Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 106

[p. 287]

Jeroen Jansen
‘Ghy Amsterdammer burgers..., ick ben u mee poortres’

De aangesproken toeschouwers van de ‘Warenar’

In de ‘Voor-reden’ tot de Warenar (1617) zorgt de deugd Miltheyt voor de introductie: haar geruzie met Giericheydt geeft al iets van de te behandelen thematiek aan, terwijl de onverhulde verwijzing naar het voorbeeld van Plautus (vss. 65-68, 71) een zeker prestige aan het nieuwe stuk kon verlenen. Toch aarzelt Miltheyt niet te vermelden dat het hier en nu om een echt Amsterdams blijspel handelt (vss. 69-70, 72-74). Dat was ook al impliciet gebleken uit haar openingswoorden tot de toeschouwers:

‘Ghy Amsterdammer Burgers en ingheboren,
En die boven al hebt tot woonplaets verkoren
d' Edele Stadt, die deurboren gaet de wolcken met heur kroon,
Van Keyserlijcke handt ontfanghen te loon,
Zijt niet verwondert of schoon mijn gewaed wat wilt “weyt,
Ick ben u mee Poortres, de ruymschottelde Miltheyt...’.

Tot welke toeschouwers richt zij zich hier? Vrijwel alle tot dusverre verschenen tekstedities van de Warenar geven op deze vraag antwoord, waarbij het publiek steeds in drie groepen wordt verdeeld. De eerste groep wordt gevormd door de ‘Amsterdammer Burgers’ (vs 1), ingezetenen met burgerrecht; de tweede groep bestaat uit de ‘ingheboren’ (vs 1), mensen die in Amsterdam zijn geboren, maar dit burgerrecht niet bezitten; en ten derde worden zij toegesproken ‘die boven al hebt tot woonplaets verkoren/d' Edele Stadt’ (vss. 2-3), zij die in Amsterdam zijn gaan wonen en er dus niet geboren zijn.¹

De uitleg van de verschillende tekstediteurs ontkomt zo niet aan een eigen toevoeging - het al dan niet bezitten van burgerrecht - op grond waarvan de drie groepen op een logische wijze kunnen

1 Zie bijvoorbeeld de Warenar-edities van P. Leendertz Wz (in: Gedichten van P. Cz. Hooft. Amsterdam 1875, dl. II, p. 271); G. Velderman (Doetinchem 1883, p. 3); P. Leendertz jr. (Warenar van P.C. Hooft en S. Coster. Zwolle z.j. (1896), p. 101); Leendertz/Stoett (in Gedichten van P.C. Hooft. Amsterdam 1900. dl II, p. 285); maar ook recentere als die van J. Bergsma/C.A. Zaalberg (Zutphen, z.j. (1973), 4e druk, p. 18); A. Keersmaekers (Antwerpen 1976, 4e druk, p. 33); en C. Kruyskamp (Zwolle 1979, 5e druk, p. 21).

[p. 288]

worden gescheiden, d.w.z. zonder dat van ‘verdubbeling’ sprake is en men zou kunnen opmerken dat de eerste groep van burgers toch ook òf tot de ‘ingheboren’ (de tweede groep) òf tot de inwijkelingen (de derde groep) behoort.

Inderdaad is hier sprake van een ‘eigen toevoeging’, aangezien het woord ‘burger’ in de zeventiende eeuw niet ‘het bezitten van poorterrecht’ impliceert - zoals ook op andere plaatsen in de Warenar (vss. 575, 1054-5) niet op dit recht wordt gedoeld.² Eveneens valt niet uit te maken of de ‘ingeboren’ hiermee geprivilegieerd waren. Het woord ingeboren betekent louter: ‘in de stad geboren’.³ Natuurlijk bestond er een grote groep geboren Amsterdammers die het burgerrecht niet bezat, maar er was ook een groep ingeborenen die - als zoon of dochter van een poorter - juist hierom wel poorter was. Hetzelfde geldt mutatis mutandis voor de derde groep, de inwijkelingen, die het burgerrecht in bezit konden krijgen door koop of door het huwen van een poorter(es) of van een dochter of zoon van een poorter.⁴

Een extra probleem ontstaat bij de vigerende interpretatie door de uitspraak van Miltheyt in vers 6: ‘Ick ben u mee Poortres...’. Gezien het feit dat ‘burger’ en ‘poorter’ in deze tijd synoniem waren,⁵ zou dit betekenen dat de deugd zich in haar captatio benevolentiae slechts met de ‘Amsterdammer Burgers’ en niet met de andere twee groepen zou vereenzelvigen.

Het Latijnse voorbeeld biedt weinig uitkomst. Het begin van de Aulularia loopt parallel met vss. 5 vlgg. van de Warenar: ‘ne quis miretur qui sim...’ (‘opdat niemand zich erover verwondert wie ik ben’) en mist dus de opening van het Hollandse stuk, hoewel verdedigd zou kunnen worden dat deze laatste geïnspireerd is door Aul. 406: ‘Optati cives, populares, incolae, accolae, advenae omnes...’ (‘Lieve burgers, medeburgers, inwoners, streekgenoten, vreemdelingen, allen...’). Hierbij zouden de ‘cives’, de ‘incolae’ en de ‘advenae’ ‘nae 'sLandts gheleghentheyt verduytschet’ kunnen zijn.

Om te ontkomen aan de toch enigszins geforceerde inbreng van het element ‘burgerrecht’ stel ik een andere uitleg van de openingsverzen voor waarin sprake is van slechts twee groepen toeschouwers

2 Zie het MNW (dl. I, 1380) i.v. borger/(burger); en het WNT (III, 1903) i.v. burger.

3 Zie het MNW (III, 857-8); en het WNT (VI, 1626-9) i.v. ingeboren.

4 Zie hierover: J. Wagenaar (Amsterdam in zyne opkomst..., Amsterdam 1767), dl. VI, pp. 3 vlgg.; J. ter Gouw. Geschiedenis van Amsterdam. Amsterdam 1886, dl. V, pp. 373 vlgg.

5 Het MNW (I, 1380 i.v. borger; VI. 592-4 i.v. porter) geeft geen nadere betekenisomschrijving van burger anders dan dat het synoniem met poorter is, en onder poorter heeft het als eerste betekenis: ‘bewoner eener stad, stedeling’. Vgl. het WNT i.v. burger (III, 1, 1902-8) en i.v. poorter (XII, II, 3366-74).

[p. 289]

in plaats van de algemeen aangenomen driedeling. De mogelijkheid bestaat immers ‘ingheboren’ niet als zelfstandig naamwoord op te vatten, maar als een adjectief in postpositie (bij ‘Burgers’).⁶ Het ‘en...en...’ uit de verzen 1-2 moet dan niet als louter opsommend worden gezien, maar dienend om ‘op nadrukkelijke wijze (...) twee of meer begrippen (te verbinden) door zoowel voor het eerste als voor het of de volgende en te plaatsen’.⁷ In deze opvatting spreekt Miltheyt slechts één groep toe, namelijk de ‘Amsterdammer Burgers’, maar ze differentieert die groep in in de stad geboren burgers en burgers die ‘boven al hebt tot woonplaets verkoren / d' Edele Stadt...’.

Het begrip ‘burgers’ in het eerste vers kan nu zonder bijgedachte aan het poorterrecht als ‘inwoners van de stad’ worden opgevat, terwijl er dan ook geen discrepantie meer bestaat tussen de niet-bezitters van dit privilege en ‘u mee Poortres’ Miltheyt.

Adres van de auteur:

Instituut voor Neerlandistiek UvA

Spuistraat 134,

1012 VB Amsterdam

6 Het MNW (III, 857-8) laat ingeboren als adjectief ruimschoots aan bod komen en vermeldt het zelfstandig gebruik met één voorbeeld waar net zo goed een adjectief gebruikt had kunnen zijn (‘noch ingheboren noch vreemden man’). Het WNT (VI, 1626-9) geeft beider gebruik. De meervoudsvorm van het zelfst. nmw. is volgens de bronnen in het WNT bij sommigen ingeboren (o.a. bij Van Linschoten, Bredero, Vondel), bij anderen (o.a. Hooft) ingeborenen.

7 WNT III, 3, 4107, 4), waar een voorbeeld bij Cats volgt. ~ Dat er vòòr en (vs 1) geen komma staat, hoeft allerminst een obstakel voor de voorgestelde interpretatie te vormen. Het is immers heel goed denkbaar dat de schrijvers het adjectivische karakter van het ook als zelfst. nmw. voorkomende ‘ingheboren’ door het weglaten van dit leesteken hebben willen benadrukken.