk uit het feit dat Maerlant niet alleen de deugdenleer van de oude aan de jonge Tobias uitvoerig verhaalt (vs. 15406-15453), maar tevens een moralisatie invoegt waarin een klacht over de eigen tijd wordt geuit:

Merct ghi vroede ende ghi meeste
Vp des goeds thobias feeste
Ghi prelate der helegher kerken
Leerd na dese een deel werken
Hi ne bat niet condechlike
Te siere feesten te comene de rike
Mar arme ende die gode ontsaghen
O wi armen in onsen daghen
Sijn die arme vd ghesloten
Die gode ontsien sijn verstoten

[p. 18]

 

Ouer hem comen die menestrele

 

Die men nv gheuet al te vele

 

Die rike comen ouer die arme

 

Des den riken god ontfarme

 

Dat wi die deughet lesen wi clerke

 

Ende niet ne volghen int ghewerke

 

(vs. 15238-15253)

Naast een aantal kleinere moraliserende opmerkingen⁴³ zijn er nog enkele toevoegingen en uitbreidingen van Maerlant ten opzichte van Comestor te bespeuren. Zo legt Maerlant bijvoorbeeld uit, wie de vijf vrouwen waren die Anne heetten (vs. 15994-16015) en refereert hij zo'n 70 verzen daarvoor aan de voorspelling van de profeet Ionas over de verwoesting van Nineve.⁴⁴

Ook kruisverwijzingen komen we regelmatig in de Scolastica tegen. Zo wordt in het begin van het Tobias-boek verteld over Tobias de oude - zijn leven en wetsgetrouwe levenswijze - en worden de historische gebeurtenissen beschreven die tijdens zijn leven plaatsvonden. Wat opvalt, is dat Maerlant de geschiedenis van Tobias in de tijd probeert te verankeren door een aantal keren terug te verwijzen naar dingen die hij reeds eerder heeft verteld: de eerste keer zegt hij simpelweg ‘als ghi hier voren / Jn die geste mocht veroren’ (vs. 15128-15129); de twee volgende keren verwijst hij naar het ‘coninghe boec’ (vs. 15196 en 15222). Aan het slot van het boek (na de dood van de jonge Tobias, vs. 16062) vindt eenzelfde procedure plaats, maar nu onder verwijzing naar wat nog gaat komen: ‘Hord vord hier naer cortelike...’ (vs. 16069). De kruisverwijzingen geven de lijnen en verbanden binnen de chronologisch vertelde geschiedenis aan, vormen als het ware een soort vlechtwerk door de tekst. Zij tonen zowel Maerlants eigen overzicht en compositiebewustzijn, als zijn streven de lezer/luisteraar - meer dan Comestor - een doorlopend verhaal voor te schotelen.

Een laatste type uitbreidingen geldt de passages waar Maerlant, zoals al vaker is opgemerkt, typologieën in zijn Scolastica invoegt. In het boek Richteren bijvoorbeeld wordt het verhaal drie maal onderbroken door een typologie. De eerste keer nadat Jahel Sisara heeft gedood (vs. 7370-7386), de tweede maal naar aanleiding van

43 Vgl. vs. 15135, 15209, 15316, 15374-15375, 15974, 15986-15987.

44 Die voorspelling van Jonas is terug te vinden in HS Koningen IV, cap. 21, r. 32-48. In de Scolastica neemt Maerlant op deze plaats alleen de toevoeging van Comestor over: Hic praedixit signum eversionis Jerusalem, oftewel: ‘“Hi vorseide langhe te voren / Dat men iherusalem soude storen” (vs. 13938-13939). De verwijzing naar Ionas’ profetie in het boek Tobias zal waarschijnlink uit een andere bron (de Vulgaat?) stammen.

[p. 19]

het vlies van Gideon (vs. 7509-7520) en de derde keer naar aanleiding van Samsons middernachtelijke vlucht uit de stad:

Dit bediet met groter eren
Die verrisinge ons Heren
Die was in die ridders machte;
Maer hi verrees te middernachte
Ende ontclam hem crachtelike
Upten berch van hemelrike
(editie-David, vs. 8155-8160)⁴⁵

Het gaat om typologieën in de meest eenvoudige vorm: figuren, voorwerpen en gebeurtenissen in het Oude Testament vormen de voorafschaduwing van personen en heilsfeiten in het Nieuwe Testament.

Karakteristiek voor de HS is de uitsluiting van spirituele exegese (allegorische en tropologische interpretaties) en het presenteren van de gebeurtenissen in het Oude en het Nieuwe Testament binnen een synchroon perspectief. Door Comestors letterlijke exegese te verrijken met typologische uitleggingen wijzigt Maerlant de verhouding tussen beide Testamenten. Met het invoegen van de typologieën tracht hij de diachrone relatie tussen het Oude en Nieuwe Testament te herstellen (of ten minste het belang van het Nieuwe ten opzichte van het Oude Testament te onderstrepen).⁴⁶ Bijzonder interessant in dit opzicht is de vergelijking die Maerlant, onafhankelijk van Comestor, bezigt in de proloog van de Scolastica:

der noten gheliict dese ystorie
dat meerct wel in huwe memorie
die buten bitter heft die slume
die scale so art dat mense cume
Metten tanden mach ghewinnen
Maer al die soeteit die es binnen

(vs. 37-42)

Nu blijkt de vergelijking met de noot een veel gebruikte metafoor te zijn om de verschillende betekenislagen van de Schrift mee aan te duiden. Aanleiding daarvoor was de uitleg van Numeri 17: 8, dat uit de bloeiende staf van Aäron noten, om preciezer te zijn

45 In hs. C ontbreekt het oorspronkelijke folio 50 (een nieuw, uit de 17-de eeuw daterend folio is ter plaatse ingevoegd). Het ontbrekende stuk tekst komt overeen met editie-David vs. 8070-8216 (HS 1287, r. 55-1289, r. 54).

46 Reeds in het begin van zijn verhaal geeft Maerlant duidelijk de lijn aan die hij wil volgen: de genealogische lijn die rechtstreeks naar Jezus loopt. Hij vermeldt gebeurtenissen met betrekking tot bepaalde personen niet, omdat die niet van belang zijn met betrekking tot de afstamming van Christus, vgl. vs. 1363-1365, 1968-1974, 2056-2058, 2167-2170, 2744-2749.

[p. 20]

amandelen, ontsprongen zijn. Bij de amandel wordt de kern door een schaal met een dubbele laag bedekt; aan de buitenkant de bittere bast van het gedroogde vruchtvlees, daaronder de harde schaal van de noot. De eigenschappen bitter, hard en zoet typeren de werking van de verschillende betekenislagen.⁴⁷ Daarbij duidt bitter over het algemeen op de letterlijk-historische betekenis, terwijl hard en zoet zowel de allegorische als de moralistische interpretatie kunnen aanduiden.

Maerlant geeft de volgende uitleg bij de vergelijking: men moet door de bitter smakende bast (de lengte van het verhaal) en de harde schaal (‘dats dat niemen al te male / Mach verstaen wat die wort dieden’ - vs. 48-49) van de noot heen, voor men de zoetheid binnenin bereikt. De zoetheid van de noot is dat de mensen ‘die recht verstaen ende recht minnen / Ende wareit ende goet bekinnen’ (vs. 51-52) deze woorden graag horen lezen: ‘Want daer ne mach ghen verlies an weesen’ (vs. 56). Maerlant waarschuwt het publiek dus voor de lengte en de moeilijkheid van het verhaal, maar stelt daar het (morele) profijt dat men eraan overhoudt tegenover. Naar mijn mening kunnen we deze interpretatie nog een stap verder voeren. In het licht van de relatie die Maerlant tussen het Oude en het Nieuwe Testament tracht aan te brengen, kunnen we Maerlants uitleg als volgt specificeren: de bitterheid geeft de lengte van het Oudtestamentische verhaal aan; de hardheid duidt op de moeilijkheid het Oude Testament naar waarde te schatten, de duistere bedoeling ervan te begrijpen (het invoegen van de typologieën, waarmee het Oude Testament in het kader van de Verlossing wordt geplaatst, zal hiertoe hebben bijgedragen)⁴⁸; terwijl de zoetheid (de kern) wordt gevormd door het Nieuwe Testament, ‘Dat ons te uerstane doet / Hoe men sal met groter spoet / Hemelrike ter zielen ghewinnen’ (vs. 20956-20958).⁴⁹

47 H.J. Spitz, Die Metaphorik des geistigen Schriftsinns. Ein Beitrag zur allegorischen Bibelauslegung des ersten christlichen Jahrtausends. München 1972 [Münstersche Mittelalter-Schriften Band 12], p. 62-63.

48 Het (horen) lezen van het Oudtestamentische verhaal zal voor een lekenpubliek dat toch vooral vertrouwd was met het leven van Jezus een behoorlijke opgave zijn geweest. De typologieën zullen in dat opzicht zeker hun waarde hebben bewezen. Of het aantal ingevoegde typologieën toereikend was om die relatie goed te kunnen leggen, durf ik niet te zeggen. Hierbij zal zeker een rol spelen hoe bekend het publiek (bijvoorbeeld via de preek) met deze vorm van exegese was. Een tweede factor (van geheel andere aard) is dat de typologieën waarschijnlijk geen eigen vinding van Maerlant zijn, maar dat hij afhankelijk was van wat zijn - nog ongeïdentificeerde - bron hem bood.

49 De relatie tussen de twee Testamenten komt nogmaals aan de orde op de overgang van het Oude naar het Nieuwe Testament via de vergelijking met twee molenstenen, vs. 20936-20958 - vgl. Spitz 1972, p. 77-79.

Conclusie

In de proloog van de Scolastica vertelt Maerlant welk nut het lezen van dit werk zal opleveren. Hij belooft zijn publiek:

[...] vraie rime ende ware woerd
hoe dat die tiit es comen voerd

[p. 21]

 

Sint dat die werelt erst begonde

 

al tote dien dat quam die stonde

 

dat ihesus xpristus te hemele clam

 

die onse mensceit ane nam

 

hier vindic rime dachcortinghe⁵⁰

 

ende daer toe ware leeringhe

 

(vs. 29-36)

Hoe onbekend het bijbelverhaal (ook later) nog altijd was, blijkt uit een tweetal door Jonckbloet geciteerde verzen: ‘dat testament, dat menich kersten cume kent’.⁵¹ Dit verklaart waarschijnlijk het succes van Maerlants werk. Dertien jaar later zegt hij in de Spiegel Historiael: ‘Scolastica, dat gespreet es verre ende na’⁵² - een bewering die gesteund lijkt te worden door het grote aantal handschriften en fragmenten dat is overgeleverd.

Hoe vernieuwend Maerlants werk ook was vanuit het oogpunt dat hij als eerste de bijbelse historie in het Diets toegankelijk maakte, zijn visie op de relatie tussen het Oude en Nieuwe Testament was in vergelijking met Comestor traditioneel. De twee kenmerkende eigenschappen van de HS die maken dat de balans tussen beide Testamenten wordt hersteld, vinden we bij Maerlant slechts gedeeltelijk terug: terwijl Comestor allegorische en tropologische interpretaties bewust uitsluit, voegt Maerlant zijn typologieën in⁵³; en waar de HS gekarakteriseerd wordt door een synchroon perspectief, neigt Maerlant ertoe dat om te buigen naar een meer diachrone benadering.⁵⁴

Het Oude Testament blijft in Maerlants optiek voorgeschiedenis, een aaneenschakeling van historische gebeurtenissen die vooraf gaan aan het hoogtepunt in de geschiedenis van de mensheid: het leven en sterven van Christus. Het boek Tobias niet te na gesproken, moeten de lezers en hoorders het morele profijt toch vooral uit het Nieuwe Testament trekken. Dit lijkt gesteund te worden door de constatering dat het merendeel van de (expliciete) moralisaties in de Evangeliën is te vinden, dat Maerlant de acht salicheden (vs. 22669-22699) en het pater noster (vs. 22700-22739) van aan leken aangepast uitleggend commentaar voorziet, en de parabelen - waarnaar bij Comestor slechts verwezen wordt (HS-cap. 70-71) -

50 David heeft dit vers in zijn editie opgenomen als: ‘Hier vindi reyne dachcortinge’. De hier vreemd aandoende vorm vindic vermeldt hij niet; als variante lezing geeft hij slechts ‘reine’ (in de hss. B, C en D). Ook het MNW (VI, 1220) geeft het vers alleen onder ‘reine’. Maar moeten we de betekenis ‘rijm, verzen’ (van ‘rime’, MNW VI, 1417-1420), in tegenstelling tot Comestors proza, wel op voorhand uitsluiten?

51 W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der middennederlandsche dichtkunst. 3-de deel, 1-ste stuk. Amsterdam 1854, p. 56. Jonckbloet vermeldt echter niet uit welk handschrift deze verzen afkomstig zijn (in handschrift C komen ze in ieder geval niet voor en in de editie-David heb ik ze evenmin kunnen achterhalen). Naar alle waarschijnlijkheid moeten we de verzen dus toeschrijven aan een latere kopiïst.

52 Jacob van Maerlant, Spiegel Historiael. Met de fragmenten der later toegevoegde gedeelten bewerkt door Philip Utenbroeke en Lodewijc van Velthem. Uitgegeven door M. de Vries en E. Verwijs. 4 Dln. Leiden 1861-1879. Het citaat is te vinden in de eerste partie, boek 1, cap. 12, vs. 5-6.

53 Vgl. Karp 1978, p. 74-80.

54 ‘The Historia scholastica is unique in adopting the synchronic perspective. The synchronic approach reestablished the balance between the Old and New Testaments. The Old Testament retained its integrity as a record of the Hebrew experience from the origin of the Hebrew people through the time of the Maccabees. The New Testament was presented as the climax of that experience, its fulfillment rather than its repudiation’ (Karp 1978, p. 81).

[p. 22]

vrij uitgebreid navertelt (vs. 23336-23403). De nuttige morele werking die daarentegen van het Oude Testament uitgaat, is volgens Maerlants eigen zeggen gering:

Hi [de steen] leghet recht in diere ghebare
Als of hi cranken orebare
Dade al es hi daer gheset
Ende dit bediet die oude wet
Die lettel zielen te hemele brochte
Ende lettel orboren wrochte

(vs. 20944-20949)

Daarmee is niets te na gezegd over het Oude Testament, dat als geschiedverhaal wel degelijk een eigen functie had. ‘La Bile a été au moyen âge un livre d'histoire. [....] A ce goût pour les livres historiques, il n'y a pas une explication unique, plusieurs facteurs interviennent. On peut penser que les livres historiques de la Bible qui comportent tant de leçons de gouvernement, de sagesse et même de stratégie devaient intéresser les princes. Les Croisades de leur côté ont dû susciter un regain d'intérêt pour la géographie et l'histoire bibliques, et les pèlerinages prirent le relai[s].’⁵⁵ Zo ook bij Maerlant die, zoals ik heb trachten aan te tonen, bijzonder veel belang hecht aan het historisch-narratieve element, het geschiedverhaal.

De mate waarin Maerlant de HS bewerkt, wordt in eerste instantie bepaald door het ‘soort’ bijbelboek (de soort informatie waaruit een boek is opgebouwd) en de hoeveelheid door Comestor toegevoegd commentaar aan de bijbelse hoofdtekst. Het selectie-criterium dat daarbij bepalend is voor het meer of minder uitgebreid navertellen van een episode, is dat van de ‘geeste’:

Jc ne ebs de helt niet gheel
Geseit dats mi scrifture seghet
Want mi ander dinc ouer leghet
Des moetic corten dese feeste
Ende volghen na der geesten

(vs. 11695-11699)⁵⁶

Het willen ‘volghen na der geesten’ is de voornaamste reden om de boeken Leviticus, Deuteronomium en Ezechiël te bekorten. Er

55 Bogaert 1982, p. 261 en 264. Zie ook F.J. Schmale, Funktion und Formen mittelalterlicher Geschichtsschreibung. Eine Einführung. Mit einem Beitrag von H.W. Goetz. Darmstadt 1985, p. 122.

56 Vgl. vs. 2058, 8417-8418, 10132, 10752, 12119-12121, 15128-15129, 16030, 16060, 16625, 17444, 17997, 21570-21571.

[p. 23]

is echter een tweede reden, die Maerlant (voor Leviticus) als volgt motiveert: het beschrijven van de ‘sacrificien’ is voor hemzelf een zware opgave en leken zouden het weleens ‘qualic’ kunnen ‘verstaen’. De Hebreeuwse wetten, geboden en gebruiken behoren immers tot de ‘oude wet’, waarvan het belang (het nut) voor een middeleeuws publiek over het algemeen gering is. De geboden die Maerlant wel overneemt zijn algemeen van inhoud, of voorziet hij van uitleg, bijvoorbeeld door het verband met zijn eigen tijd te leggen.

Het tegenovergestelde geldt voor de drie relatief verlengde boeken: Richteren, Maccabeeën I en Tobias. Waarbij de eerste twee niet alleen veel episoden met historische daden en gebeurtenissen bevatten, maar tevens onmisbaar zijn binnen de chronologie van het geschiedverhaal; het derde ontleent z'n belang onmiskenbaar aan de moreel-didactische inhoud.

We moeten dan ook constateren dat Goudriaans bevindingen voor het Genesis-boek op micro-niveau een afspiegeling zijn van het patroon dat zich voor de hele Scolastica begint af te tekenen. Uit het verschuiven van bepaalde gegevens (de afstamming van David, de invoegingen van Maccabeeën II naar Maccabeeën I) blijkt niet alleen, dat Maerlant de chronologie binnen het verhaal goed in de gaten hield, maar tevens hoe vertrouwd hij was met Comestors tekst. Ook de veelvuldig voorkomende kruisverwijzingen in zijn eigen werk geven aan dat Maerlant goed thuis was in het materiaal. Zijn belangstelling voor gegevens van cultuur-historische aard vinden we onder andere terug in de vermeldingen dat iets voor de eerste keer plaatsvond. En hoewel Maerlant geografische vermeldingen over waar bepaalde gebeurtenissen zich afspeelden regelmatig overneemt, bestaat toch de indruk dat hij zich in hoofdzaak beperkt tot het noemen van de meer bekende plaatsnamen (in het bijzonder Jeruzalem).⁵⁷ Waar de grenzen van Maerlants selectiecriterium inhoudelijk precies liggen, zal evenwel uit meer gedetailleerd tekstvergelijkend onderzoek moeten blijken. Niet alleen zal per boek de vraag beantwoord moeten worden welke informatie Maerlant wel of niet van Comestor overneemt (en waarom), maar ook welk compositie-patroon zich binnen de narratieve episoden

57 Onbekendere plaatsnamen kunnen wel eens aanleiding geven tot verwarring. Maerlant vertelt in de Scolastica tweemaal dat de stad Iaef ook Ioppe genoemd werd (vs. 11231-11232, 19804), maar gebruikt verder steeds de naam Iaef. Er is één uitzondering: in vs. 20078 noemt hij de stad - in navolging van Comestor - opeens Ioppe.

[p. 24]

aftekent. De tendens die ik meen waar te nemen is, dat Maerlant Comestors verhalende uitweidingen (zoals dialogen, gedetailleerde beschrijvingen, opsommingen) over het algemeen sterk bekort opneemt: informatiedichtheid lijkt hier belangrijker dan literaire compositie.

Samenvattend kunnen we zeggen dat Maerlant de wetenschappelijk-theologische component van de HS grotendeels heeft weggewerkt (al heeft hij nog heel wat encyclopedisch materiaal laten staan), en zich concentreert op het historisch-narratieve. Of we - ondanks die concentratie op de ‘geesten’ - de Scolastica (in de woorden van Goudriaan) ook kunnen typeren als ‘een episch geschiedverhaal in de trant van de Historie van Troyen of Alexanders Geesten’, is een vraag die ik op basis van mijn onderzoek niet afdoende kan beantwoorden. Er lijkt zeker wat voor te zeggen om de Scolastica meer aan een encyclopedisch kroniekwerk als de Spiegel Historiael verwant te zien⁵⁸, dan aan de twee bovengenoemde historische leerdichten. De keuze voor de verhalende lijn, die zowel op macro- als op micro-niveau zichtbaar wordt in de mate en in de wijze waarop Maerlant de verschillende boeken heeft bewerkt, lijkt de hypothese te bevestigen dat de Scolastica voor een wereldlijk, adellijk publiek geschreven zal zijn. De vorstenspiegel-functie die uit het Oudtestamentische deel van het werk spreekt, is (getuige Bogaert) eveneens een aanwijzing om het publiek in aristocratische kringen te zoeken. Zullen het bovendien niet juist deze edele lieden zijn geweest, die zich zorgen moesten maken over het in de geschiedenis voortleven van de goede naam (waaraan het Tobias-deel zo duidelijk refereert)?

Ter afsluiting moeten we concluderen dat Maerlant zich terdege bewust is geweest van de implicaties die het toegankelijk maken van bijbelse geschiedenis voor een lekenpubliek meebracht. Uit het beeld dat van de Scolastica begint te ontstaan, blijkt dat hij (tenminste) een duidelijk omschreven idee gehad moet hebben over de wijze waarop hij de HS wilde bewerken, voor hij daadwerkelijk aan de vertaling begon. De kritisch-selectieve werkwijze ten opzichte van zijn bron, de accenten die Maerlant zelf aanbrengt binnen de tekst en de stichtende werking die van het verhaal moet uitgaan,

58 In hoeverre de Scolastica en de Spiegel Historiael inhoudelijk complementair zijn, is een interessante onderzoeksvraag. Ondanks de problemen waaraan Maerlant in de proloog van de Spiegel Historiael refereert: ‘Want ic leeken weten dede / Uter Byblen die heimelichede’ (vs. 85-86)’, verwijst hij in dit werk vrijelijk naar zijn Scolastica (vgl. noot 1). Is het niet het meest waarschijnlijk dat Maerlant zijn moeilijkheden met ‘dat paepscap’ aan de door hem ingevoegde typologieën te danken zal hebben, en dat hij met bijbels ‘heimelichede’ doelt op de geheimen, de mysterieën uit de bijbel (MNW III, kolom 280-281), die hij met behulp van aan de geestelijkheid voorbehouden spirituele exegese heeft geopenbaard? Vgl. hierover: J.J. van Moolenbroek, ‘Maerlants Scolastica: een waagstuk?’, in: Scolastica willic ontbinden, p. 13-35.

[p. 25]

maken de Scolastica tot een werk waarin we de hand van de meester duidelijk herkennen. En hoewel de waarschuwing die Maerlant via de vergelijking in de proloog geeft nog steeds van toepassing is, blijft het alleszins de moeite waard deze noot te kraken.

januari 1991

Adres van de auteur:
NLCM - RUL
Postbus 9515
2300 PA Leiden