Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 105

[p. 209]

J. van Loon
Een peiling naar het ontstaan van het Zuidnederlandse accusativisme¹

1. Accusativisme en drie-generasysteem

Kenmerkend voor de Nederlandse dialecten ten zuiden van de grote rivieren en het Oostgelders is het gebruik van de lidwoordsvorm den bij bepaalde mannelijke substantieven. De anlaut van het substantief is daarbij bepalend. Zo verschijnt in de huidige Antwerpse dialecten den wanneer het eropvolgende substantief begint met vocaal (of de niet uitgesproken h), b, d en t.

Behalve in oude archivalia (zie hierna) zijn er nog in de huidige dialecten aanwijzingen dat het gebruik van den aanvankelijk niet door de anlaut was geconditioneerd en algemeen moet zijn geweest bij alle masculina, maar zich geleidelijk aan tot een aantal ‘sterke’ posities (als d, t, b) is gaan beperken. Een kleine eeuw geleden bijv. behoorde in Antwerpse dialecten ook de r nog tot de bovengenoemde reeks anlauten² en in het huidige Aarschots is het gebruik van den vóór vocaal, d en t nog algemeen, maar vóór r en b reeds labiel.³

Aan het bestaan van o.m. deze lidwoordvorm is het toe te schrijven dat in de genoemde dialecten tot op heden een drie-generasysteem bij de anaforische pronomina is blijven bestaan: den bak = hij, de tafel = ze, 't kind = het.

Alhoewel niet alle mannelijke substantieven door ‘zwakke’ anlaut op dit ogenblik nog over den-vormen beschikken (de paraplu, de stoel, enz.), is tot op de huidige dag ook bij die woorden het oude genussysteem intact gebleven, doordat andere adnominale aanduidingen nog typisch mannelijke vormen vertonen, o.m. het onbepaald lidwoord (ne paraplu, ne stoel tegenover vrouwelijk 'n tafel, 'n beek). In de Kustvlaamse dialecten, waar het onbepaald lidwoord onveranderlijk [ə] luidt (een bakker, een stoel), wordt de rol van genus-

1 Aanleiding tot het schrijven van dit artikel was het verschijnen van de dissertatie van J.A. van Leuvensteijn, De kluchten van Gerrit Hendericxsz van Breughel (3 dln.), diss. V.U. A'dam 1985; meer bepaald Deel I, tekst p. 25-100, kaarten p. 206-213. Van Leuvensteijn gaat op die bladzijden in op het gebruik van het genus bij Breughel en beschrijft uitvoerig de bestaande literatuur terzake. De kaart op p. 123 in A. Weijnen, Schets van de geschiedenis van de Nederlandse syntaxis (Assen 1971) werd echter vergeten. Ik dank bij dezen G. van Eemeren, F. Willaert (UFSIA) en B.C. Damsteegt (Leiden), die mij met een aantal verwijzingen en adviezen behulpzaam zijn geweest.

2 P.J. Cornelissen -J.B. Vervliet, Idioticon van het Antwerpsch dialect, Dl.I (Gent 1899), p. 63.

3 J. Pauwels, Het dialect van Aarschot en omstreken (2 dln.) (z.p. 1958), p. 320-321.

[p. 210]

bepaler dan weer in hoofdzaak waargenomen door het adjectief, dat vóór masculina steeds op -en uitgaat (e goen bakker ‘een goede bakker’).⁴

In dialecten waar geen van deze adnominale geheugensteuntjes voorhanden is, kan uiteraard ook bij de anafora het onderscheid tussen oorspronkelijke masculina en feminina niet gehandhaafd blijven. Zulks heeft geleid tot het huidige twee-generasysteem o.m. in het Hollands. Historisch kan dit systeem op verscheidene manieren tot stand zijn gekomen. Het is mogelijk dat de adnominale genusmarkering d.m.v. den, dezen, enen, goeden....er in de laatste eeuwen is verdwenen, ongeveer op dezelfde manier zoals we het aantal fonetische conditioneringen voor het gebruik van den op dit ogenblik zien afnemen in het Antwerps en het Aarschots (supra). Van een dergelijke geleidelijke afbraak is echter blijkens het overzicht van Van Leuvensteijn in Hollandse dialecten weinig of niets te merken. Op andere ontstaansmogelijkheden zal hierna worden ingegaan.

4 J. Taeldeman, ‘Inflectional aspects of adjectives in the dialects of Dutch-speaking Belgium’, in: Dutch Studies 4 (1980), p. 223-245, kaart p. 226.

2. Het accusativisme als gefaseerd verschijnsel

Uit wat voorafging, kan worden besloten dat op een bepaald ogenblik in de late middeleeuwen in de dialecten waar tot op heden een drievoudig genus behouden is gebleven, de mannelijke accusatief den de klassiek Middelnederlandse nominatief de heeft verdrongen en dat dit mogelijkerwijs niet zou zijn gebeurd in die dialecten die tot het kerngebied van het systeem met twee genera behoren.

Uit gedetailleerd onderzoek van laatmiddeleeuwse en 16e-eeuwse bronnen blijkt, dat het Zuidnederlandse den-systeem het resultaat is van een evolutie die ca. 200 jaren in beslag heeft genomen, van ca. 1360 tot ca. 1570, en waarin tenminste twee fasen zijn te onderscheiden.

Uit De Vriendts onderzoek van twee (Vlaamse) reisjournaals blijkt, dat den in de jaren 1570-1585 reeds algemeen is geworden vóór masculina, behoudens 15 gevallen waarbij echter ‘de beginletters van de volgende woorden...blijkbaar geen rol (spelen)’.⁵ De accusativering blijkt aan het eind van de 16e eeuw dus reeds een

5 S. de Vriendt, Reyse van Bruussele vut Brabant te Constantinopels....(Gent 1971), p. 78. De Vriendt vermeldt niet welke substantieven dat zijn. Naar wat verder hier volgt, zijn het vermoedelijk persoonsaanduidingen (in subjectpositie).

[p. 211]

voldongen feit te zijn. Het onderzoek naar de ontstaansgeschiedenis dient zich bijgevolg te concentreren op voorafgaande periodes. Zeer informatief over de geleidelijke manier waarop den zich heeft veralgemeend, zijn twee kronieken uit de zestiende eeuw, de ene uit de jaren 1529-1545 van de Limburger Christiaan Munsters, pastoor van Kuringen (bij Hasselt), de andere uit de jaren 1565-1574 van de hand van de Antwerpenaar Godevaert van Haecht. De Limburger Munters hanteert een systeem waarbij den en de of der (de Limburgse variant van het bepaald lidwoord) strikt uit elkaarworden gehouden: de/der komt bijna steeds voor als onderwerpsvorm ter aanduiding van (masculiene) levende wezens (o.a. tanttrecker, coninck, heer, swager, pastoer, struys(vogel), beier ‘beer, mannetjesvarken’ enz.), den is algemeen als onderwerpsvorm voor levenloze en als accusatief voor levende wezens.⁶

De Antwerpenaar Van Haecht, die een generatie later leefde, vertoont in zijn geschriften een iets verder geëvolueerd systeem. Den is algemeen wanneer het substantief een levenloos wezen aanduidt; betreft het levende wezens, dan worden blijkbaar willekeurig door elkaar de en den gebruikt in de onderwerpsvorm, den blijft echter algemeen in de casus obliqui.⁷

Het is duidelijk dat het accusativisme in oorsprong slechts een aangelegenheid was van substantieven met het kenmerk ‘inanimaat’. Het chronologische verschil in het opkomen van den bij zaaknamen en agentia verklaart ook, waarom den niet voorkomt in Zuidnederlandse familienamen met inleidend lidwoord (De Backer, De Bock enz.). Het gros van de Zuidnederlandse familienamen was namelijk reeds erfelijk geworden in de late middeleeuwen, op een ogenblik dus dat een den-nominatief bij persoonsaanduidingen nog uitgesloten was. Nederlandse familienamen die toch een den- aanloop kennen (Den Bekker, Den Braber, Den Uijl, Den Hartog...) en die typisch zijn voor het overgangsgebied tussen Brabants enerzijds en Holland, Utrecht en Gelderland anderzijds, zijn duidelijk van veel recenter datum. Ze kunnen pas zijn ontstaan vanaf het ogenblik dat den zich tot de algemeen mannelijke lidwoordvorm had ontwikkeld.⁸

6 J. Grauwels, Dagboek van gebeurtenissen opgetekend door Christiaan Munters 1529-1545, Assen 1971. Der wordt ook wel eens gebruikt bij de substantieven peys (vrede), sneuwe, offer, clepel en vooral bij het woordje kennep. Is het behoud van der bij deze woorden in de hand gewerkt doordat het (sociaal, klimatologisch, economisch) gewichtige begrippen waren in de voorstellingswereld van Munters? Er zijn slechts drie voorbeelden met den bij animale subjecten: den pastoer, den legaet, den keyser (p. 26, 134).

7 R. van Roosbroeck, De kroniek van Godevaert van Haecht (1565-1574), Antwerpen 1929. Uitzonderingen zijn: de hemel, welcke peys (p. 7, 169).

8 J. van Loon, Morfeemgeschiedenis en -geografie van de Nederlandse toenamen (Handzame 1981), p. 292-293.

[p. 212]

3. De oudste voorbeelden

Door verscheidene auteurs wordt aangenomen dat de accusativus pro nominativo reeds voorkomt in het Middelnederlands.⁹ Hun opgaven lijken echter twijfelachtig. Vooreerst wordt den reeds in het Middelnederlands mogelijk geacht bij persoonsaanduidingen (den prince, desen man), een gebruik dat dus hoogstwaarschijnlijk pas gangbaar werd in de 16e eeuw. Bovendien zouden volgens de traditionele opvattingen voorbeelden met nominativisch den reeds te vinden zijn bij o.m. Maerlant,¹⁰ wat blijkens onze hieronder staande bevindingen wellicht voor rekening komt van latere handschriften.

Het verzamelen van het bewijsmateriaal is een erg bewerkelijke onderneming. Precies gedateerde en inhoudelijk gevarieerde bronnen als de kronieken van Munters en Van Haecht ontbreken nagenoeg voor het Middelnederlands. In wél exact te dateren bronnen als oorkonden en stadsrekeningen stoot men dan op de moeilijkheid dat inanimate substantieven slechts sporadisch als subject van de zin voorkomen. Meestal betreft het dan nog dezelfde substantieven als brief, ontfanc, charter enz. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat de precieze contouren van het accusativisme tot hiertoe aan de aandacht van de onderzoekers zijn ontsnapt.

Aan de hand van een aantal uitgegeven bronnen met continu materiaal van in de veertiende tot in de vijftiende eeuw zal hieronder worden getracht de periode van overgang wat nader te preciseren. Het betreft de oorkonden van de abdij Rozendaal in Walem (bij Mechelen), de oorkonden van de schepenbank van Hoogstraten, het Clementijnboek en het Register mette Berderen van de stad Antwerpen. De oudste, nog geïsoleerde voorbeelden die we er aantroffen, waren de volgende (uitvoeriger materiaal in bijlage):

Duffel	1364	ware dat zake dat hen dien onderpant...quame ter hant...; omme dat desen vorghenoemden onderpant gheleghen es onder...;
Walem	1376	den Rosendaelschen wech...in deen side gheleghen;^11
Duffel	1398	twee stucken, deen dair af gheheten den Groten Beempt ende dandere den Driehoec;
Heist-op-den-Berg	1385	een bosch geheeten den Aerdt;^12

9 Aldus o.m. A.A. Weijnen, Schets..., p. 51; G. Kazemier, ‘Wijziging van taalfuncties en het verdwijnen van de nominatief uit het Vlaams’, in: Nieuwe Taalgids 39 (1946), p. 48-55; F.A. Stoett, Middelnederlandsche Spraakkunst, Syntaxis (Den Haag 1977⁵), p. 101; J. Franck, Mittelniederländische Grammatik (Leipzig 1910), § 216.

10 Zie o.m. MNW s.v. Ute (Kolom 868): Den anderen boec es hier uut.

11 Mogelijk is dit echter een voorbeeld van een absolute accusatief. Zie daarvoor Stoett, p. 135.

12 A. Goetstouwers, De oorkonden der abdij Rozendaal (2 dln., Antwerpen 1956-1985), Deel II, p. 4, 18, 32, 58.

[p. 213]

Hoogstraten	1370	bheheeten (sic) den hoeghen acker;
	1375	gheheeten den Bolcacker;
	1376	gheheeten den Loddershoec;
	1384	eenen acker...gheheeten den Molenacker...gheheeten den Bolcacker;^13
Antwerpen	1386	waert dat yemende binnen Antwerpen enighen twist gheviele;
	1388-9	des sal altoes eenen peghel op der Scepenenhuys syn.^14

Opvallend is het grote aantal accusatieven in constructies met ‘gheheeten’. Dat lijkt erop te wijzen alsof de accusativus pro nominativo in dergelijke bepalingen het eerst is voorgekomen. Waarschijnlijker is echter, dat zich daarin de spanning openbaart tussen spreek- en schrijftaal in het Middelnederlands. De toponymische accusatieven na ‘gheheeten’ zijn waarschijnlijk direkt aan de spreektaal ontleend, de nog overwegende ‘correcte’ nominatiefconstructies, in een ander syntactisch verband, beantwoorden wellicht aan de conservatievere schrijftaalnorm.

De oudste voorbeelden van de accusativus pro nominativo zijn in deze Brabantse teksten te situeren omstreeks 1360-1370. De oude nominatief bleef echter nog lang als standaardvorm gehandhaafd zoals blijkt uit onderstaande statistieken; het betreft steeds zaaknamen in subject- of predicaatsfunctie, die in ouder Middelnederlands steeds in de de-nominatief staan:

		NOMINATIEF	ACCUSATIEF
Antwerpen^15	1383-1389	4	2
	1390-1395	7	16
	1396-1400	6	20
	1401-1405	5	28
	1406-1410	16	15
	1411-1420	15	24
	1421-1425	15	21
	1425-1426	4	13
Omgeving abdij Rozendaal^16
	1380-1400	18	1
	1401-1410	7	1

13 J. Lauwerys, Hoogstratens oudste schepenbrieven (1315-1480) (Hoogstraten 1958), p. 18, 21, 23, 28.

14 ‘Antwerpsch Archievenblad’ 25 (1888), p. 151, 183.

15 ‘Antwerpsch Archievenblad’ 25 (1888), 26 (1889), 27 (1890).

16 Goetstouwers, o.c.., passim.

[p. 214]

	1411-1420	1	9
	1426-1451	-	9
	1457-1458	-	9
Hoogstraten^17	1353-1366	5	-
	1370-1377	10	3
	1384-1399	5	2
	1406-1416	10	2
	1428-1435	5	5
	1436-1446	7	12
	1447-1450	1	8

Hoewel onderzoek van soortgelijke bronnen in andere dialecten noodzakelijk is om uit te maken waar het accusativisme het eerst optreedt, lijkt me waarschijnlijk dat de aanzet van de vernieuwing in Brabant is te zoeken. Dat moge althans blijken uit onderstaande gegevens voor resp. een Oostvlaams en een Westvlaams dialect, waar de overgang iets later lijkt te hebben plaatsgevonden:

Gent^18	1375-1397	6	-
	1418-1425	4	-
	1431-1437	1	2
	1448-1451	-	4
Oudenburg^19
	1405-1418/9	10	-
	1419-1424	5	5
	1427-1432/3	2	5
	1433-1439	1	4

17 Lauwerys, o.c., passim.

18 J. Béthune, Cartulaire du béguinage de Sainte-Elisabeth à Gand, Brugge 1883. Het woord de clooster, dat (op p. 139) zesmaal in de nominatief verschijnt (het is duidelijk agens) werd niet meegeteld.

19 E. Feys en D. Van de Casteele, Histoire d'Oudenbourg (2 dln.), Brugge 1873. Enkel het voorkomen van het woord ontfanc in de frequente slotconstructie van de stadsrekeningen ‘de(n) ontfanc draecht/loept’ werd onderzocht (vanaf p. 260 in Deel II).

4. Mogelijke oorzaken

Dat de accusatief het eerst doorbreekt bij levenloze denotata en slechts omstreeks 1550 bij aanduiding van levende wezens, hangt waarschijnlijk samen met het doorgaans niet-agentieve karakter van zaaknamen. Levenloze wezens zijn prototypische objecten en komen als subject waarschijnlijk significant veel vaker voor bij intransitieve werkwoorden of in passieve zinnen waar slechts één actans noodzakelijk is en waar bijgevolg de noodzaak van een distinctieve encodering van subject (de) en object (den) vervalt. Bij

[p. 215]

tweeplaatsige transitieve werkwoorden (met subject en lijdend voorwerp) is het onderwerp meestal een agens en dus vaak een levend wezen.

De vraag of de opkomst van den in de nominatief het eerst heeft plaatsgevonden in het naamwoordelijk deel van het gezegde of in een passieve zin (aldus Kazemier 1946) of in nog andere posities (inversie, bijzin e.d.) moet op grond van het hier onderzochte materiaal negatief worden beantwoord.²⁰ Evenmin is sprake van de aanzet tot een ergatief systeem. In dat geval zouden nl. animate subjecten van intransitieve werkwoorden (de prince viel e.d.) af en toe het den-morfeem moeten vertonen, wat niet het geval is. Aangezien het onderscheid tussen één- en tweeplaatsige werkwoorden ook al aanwezig was in oudere taalstadia dan het Middelnederlands, rijst de vraag waarom de uitbreiding van den tot de nominatief pas vanaf omstreeks 1360 en niet reeds eerder heeft plaatsgevonden. Het feit dat de innovatie in alle Zuidnederlandse dialecten ongeveer gelijktijdig om zich heen grijpt, wijst erop dat het niet zomaar een accidentele ontsporing betrof in een of ander dialect. Blijkbaar hangt het verschijnsel samen met ingrijpende wijzigingen elders in het naamvalsysteem van het Middelnederlands. Welke samenhang dat was, kan hier slechts worden gegist. Wellicht betreft het een verschijnsel waarbij omstreeks de veertiende eeuw het onderscheid tussen animaat en inanimaat eveneens formeel tot uiting begint te komen. Zoiets is mogelijk gebeurd met de genitief. Het is niet uitgesloten dat in de loop van de veertiende eeuw het gebruik van de genitief (in de spreektaal) allengs een exclusiviteit werd van substantieven die personen aanduidden en dat voor zaaknamen meer en meer omschrijvingen met voorzetsels of een accusatief gebruikt werden:²¹ de hebbere des briefs > van desen brieve, hi aet des honechs > van den honech, aller dinc verbeiden > alle dinc verbeiden. Bij de inanimate mannelijke substantieven zou dit tot gevolg hebben gehad dat in de casus obliqui vormen als eens, goets, des...wegvielen en dat enkel en-uitgangen overbleven (eenen, den, goeden), terwijl voor animate (masculiene) substantieven twee uitgangen bleven bestaan (des/den, eens/eenen). Nader onderzoek zal de validiteit van deze hypothese moeten uitwijzen.

20 In de kroniek van Munters is wel een zekere hiërarchie merkbaar (zie daarvoor noot 6). Voor de opkomst van den bij animate subjecten heb ik niets in dezelfde richting kunnen vaststellen.

21 Stoett (p. 113 en 116) geeft voorbeelden van dergelijke alternerende constructies.

[p. 216]

Zo'n 150 jaar na de inanimate substantieven wordt ook bij de agentia de accusatief in subjectpositie gangbaar. Ongetwijfeld houdt deze laatste evolutie verband met het volledige teloorgaan van het oude naamvallensysteem. De Antwerpenaar Van Haecht heeft omstreeks 1570 nog wel constructies in de pen als met den jaere, van desen lande, den coepluden (dat. meerv.), van den yse, uyter zee, van der kercken, tot den volcke enz., maar gebruikt daarnaast even goed gedeflecteerde vormen: van de enghelsche laekenen, van de gemeynte, met groote scade, binnen 't gevanghenis, van de stat, van die penninghen, van beyde syden...Dit casusverval leidde tot het verdwijnen van het onderscheid tussen nominativisch de en accusativisch den bij animate substantieven, dat tot dan toe strikt was gehandhaafd. In de zuidelijke dialecten opteerde men daarop voor de veralgemening van den tot alle masculiene substantieven. De zaaknamen zullen daarbij de rol van wegbereider hebben gespeeld. Wel is op te merken dat het accusativisme niet bij alle adnominale woorden van bij het begin in even sterke mate aanwezig is. In de kroniek van Van Haecht valt op dat de te verwachten analoge accusatief van het onbepaald lidwoord eenen, die nog als nen in de meeste zuidelijke dialecten voortleeft, minder vaak wordt gebruikt dan den, goeden enz. Vaak gebruikt Van Haecht de flexieloze vorm een, ook in objectspositie: een oploop te maecken, van een myter, teghen een vroem heer, en wist daer geen raet, die een dootslach gedaen hadde, een monick...is syn tonghe uytgetrocken, een Spaengiart een borger doerscote, met een ander,...hief een Spangiart een arm af, met een grysen baert, van een moorder enz. Van Haechts taalgebruik vertoont hierin gelijkenis met de huidige situatie in de Kustwestvlaamse dialecten, waar naast de accusatiefvormen den, den diën, den braven niet het te verwachten ne < eenen maar een (ə) verschijnt (zie 1). Het is mogelijk maar vooralsnog onbewezen dat deze afwijking verband houdt met de geringe beklemtoning en de sjwa-achtige reductievocaal van het onbepaald lidwoord. Accusativisme zou hier tot een opeenstapeling van sjwa's hebben geleid ('n'n boer?), wat weliswaar niet ongehoord (Brabants m'n'n aarm ‘mijn arm’), maar misschien minder wenselijk was?

Eveneens nog empirisch na te gaan is de wijze waarop het 2-generasysteem in Noord-Nederiand tot stand is gekomen. Een aan-

[p. 217]

tal scenario's zijn daarbij denkbaar. Misschien werd in de vroege vijftiende eeuw, toen het oude casussysteem nog intact functioneerde, den bij zaaknamen niet tot de nominatief uitgebreid, zoals dat in het zuiden wel het geval was; zodoende was anderhalve eeuw later ook geen den-nominatief voorhanden die model kon staan voor een analoge operatie met persoonsaanduidingen. Of kan het zijn dat, op het ogenblik dat in het zuiden den bij zaaknamen in de nominatief doordrong, het naamvallensysteem in het noorden reeds in zo'n verregaande staat van ontbinding verkeerde, dat de mogelijk werd in datief en accusatief: van de gront i.p.v. van den gronde, met de brief i.p.v. metten brieve, in de boem i.p.v. in den boeme enz.? In zulk systeem kregen n-vormen (den, eenen, goeden) een archaïsch stigma, waardoor ze uiteindelijk moesten verdwijnen en daarmee het traditionele 3-generasysteem.

januari 1988

Adres van de auteur:

UFSIA

Prinsstraat 13

B-2000 Antwerpen

[p. 219]

Bijlagen

De overgang van nominatief (stippellijn) naar accusatief (onderstreping) in vier Zuidnederlandse dialecten (de voorbeelden zijn voor de aangegeven periode exhaustief; de cijfers achter de voorbeelden verwijzen naar de paginering in de bron).

Antwerpen (Antwerpsch Archievenblad 25, 1888):
1383	alsoe verre alse van der assise ghedraecht (127)
1384	Dit es (132)
1386	gheviele (140);
	waert datter ghesciede (140);
	waert dat yemende binnen Antwerpen enighen twist gheviele (151)
1388	(89) alsoe verre als ingaet;
	ende des sal altoes eenen peghel op der Scepenenhuys syn (183)
1390	ende dat oec hiermede quite ende te nieute sal syn den brief van der duwarien (195);
	dat sal syn (208);
	aen den weert daer onder leeght (214)
1391	met meer woerden alsoe uwen brief wel begrepen heeft (231);
	met meer woerden, also uwen brief begrepen heeft (234);
	soe wart ghetoent (238, 248)
1392	Den brief van Yden wart ghetoent (235);
	Den brief van haerre pelgrimagie wart ghetoent (235);
	nadat vander Chinxenmarct tAntwerpen...leden sal syn (253);
	Den brief van Katlinen vors. wart ghetoent (257);
	Den brief van Zoeten wart ghetoent (258)
1393	Den brief van siere pelgrimagie wart ghetoent (267)
1394	Den brief van Jans pelgrimagie vorghenomt wart ghetoent (186);
	Den brief van der pelgrimagie van hem wart ghetoent (266);
	Den brief van Jans pelgrimagie wart ghetoent (270);
	Den brief van Jans pelgrimagie van Bruesele wart ghetoent (271);
	wart dat yemende binnen Antwerpen enighen twist gheviele (272)

[p. 220]

1395	alsoe inhilt (191);
	dat ons des niet gheschien mochte ende anders tonswaert ghedroeghe (193);
	wart dat yemende binnen Antwerpen enighen twist gheviele (275);
	Den brief vander pilgrimagien van Jan Boden vors. wart ghetoent (283);
	met vele meer woerden die uwen brief begrepen heeft (288)

Omgeving abdij Rozendaal (Goetstouwers, o.c.):

Walem	1376	den Rosendaelschen wech, die te Lancbroec wert gheet in deen side gheleghen (18)
Lier	1380	op dit ghoede, die begrypt, hout ende inheft, daer (brief) dore ghesteken is (23)
	1385	daer af ghemaect was (31)
Walem	1385	daer af sprac (32)
Heist	1385	een bosch, geheeten den Aerdt (33)
Duffel	1389	daer (brief) dore es ghesteken (42)
	1390	in allen der manieren, alse begriipt (43)
Walem	1393	dat des goeds goeds (sic) voirseit verboirt es (48)
Duffel	1395	als , dair dore ghesteken es, wale heeft begrepen (51);
		vorwaerden die in desen ouden brief, daer dore ghesteken, ghescreven staen (51);
		dair dore ghesteken es (52)
Walem	1398	als , dair doer ghesteken es, wale begrijpt (59);
		dair dore ghesteken es (59)
Duffel	1399	dat sgoeds voirseyt verboirt ware (60)
Walem	1400	anders dan , dair dore ghesteken es, heeft begrepen;
		dair dore gesteken es (66)
Rumst	1402	desen voerseiden erffeliken tsijs es the gheldenne ende te betalenne (72)

Heist 1404 met enen beemt, gheheten (73) Walem 1407 dat tsgoeds voirseit verboirt es (78) Lier 1408 dat hare ghemoertefisert ghoed is (78)

[p. 221]

Walem	1410	als dair doire ghesteken es, wale heeft begrepen;
		in desen ouden brief dair doire ghesteken es (80)
Duffel	1410	tstuc dair op staet (80)
Kampenhout	1412	een dachwant lants...gheheeten den Cauter (82)
Berlaar	1412	ane den beemdt gheleghen es int Husscoer (84)
Duffel	1413	als den scepenen brief van Dufle die daer af ghemaect es wel heeft begrepen (87);
		als den scepenen brief...wel verclaert ende begrepen heeft (88)
Walem	1414	Den drossate maende, de scepenen wijsden (93; uniek voorbeeld van accusativisme bij een agens; copieerfout van de uitgever?)
	1416	in desen ouden scepenen brief, doir den welken desen jeghewordigen gesteken ende gehangen is (98)
Berlaar	1417	vijf vierendeel beemts...gheheten den Lolaert (99);
		Welken beemt voergenoemt gheleghen is int Huusschoer geheten den Lolaert (100)
	1420	dat dan desen voergenoemden beemt versterven sal opf joeffrouwe Berbelen;
		dat den voergenoemden beemt versterven sal op joeffrou Margriten;
		dan sal den voegenoemden beemt den voergenoemden godshuse weder toe comen (106)

Hoogstraten (Lauwerys, o. c.):
1370	een viertele tsaetlands bheheeten (sic) den hoeghen acker (18)
	dat ende erfpacht es (18)
1375	twee loepene tsaetlands gheheeten ;
	Een loepen tsaetlands gheheeten den Bolcacker;
	met eenen acker gheheeten optie Cale (21)
1376	een loepensaet gheheeten aen de wilghen;
	Vercocht...half den bolc...gheheeten ;
	in eenen beemt gheheeten (22);
	een weyde gheheeten den Loddershoec;

[p. 222]

	eenen beemt gheheeten ;
	een weyde...gheheeten (23)
1377	oude grote tornoyse...die begrepen hadde (24)
1384	...vercreghen ende vererft heeft...eenen acker twee muddeken tsaetlands gheheeten den Molenacker;
	een muddeken tsaetlands gheheeten den Bolcacker;
	met eenen ackere gheheeten opte Cale (28)
1388	in eenen beemt gheheeten (31)
1399	als begrypt daer ...doer ghesteken is;
	ghelyc inhout (35)
1406	dat een gheheeten ....dat ander gheheeten den Royacker (45)
1407	ghelyc begrypt sonder rasure daer van ons beseghelt doer ghesteken is (48);
	daer van ons bezegelt doer ghesteken is (17)
1410	als sonder rasuere begrypt daer ...doer ghesteken is (52)
1413	daer af is een stuc lants (56)
1416	ocht yet te cranc weer...;
	daer af is na inhout van eenen scepenen brieve eenen bloc;
	daer af is syn huys (59)
1428	welken erfbrief mensyen maket van twintich lopenen erfrogs; als v ...inhoudet ende begrepen hevet, daer desen nabrief van ons beseghelt doer ghesteken is (72);
	welken erfbrief mensyen makede van enen sister erfrogs (73)
1431	so is
	een erve geheeten den Struychof (77)
1435	wert oec also dat niet ghenoech vonden en worde...dat goet genoech sal syn (79);
	op eenen beemde geheeten Dyepenbeemdt (80);
	als ...dat wel verclaerde (81)
1437	van eenen beemde geheeten den Nouts beemdt (82);
	gelijc als ...clerliker vutwisede (83);
	alsoet den voerbrief cleerliker vutwijset (84);
	also breet als den warmoeshof is (85)

[p. 223]

1438	een stuck erfs geheten den Sneppenstruyc (86);
	gelijc enen besegelden brief...cleerliker vutwisede (87)
1439	gelijc als ...clerliker inhielt;
	gelijc deser (sic) voerbrief in der waerscappen oec cleerlic
	vutwiset daer desen naebrief...dore gehangen is (89);
	wanter eenen beseghelden brief is (91)

Gent (Béthune, o.c.):
1418	een stic lands...gheheeten (138);
	als of in der vorseijder kerken hande niet commen en ware;
	so soude bliven staende te zulker renten (139)
1425	alsoe daerof inhaut ende verclaert (146)
1431	soe dat sprect (151);
	mids dat den principalen tsaertere blijft rustende (152)
1437	dat die van sente Lijsbetten vernoemd toebehoerde de visscherie buter Waelpoerten, te wetene den groeten wael (160)
1448	in een lants (sic) gheheeten den Driesch (167)
1450	welken vorseiden wetteliken tsaertere ende rente vorseid der vornoemder joncfrouwen toecommen (169);
	ghelijc dat den registre...wel verclaert (170)
1451	ghelijc...dat den bezeghelden brief...inhoudt (171)