Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 105

[p. 49]

Geert Claassens-Hans Kienhorst
Fragmenten van twee middelnederlandse kruisvaartromans: ‘Godevaerts kintshede’ en ‘Roman van Antiochië’

De Oudfranse kruisvaartromans¹

Vlak na of misschien al tijdens de eerste kruistocht (1096-1099) begint Richard le Pélerin aan een ‘verslag’ van deze onderneming. Zijn Chanson d'Antioche is ons niet rechtstreeks overgeleverd.² We kennen het slechts uit een bewerking van Graindor de Douay uit ca. 1190. Graindor voegde aan het Chanson d'Antioche de bewerkingen van twee andere chansons toe, nl. de Chétifs en Conquête de Jérusalem.³ Hiermee kwam een drieledige cyclus tot stand, die het uitgangspunt vormt voor alle verdere kruisvaartepiek. Deze ‘premier cycle de la croisade’ heeft de eerste kruistocht tot onderwerp: vanaf de expeditie van Peter de Kluizenaar (voorjaar 1096) tot en met de stichting van het koninkrijk Jeruzalem (1099).

In het merendeel van de Oudfranse handschriften, die veelal te dateren zijn tussen 1250 en 1330⁴, worden de drie oorspronkelijke branches van de eerste cyclus voorafgegaan door drie andere, nl. de Enfances Cygnes (ook Naissance du Chevalier au Cygne genoemd), Chevalier au Cygne en Enfances Godefroi. Deze drie branches beschrijven de voorgeschiedenis van een hoofdrolspeler van de eerste kruistocht, Godfried van Bouillon, die een kleinzoon zou zijn van de legendarische Zwaanridder.⁵ In de loop der tijden is nog een aantal branches aan de cyclus toegevoegd, zoals uit enkele handschriften valt op te maken. De Fin d'Elyas volgt op de Chevalier au Cygne, en de Retour de Cornumaran vindt een plaats tussen de Enfances Godefroi en het Chanson d'Antioche. Weer andere branches zijn toegevoegd achter de Conquête de Jérusalem, o.a. de Chrétienté Corbarant, Prise d'Acre en Mort Godefroi.⁶

Het eindpunt van de ontwikkeling van de Ofr. kruisvaartepiek

1 Dit korte overzicht is gebaseerd op R.F. Cook en L. Crist, Le deuxième cycle de la croisade. Deux études sur son développement. Genève, 1972 en S. Duparc-Quioc, La Chanson d'Antioche. Etude critique. Parijs, 1978. G. Claassens bereidt een dissertatie over de Mnl. kruisvaartromans voor, waarin uitvoerig zal worden ingegaan op de Oudfranse overlevering.

2 Zowel het bestaan als het auteurschap van Richard le Pélerin zijn niet boven twijfel verheven. Zie R.F. Cook, ‘Chanson d'Antioche’, chanson de geste. Le cycle de la croisade est-il épique? Amsterdam, 1980, p. 23-28.

3 Naar alle waarschijnlijkheid zijn de Chétifs en Conquête de Jérusalem geen oorspronkelijk werk van Graindor. Het eerstgenoemde werk is vermoedelijk geschreven tussen 1130 en 1135. De rangschikking Antioche, Chétifs en als derde deel Jérusalem is overigens wel pas bij de bewerking van Graindor tot stand gekomen. Zie Cook & Crist, a.w., p. 78-79. De discussie over de exacte rol die Graindor de Douay in de ontwikkeling van de Ofr. kruisvaartepiek heeft gespeeld, is nog niet gesloten. Zie hierover H. Kleber, ‘Graindor de Douai: remanieur - auteur - mécène?’, in: K.H. Bender (ed.), Les épopées de la croisade. Premier colloque international. Trèves, 6-11 aôut 1984. Wiesbaden, 1987, p. 66-75.

4 Zie Cook & Crist, a.w., p. 80-81 en Duparc-Quioc, a.w., p. 43-80. Op de handschriftenproblematiek van de ‘premier cycle de la croisade’ wordt expliciet ingegaan door W.J.R. Barron, ‘Versions and texts of the Naissance du Chevalier au Cygne’, in: Romania 89 (1968), p. 491-538.

5 Deze voorgeschiedenis van Godfried van Bouillon was ook ten onzent bekend, zoals blijkt uit de Schone en miraculeuse historie vanden ridder metter swane (ed. G.J. Boekenoogen. Leiden, 1931. (Nederlandsche volksboeken, 3)).

6 In totaal zijn elf branches te onderscheiden buiten de drie kerndelen Antioche, Chétifs en Jérusalem. Om een idee te geven van de omvang die de eerste cyclus in sommige handschriften heeft bereikt: Parijs, Bibliothèque Nationale, fr. 12.569 bevat 13 branches en telt 42.315 verzen.

[p. 50]

wordt bereikt in de ‘deuxième cycle de la croisade’, die rond het jaar 1355 zijn meest uitgebreide vorm krijgt.⁷ Deze anonieme cyclus bevat in de ‘dubbelroman’ Le Chevalier au Cygne et Godefroi de Bouillon (verder CCGB) een ingedikte en verkorte bewerking van de verhaalstof van de eerste cyclus.⁸ Daarnaast behelst de tweede cyclus een aantal ‘nieuwe’ chansons, nl. de Baudouin de Sebourc (verder BS), Bâtard de Bouillon (verder BB), Saladin⁹ en, misschien, een Saladin-continuatie.¹⁰ Opmerkelijk is dat de ‘deuxième cycle’ de eerste en derde kruistocht (1189-1192) tot onderwerp heeft, zonder enige referentie aan de tweede (1145-1149). Bovendien speelt een behoorlijk deel van het verhaal, m.n. in de BS, zich in Europa af.

Het geven van een volledig overzicht van de ontwikkeling binnen de ‘premier cycle de la croisade’ valt buiten het bestek van dit artikel. Wij willen ermee volstaan aan te geven dat er verschillende stadia te onderscheiden zijn binnen de eerste cyclus, en dat de ‘deuxième cycle de la croisade’ aanknoopt bij een van die stadia.

7 Cook & Crist, a.w., p. 45.

8 De CCGB lijkt vooralsnog af te stammen van een uitgebreide versie van de ‘premier cycle’, die o.a. gerepresenteerd wordt door de handschriften Turijn, B.N.U., L-III-25 en Londen, British Library, Add. 36.615. De verhaalstof van de CCGB omvat bijna het hele scala van branches, vanaf de Enfants Cygnes tot en met de Mort Godefroi. Vgl. Cook & Crist, a.w., p. 83-93. De CCGB zelf is overgeleverd in de handschriften Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 10.391 en Lyon, Bibliothèque Municipale, 744. De tekst werd naar het eerstgenoemde handschrift uitgegeven door F.A.F.Th. Baron de Reiffenberg en A. Borgnet, Le Chevalier au Cygne et Godefroid de Bouillon. Poème historique. 3 dln. Brussel, 1846, 1848, 1859.

9 Er is geen enkel handschrift waarin al deze chansons samen voorkomen (één handschrift, Parijs, B.N., fr. 12.252, bevat zowel de BS als de BB). De verbinding tussen enerzijds de CCGB en anderzijds de BS, BB en Saladin is eind vorige eeuw gelegd door Gaston Paris (in zijn artikelenreeks ‘La legende de Saladin’ in het Journal des Savants, 1893, hier p. 288). Dit gegeven is onder de naam ‘deuxième cycle de la croisade’ door de latere romanistiek aanvaard. Opgemerkt zij dat de Saladin alleen in een jongere prozabewerking is overgeleverd (tweede helft 15de eeuw). Vgl. Cook & Crist, a.w., p. 60 vv.

10 Het door Zatočil uitgegeven fragment van een Mnl. kruisvaartroman lijkt hierop te wijzen. De verhaalstof van dit fragment moet, op basis van de erin voorkomende namen, geplaatst worden nà de Saladin. Een directe Ofr. bron is tot op heden niet teruggevonden. Het blijft echter ook mogelijk, dat we hier te doen hebben met de restanten van een oorspronkelijk Mnl. werk. Zie Leopold Zatočil, ‘Prager Bruchstück einer Pergamenthandschrift eines neuen mittelniederländischen Kreuzzugsromans aus der zweiten Hälfte des 14. Jahrhunderts’, in: Philologica Pragensis 4 (1961), p. 1-16. Ook opgenomen in Leopold Zatočil, Germanistische Studien und Texte I, Brno, 1968, p. 227-244.

De Middelnederlandse fragmenten

Van een Middelnederlandse vertaling van de Oudfranse ‘premier cycle de la croisade’ waren tot dusver alleen de fragmenten bekend die G. Kalff in 1885 publiceerde onder de titel ‘De ridder metten zwane’.¹¹ Het betreft hier vier stroken perkament, 160 à 163 mm breed en 27 à 35 mm hoog, die uit verschillende bladen van een tweekoloms handschrift gesneden zijn. Ze zijn in de toenmalige Kaiserliche und Königliche Hofbibliothek te Wenen ontdekt door F. von Hellwald, die de tekst in De taal- en letterbode 1 (1870), p. 313-316 publiceerde als ‘Fragment van een mnl. heldendicht’. De fragmenten worden thans in de Österreichische Nationalbibliothek te Wenen bewaard onder signatuur 15.393 (Suppl. 2813).¹² De eerste twee stroken kunnen tegen elkaar gelegd worden en vormen zo een gedeelte midden uit een blad (op de rectozijde gezien links 57 mm, rechts 60 mm hoog). Een kolom telt nog ca. 15 regels. De twee andere stroken, met nog 8 à 9 regels per kolom, zijn elk midden uit een ander blad gesneden. Met betrekking tot de herkomst van de fragmenten deelt Von Hellwald (1870, p. 313) slechts

11 Middelnederlandsche epische fragmenten, met aanteekeningen, door G. Kalff. Groningen, 1885, p. 250-260.

12 Zie: H. Menhardt, Verzeichnis der altdeutschen literarischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Bd. 3. Berlijn, 1961, p. 1421.

[p. 51]

mee, dat ze ‘eens tot rugstreepen eens boekdeels hebben gediend en onlangs van den band van een oud Ms. werden afgetrokken’.

Moest Von Hellwald de lezer nog in het ongewisse laten omtrent de identiteit van de fragmenten, Kalff kwam tot de conclusie dat ze restanten bevatten van het met de sage van de Zwaanridder verbonden verhaal van de eerste kruistocht. De tekst van de eerste twee stroken (WeI/WeII) zou overeenstemmen met de verzen 4138-4298 van de CCGB in de uitgave door Reiffenberg en Borgnet. Deze passage bevat een gesprek tussen een abt en koning Cornubrant, dat plaatsvindt tijdens een wapenschouw. De tekst van de twee andere stroken (WeIII en WeIV) was echter niet nauwkeurig te bepalen, maar zou te plaatsen zijn in de verzen 24.479-26.995 van de Franse bewerking, waarin de verschillende gevechten in en bij Acre beschreven worden. Aanknopingspunt voor deze identificatie vormden de grachten van Aken (te lezen als Akers) in vers 110 (hier WeIII 18).

Van hetzelfde handschrift bezitten we nóg vier strookjes, die ongeveer dezelfde afmetingen hebben en op dezelfde wijze uit een blad gesneden zijn als de Weense fragmenten.¹³

Het eerste strookje (Ge) is hs. 1647 van de Universiteitsbibliotheek te Gent. Het is 165 mm breed en 26 à 30 mm hoog. De tekst werd in 1893-1897 uitgegeven door N. de Pauw in het eerste deel van zijn Middelnederlandsche gedichten en fragmenten.¹⁴ Het bevond zich toen reeds in de Gentse Universiteitsbibliotheek.¹⁵ Over de inhoud wordt meegedeeld: ‘Het schijnt eenen ouden koning (Guelloen?) voor te stellen, die zijne krijgers (Payenen?) bijeen roept om tegen de Christenen te strijden, en aan den Soudaen hulp te vragen, waartoe zij zich inderdaad toebereiden’.

Het tweede strookje (Br) behoort tot een verzameling fragmenten die ooit werd bijeengebracht door W. de Vreese (1869-1938) en sedert 1962 als hs. IV 209 in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel berust.¹⁶ Het strookje, 165 mm breed en 33 à 34 mm hoog, is nr. 10 uit de verzameling. Het sluit direct aan op het Gentse fragment, en wel zo, dat het Brusselse strookje het bovenste, het Gentse het onderste gedeelte vormt van een stuk dat midden uit een blad

13 De fragmenten zijn, op grond van het schrift, voor het eerst bij elkaar gebracht in H. Kienhorst en H. Mulder, ‘Copiisten van Middelnederlandse literaire handschriften’, in: Dokumentaal 15 (1986), p. 93-95.

14 Middelnederlandsche gedichten en fragmenten, uitgegeven door Napoleon de Pauw. Eerste deel, Geestelijke en zedelijke gedichten. Gent, 1893-1897, p. 555-556.

15 Misschien was het fragment voordat het door de U.B. te Gent verworven werd, in het bezit van C.P. Serrure (1807-1872), zoals we met meer zekerheid weten van hs. 1646 (zie De Pauw, a.w., p. 550) en hs. 1648 en 1649 (volgens een beschrijving door W. de Vreese voor de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta).

16 Zie: Vijftien jaar aanwinsten sedert de eerste steenlegging tot de plechtige inwijding van de bibliotheek. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 1969, nr. 39.

[p. 52]

gesneden is.¹⁷ De strookjes tellen te zamen nog 15 à 16 regels per kolom.

De laatste twee fragmenten (De) zijn in persoonlijk bezit van Dr. J. Deschamps te Leuven, die ze ons in februari 1986 voor publicatie ter beschikking stelde. Ze zijn 158 à 161 mm breed en 24 à 32 mm hoog. De strookjes sluiten direct op elkaar aan en vormen zo het onderste deel van een blad, zij het dat de ondermarge vrijwel geheel is weggesneden. Een kolom telt nog 12 regels. De strookjes dienden tot verstevigingsmateriaal in een band uit de bibliotheek van de Minderbroeders te Sint-Truiden.¹⁸

Het handschrift waarvan de fragmenten deel uitmaakten, was geschreven in twee kolommen per bladzijde. De strookjes WeI/WeII hebben de buitenmarge nog vrijwel geheel bewaard. In de rand zitten nog de gaatjes die geprikt werden voor het, zoals nog vaag te zien is, met loodstift trekken van de horizontale lijnen. Deze buitenmarge is op het breedste punt nog 25 mm. Met het wegsnijden van de binnenmarge gingen ook de beginletters van de verzen van kol. R,a verloren. De bladspiegel zal oorspronkelijk 141 mm breed geweest zijn.¹⁹ Nemen we een gefingeerde binnenmarge van 15 à 20 mm, dan zal een blad oorspronkelijk tussen 180 en 190 mm breed geweest zijn. De hoogte schatten we op ca. 260 mm.²⁰ Het oorspronkelijke aantal regels per kolom is moeilijker te bepalen. Te oordelen naar de fragmenten gaat het hier om een even aantal. Gaan we uit van de gemiddelde regelhoogte (in de Weense fragmenten tussen 3,9 en 4,5 mm) en van een bladspiegel van naar schatting 200 à 210 mm hoog, dan moet een kolom oorspronkelijk 46 tot 50 regels geteld hebben.

Alle fragmenten zijn door dezelfde hand geschreven in een littera textualis, die waarschijnlijk nog uit de eerste helft van de veertiende eeuw dateert.²¹ Enkele kenmerken zijn: zgn. kopjes-a (soms bovenaan nog open) en sporadisch hokjes-a²²; e die eindigt met een uitwaartse beweging naar rechts; nergens ronde r; op het woordeinde overal ronde s; aan het begin van een woord steeds de v-, midden in een woord de u-vorm voor ‘u’ en ‘v’; en veel ligaturen met e (naast de bijvoorbeeld ook he en ve). De kopiist gebruikt de volgende

17 Hierop wordt reeds gewezen door G.I. Lieftinck in een beschrijving van het Brusselse fragment voorde BNM, sedert 1939 ondergebracht in de U.B. te Leiden (map ‘Voorschoten, W. de Vreese’). Blijkens deze beschrijving had K. Heeroma Lieftinck het strookje op 22 november 1956 laten zien. Heeroma had de collectie fragmenten via W. Gs Hellinga in bruikleen gekregen van mevr. De Vreese-Van de Poll, zoals ook blijkt uit zijn uitgave van hs. IV 209,3 (een fragment van het Boec exemplaer) in TNTL 76 (1958/59), hier p. 180.

18 Dit blijkt uit een notitie van J. Deschamps op de envelop waarin de strookjes bewaard worden. Ze zijn blijkens diezelfde notitie ontdekt ‘in de band van het boekje: Sylva piorvm carminvm F. Leuini Brechti, Minoritae Louaniensis. Cvm privilegio Triennali. Lovanii. Apud Ioannem waen, Bibliop. Iurat. Anno 1555, 361 blz. + 2’. Het desbetreffende exemplaar was, volgens Deschamps, afkomstig uit de bibliotheek van de Minderbroeders te Halle, die het in 1892 kochten bij Fonteyn te Leuven, blijkens aantekeningen op de titelpagina en op de versozijde van het schutblad voorin. Het is ons niet bekend of het boek zich nog steeds te Sint-Truiden bevindt.

19 Bij de andere stroken ligt de breedte van de bladspiegel tussen de 145 en 149 mm. Voor het bepalen ervan is de afstand genomen tussen de linkerkant van de eerste kolom op de recto- en versozijde.

20 Volgens Menhardt (zie noot 12) was de bladgrootte oorspronkelijk 250 × 190 mm en de hoogte van de bladspiegel 210 mm.

21 G.I. Lieftinck dateert in de Bouwstoffen in deel 10 van het Middelnederlandsch Woordenboek (art. 914 sub A.XIII.2) het Gentse fragment ‘begin 14e eeuw’ en (art. 1261.1) de Weense fragmenten, in navolging van W. de Vreese (art. 411.13) ‘14e eeuw’. De taal wordt door Lieftinck (art. 1261.1) bestempeld als Westmiddelnederlands, Westvlaams gekleurd, door De Vreese (art. 411.13) als Westmiddelnederlands, Vlaams gekleurd.

22 De terminologie is van J.P. Gumbert, zoals uiteengezet in B. Engelhart en J.W. Klein, 50 eeuwen schrift. Een inleiding tot de geschiedenis van het schrift. Amsterdam, 1988.

[p. 53]

afkortingen: een horizontale streep boven een e en daarmee met een lus verbonden voor n; een apostrof rechtsboven een letter voor er en aer; een apostrof met lange haal door de eerste poot van de v (en w) voor er; een superscripte a voor ra in sprac. Ende is vaak afgekort als en met boven de n een horizontale streep; alleen in WeIV 24 is het plusteken gebruikt. Voor conijnc (voluitgeschreven in WeI/WeII 30 en Br/Ge 42) gebruikt de kopiist de letters co met boven de o een horizontaal streepje en achter de o een punt, ofschoon die soms ook niet gezet is. Sarrasine (WeIV 23) is afgekort als sarr'., werelt (WeI/WeII 35) als wl't, en in WeI/WeII 19 staat, in rijmpositie, de afkorting lb met horizontale streep door de schachten voor pont. Rubricering: in de tekst komen enkele rode lombarden voor, twee regels hoog, waarna de tweede letter van het vers in WeI/WeII 28 rood doorstreept is. Deze lombarden lijken een verhaaltechnische functie gehad te hebben.

De strookjes dienden, per stel, als scharnieren voor- en achterin een boekband: ze waren ter versteviging, en voor de soepelheid bij het openen en sluiten van de band, tussen het boekblok en de platten aangebracht. Enkele millimeters van de boven- of onderrand loopt over de hele breedte nog een vouw, met hier en daar een gaatje, waar het garen doorheen liep waarmee de katernen op de bindtouwen genaaid waren. Ook zijn nog afdrukken te zien van het leer dat over de platten naar binnen geslagen was, waarna de strookjes op het hout gelijmd werden.

De kopiist is naar alle waarschijnlijkheid een Vlaming geweest (vgl. noot 21). Westelijke elementen in de tekst zijn sullen, up, es, de ei-spelling voor de zachtlange e in open syllabe, en de imperfectumvorm cam (WeI/WeII 21, 38; Br/Ge 42). Naar Vlaanderen wijzen de ou-spelling, gonen (WeI/WeII 2; WeIII 29) en vormen als bem (WeI/WeII 10), brochtijt (WeIII 2) en wrochte (De 45). Het gebruik van de h is, op een enkele uitzondering na (alsberch in De 25 en WeIII 20, gehacht in Br/Ge 23 en ontherven in Br/Ge 37), regelmatig, hetgeen aan het Vlaamse karakter van het handschrift echter niets hoeft af te doen. In rijmpositie komen de meer oostelijke vormen bekinne (We/WeII 5) en af (De 29) voor.

[p. 54]

Identificatie van de tekst

Voor zijn identificatie van de tekst van de Weense fragmenten maakte Kalff gebruik van de CCGB in de editie door Reiffenberg en Borgnet. Het gesprek tussen een abt en koning Cornubrant dat in WeI/WeII wordt beschreven, is echter ook terug te vinden in de Enfances Godefroi, zoals uitgegeven door C. Hippeau.²³ De desbetreffende passage beslaat in deze editie de verzen 3250-3584. Van een letterlijke overeenkomst tussen de Ofr. en Mnl. tekst is weliswaar geen sprake, maar opmerkelijk is wel de vergelijking die koning Cornubrant trekt tussen Godfried van Bouillon en koning Tybaut van Arabië (WeI/WeII 11-15). De Enfances Godefroi bevat deze vergelijking ook, zij het dat hier sprake is van ‘Tiebaus li bers, qui maris fu Orable’ (vs. 3527 vv.), en dat de vergelijking niet plaatsvindt tijdens, maar aan het einde van de wapenschouw. In de CCGB komt een vergelijking tussen Godfried en Tybaut daarentegen in het geheel niet voor.

Was Kalff bij zijn identificatie van de eerste twee fragmenten uit Wenen op de goede weg, zijn suggestie bij de stroken III en IV moet als onjuist worden beschouwd, aangezien zij voortvloeit uit een verkeerde lezing van WeIV 17-18. In plaats van ‘in de grachten van Aken (l. Akers)’ (ed.-Kalff vss. 109-110) staat hier ‘in de grachten verdronken’. De tekst van de derde en vierde strook lijkt thuis te horen tussen die van de fragmenten Deschamps en Brussel-Gent, die volgens ons passages bevatten uit het Chanson d'Antioche in de uitgave door Duparc-Quioc.²⁴

Op de rectozijde van de fragmenten Deschamps (De 1-24) wordt verhaald van een krijgslijst van Saracenen die belegerd worden. Vanuit ‘le porte dou feer’ (De 4) ondernemen zij een aanval op de brug aan de andere kant van de stad (De 9-10). Deze passage komt ook voor in de verzen 3116-3125 van het Chanson d'Antioche in de editie Duparc-Quioc. De Ofr. tekst beschrijft hoe de Saracenen het belegerde Antiochië verlaten via de ‘porte de Fer’ aan de zuidoostzijde van de stad, die niet door het Christenleger afgeschermd wordt.²⁵ Vervolgens trekken zij langs de zuidzijde naar ‘un vies casteler’ (vgl. De 13), een klein eind ten westen van Antiochië.

23 La Chanson du Chevalier au Cygne et de Godefroid de Bouillon. Publiée par C. Hippeau. 2 dln. Caen-Parijs, 1852-1877 (herdruk Genève, 1969). De titel die Hippeau aan zijn uitgave meegaf, suggereert een nauwe verwantschap met de tekst zoals uitgegeven door Reiffenberg en Borgnet (zie noot 8). De uitgave van Hippeau is echter gebaseerd op het handschrift Parijs, Bibliothèque Nationale, fr. 1621, dat de ‘premier cycle’ representeert. Wat Hippeau in feite uitgeeft, zijn de Naissance du Chevalier au Cygne, Chevalier au Cygne, Enfances Godefroi en Retour de Cornumaran; in een appendix is hieraan een uitgave van de Chétifs naar hetzelfde handschrift toegevoegd.

24 La chanson d'Antioche. Edition du texte d'après la version ancienne. Publiée par S. Duparc-Quioc. Parijs, 1976. Als basishandschrift diende Parijs, Bibliothèque Nationale, fr. 12.558.

25 Deze situatieschets is ook terug te vinden op een kaart die Sumberg geeft van het toenmalige Antiochië. Zie: L.A. Sumberg, La chanson d'Antioche. Etude historique et littéraire. Une chronique en vers français de la première croisade par le pèlerin Richard. Parijs, 1968.

[p. 55]

Daar wordt een hinderlaag gelegd voor een ravitailleringskonvooi van de kruisvaarders, dat over de weg van Saint-Symeon terugkeert naar het kamp bij Antiochië (vgl. De 20-24).

Op de versozijde van de fragmenten Deschamps (De 25-48) worden de wapenfeiten van een zekere Reymbaut beschreven. Mogelijk gaat het hier om Raimbaud Creton die volgens de Ofr. tekst (vss. 3798-3901) tijdens het beleg van Antiochië een opmerkelijk wapenfeit pleegt. Alleen liggen er in de uitgave van Duparc-Quioc tussen de hinderlaag van de Saracenen en het heroïsche optreden van Raimbaud ruim 700 verzen, terwijl in de Mnl. tekst deze twee scènes direct op elkaar moeten volgen. Dit lijkt erop te wijzen dat de vertaler een andere versie van het Chanson d'Antioche gebruikt heeft dan de ‘ancienne version’ die door Duparc-Quioc is uitgegeven (zie noot 24).

Fragment Wenen III beschrijft een gevecht tussen het kruisvaardersleger en ‘payenen’, waarbij de kruisvaarders het onderspit dreigen te delven. Als deelnemers aan christelijke zijde worden met name genoemd ‘Tangreide’ (WeIII 8) en ‘Bryemonde’ (WeIII 24). Bryemonde is waarschijnlijk te identificeren als Bohemond van Tarente, een van de leiders van de eerste kruistocht. Tangreide is een neef van Bohemond. Er is geen corresponderende passage in het Chanson d'Antioche aanwijsbaar.

In fragment Wenen IV wordt ook een beschrijving gegeven van een hevig gevecht tussen het kruisvaardersleger en de ‘sarrasine’, maar nu zijn de kruisvaarders aan de winnende hand. Op de rectozijde (WeIV 1-16) is sprake van een enorme slachting die de kruisvaarders aanrichten onder de ‘payen’, waarbij vluchtende tegenstanders in de richting van de ‘port de feer’ (WeIV 14) gedreven worden. Dit bloedbad wordt in het Chanson d'Antioche beschreven in de verzen 3749-3786. Op de versozijde (WeIV 17-31) wordt o.a. vertelt dat aan de kant van de belegerden velen ‘Vut lant versleghen ende in de grachten/Verdronken datter hare crachten/ Van jamere vele verloren/ Ende vielen neder.’ Deze vermelding van de vele doden aan de zijde van de Saracenen vinden we ook terug in de genoemde verzen van het Chanson d'Antioche. Daar wordt verhaald hoe er bij en op de brug over de Orontes, aan de noord-

[p. 56]

westzijde van Antiochië, maar liefst 20.000 ‘Turcs’ worden neergesabeld en nog eens 5000 in de rivier verdrinken. De tekst van kolom V,b blijft vooralsnog duister en niet te plaatsen.

De tekst van de fragmenten Brussel-Gent is te plaatsen in de verzen 4438-4721 van het Chanson d'Antioche, waarin beschreven wordt hoe de oude koning Garsion zijn zoon Sansadoine om hulp naar de ‘soudan’ stuurt. Daarbij komt de tekst op de rectozijde van de Mnl. fragmenten nauwkeurig overeen met de verzen 4454-4459 en 4504-4511 van het Chanson d'Antioche.

Aangezien alle fragmenten, naar wij menen, tot hetzelfde handschrift behoord hebben, bevatte deze codex waarschijnlijk een vertaling van de drieledige kern van de ‘premier cycle de la croisade’ (Roman d'Antioche, Chétifs en Conquête de Jérusalem) plus tenminste één van de later toegevoegde branches, namelijk de Enfances Godefroi. Van de drieledige cyclus kennen we in feite alleen nog maar de Roman van Antiochië. Deze is overgeleverd in de fragmenten Deschamps, Wenen III, Wenen IV en Brussel-Gent. De vertaling van de Enfances Godefroi bleef bewaard in de fragmenten Wenen I-II. We hebben de titel hiervan ontleend aan Te Winkel, die in zijn Ontwikkelingsgang (1922, I, p. 344-345) spreekt van een roman ‘die bij ons wel Godevaerts Kintshede zal geheeten hebben’.²⁶ Een directe Ofr. bron is vooralsnog niet aanwijsbaar.

26 T.a.v. het fragment Wenen III veronderstelt Te Winkel dat het, evenals Wenen IV, misschien behoord heeft ‘tot het laatste gedeelte van den uitgebreiden en vèr voortgezetten Roman van Jerusalem’.

Uitgave van de tekst

De tekst van de fragmenten wordt hieronder diplomatisch uitgegeven. Het gebruik van u, v, i en j²⁷, de schrijfwijze van de getallen, en de interpunctie (een dubbele punt in WeIV 14 en 18, een punt in WeIV 20) zijn gehandhaafd. De afkortingen zijn opgelost, de oplossingen gecursiveerd. Wat niet met zekerheid gelezen kon worden, staat tussen ronde haakjes, waarbij punten staan voor letters die we helemaal niet meer konden lezen, en een liggend streepje als niet met zekerheid meer vastgesteld kon worden hoeveel tekst er precies is weggevallen. Woorden of letters die onleesbaar zijn geworden of zijn weggesneden, maar op grond van de tekst

27 Dat aan het begin van een vers een I en geen J gelezen moet worden, maken we op uit de vormen iamerlike (Br/Ge 38) en ialoers (Br/Ge 5).

[p. 57]

(bijvoorbeeld het rijm) konden worden aangevuld, zijn tussen vierkante haken geplaatst. Tenslotte zijn alle beginletters van de verzen als majuskel weergegeven, ook als in het handschrift een kleine letter staat.

[D]ie waer hi (r)ij(t) me(t) h( - )⁺
[V]an alden gonen diere riden
[N]e voerer gheen vergoud ghesmide
[S]i voerent alle wit van tinne
[G]hi sult andere chierheit bekinne
[B]i mire wet ne twifelets niet
[E]er ghi den hertoghe siet
[D]en eidelen Ionchere wel gheboren
(A)ls dat die conijnc began horen
(S)prac hi bi mamette ic bems vroet
[V] here es een eidel bloet
(S)int hi onthout dustane partye
(D)ie conijnc tybaut van arabye
(D)ie welke den berech van goude
[I]n sijn lijf hadde in sire ghewoude

viij^m. ridders ghewapent wel⁺
Elc heift bescreden .j. ors snel
Het es werd wel .C. pont
Ende bin der seluer stont
So es die scare leiden
Ende die derde cam ghereiden
Doe wonderets den conijnc mere
Want waren dene ghetoomt zere
Dese waren ghetoomt meer
Doe sprac hi ten abt geheer
Dat v mamet lonen moete
Salic den hertoghe nv ghemoeten
Rechte waerheit in warer dijnc
sal ic v segghen here conijnc

Waren hier wel .x^m. vieliaerden leden⁺
So soude mijn here comen ghereden
Die es gheprijst bouen allen prenchen
Want hi es de preuste mensche
Die men nv ter tijt

+ [R,a]

+ [R,b]

+ [V,a]

[p. 58]

35

Soude vinden in de werelt wijt

 

Bin dat si dese tale seiden

 

So sijn die vieliaerden leiden

 

Ende daer naer camen gheuaren

 

Wel .lx. Iongher riddaren

40

Die hem voeren onderstek[end]e

 

Mallijc vp anderen sprekende

 

In tekenessen doe ic v weten

 

Datter hem dhertoghe (b)i soude vergheten

 

 

 

( - w)[ere](lt) wij(t)⁺

45

Want met gode was hi vercoren

 

Eer noit sijn moeder was geboren

 

Sonder galle es hi ende sonder smet[te]

 

Cornubrant sprac bi mamette

 

Here abt ghi prijstene zere

50

Ende in wister ooc min no mere

 

Waer vinden te lachterne an

 

Maer bi den voghet tieruogan

 

Ic wilt hem ware lief

 

Dat icken sonder mijn grief

55

Spreken moeste minen kies

 

Ende ic hem soude dies

 

Berecht doen vppenbare

 

Al vte ende vute wie ic ware

Noch we(t)[en] (si) hier (binne)[n] en(e) p(o)[ster](n)e⁺
Die ghi te rechte mocht w(eten) gherne
Ende tharen bouf was wylen eer
Ghemaect le porte dou feer
In te (va)erne of mens hadde te doene
Als dit h(oo)rden die sarragoene
Waren sijs vtermaten blide
Verstaet die poorte was tier tide
[V]an der sted[en] an den anderen ent
[D]a[er] die brugghe stont si v bekent
[D]aer te treckene waren payenen beraden
[N]v h(o)ort wat die kerstine daden

WeI/WeII 43: In de eerste letter van bi (verbeterd uit si?) is geknoeid.

+ [V,b]

+ [R,a]

[p. 59]

 

En[de] dat casteel stont woeste (n)v⁺

 

Payenen d(ie) wa(re ic) v

15

Traker in een ende een

 

Buten traken noch negheen

 

Si wilden daer biden bi staden

 

Ende kerstine also vereraden

 

So si daden nv hoort hoet voer

20

Si wachten aldus har[e]n th(oer)

 

Int ende hebbic vernome[n]

 

Saghen si .lx. kerstine comen

 

Gheuaren die hadden gehaelt proye

 

Hem somen salt comen te vernoye

 

 

25

Dat siere dor den alsb[er]ch woet⁺

 

En[de] dor den buuc wel enen voet

 

Doe vel hi doot ter erden neder

 

Ende reymbaut riep ten kerstinen weder

 

Slaet toe wi wreker ons af

30

Lude riep hi helpt helech graf

 

Dat woord in warer tale

 

Plaghen si te roupene alten male

 

Als si haer volc wilde[n] vercoenen

 

Maer der leder sarragoenen

35

Warer vtermaten vele

 

Met kerstinen moest gaen vten spele

 

 

 

He(m) daer so menech (besich hilde)[n]⁺

 

Ende daer waren so vele scilden

 

Te verslane so vele kerstine

40

Hi ondankers apolline

 

Ende mamette also wel

 

Hi slouch darewaerds met hiep fel

 

Solanghe voer die hedijn stout

 

dat hi cam al daer reymb[a]ut

45

Wrochte in die plache

 

Also onscone prouache

 

Met sinen zwaerde stalijn

 

Ooc mercte hi dat die kerstijn

De 18: De kopiist schreef eerst beraden en maakte daarna van de b een v met apostrof.

+ [R,b]

+ [V,a]

+ [V,b]

[p. 60]

Fragment Wenen III

 

God hebs danc sprac hi doe⁺

 

Ghi hebbet becocht al brochtijt toe

 

Ghi ne sullets niet ontgaen

 

Om desen van(t) verstaen

5

Sloughen toe al die payen

 

Een camer vut al dien

 

Dwers slaende vp die heide

 

Vp den koenen tangreide

 

Die h(em - )

 

 

10

Gherijn dede vut gheleisen⁺

 

Sine warens niet gheneisen

 

Ende ons heren ghenaden goed

 

Bede water ende bloet

 

Zweetten die andere van pine

15

Ende die andere kerstinen

 

Waren vp .ij. waghenen bi namen

 

Vp elken .xi. tesamen

 

Dies hadd(en s - )

 

 

 

En[de] ran voort tier vre⁺

20

Den goeden alsberch dure

 

Maer god wildene voorsien

 

Tspere van den payen

 

Dede onse here tier tyde

 

Bryemonde gaen ande side

25

Datter die helt name cont

 

Bi bleef goddanc onghewont

 

(M - st.k - als die) [p](a)[y](e)n

 

 

 

En[de] daer naer verhief hijt weder⁺

 

Den gonen diere lach ter neder

30

Slouch hi so dies ghelooft

 

Dat hem spranc van den buke thooft

 

Payenen saghen vp hem als doren

 

Hi cloueder toten oren

 

Te voet staende .iiij. of viue

35

Daer na spranc hi met coenen liue

WeIII 2: De t van becocht is, waarschijnlijk door de kopiist, rechtsboven de h toegevoegd.

+ [R,a]

+ [R,b]

+ [V,a]

+ [V,b]

[p. 61]

Fragment Wenen IV

 

Daer maecte in die bataelie⁺

 

So datter menech speelde ter faelie

 

Die wel waende hebben verwonnen

 

Tghetal soudic v niet connen

5

Wel ghenomen daer men zien

 

Daer steruen mochte der payen

 

Men slouchse bi hopen doot

 

(D)aer mochte men sien ghecarem gr[oot]

 

 

 

Ende slouch slaghen vut ghele[s]en⁺

10

Negheen payen moc(h)te gh(e)[ne]sen

 

Van der ontseggheliker mo(o)rt

 

Men dreefse voort ende voort

 

So dat sire bleuen al hadder niet [meer]

 

Ghewesen: si quamen an port de fee[r]

15

Al driuende met groten sla(ghen)

 

Als die van a(nt)[iochien dat saghen]

 

 

 

V(u)t lant versleghen ende in de grachte[n]⁺

 

Ver(dro)nken: datter hare crachten

 

Van jamere vele verloren

20

Ende vielen neder. so ghi moghet horen

 

Langhe (m)ochtemen hier of tellen

 

die stoute kerstine ghesellen

 

[I]agheden s(l)aende die sarrasine

 

 

 

E(n)[de] eu(st)aes ende baudewijn⁺

25

Ende alle andere die met hem sij(n)

 

Alreande volc als ic verstont

 

Waren mede comen doe ic v cont

 

Dies dede mense nv te werke

 

In den berech dalf men sterke

30

Fondement te soukene in liege v niet

 

(M)aer [ee](r) si camen spade diep

WeIV 16: Dat hier van Antiochië sprake is, blijkt uit de vermelding van de ‘port de feer’ in vs. 14.

WeIV 24: Mogelijk worden hier de broers van Godfried van Bouillon bedoeld, waarvan de eerste in het Oudfrans ‘Wistaces’, ‘Wistasse’ of ‘Ustasse’ heet.

+ [R,a]

+ [R,b]

+ [V,a]

+ [V,b]

[p. 62]

Fragmenten Brussel-Gent

 

Telker waeruen valt die ween⁺

 

Emmer vp onse man

 

Bi den voghet teruogan

 

Varen wi meer vut wine hadden succoers

5

Kerstinen sijn so ialoers

 

Wi bliuen allegader doot

 

Bi mamette die mi gheboot

 

Sprac die conijnc garsioen

 

Ghi heren in weet wat doen

10

Ic bliue doot in hebbe troost

 

Daer ic bliue bi verloost

 

Voor die kerstine ende ondaen

 

Dorste hier yemen ten soudaen

 

Al nv onser boodscap plien

15

Ons souder doghet of gheschien

 

 

 

Hi om(...)e van sine gh(e - )⁺

 

Ende hi alt heerscap ghemene

 

Voor hem riepe sonder beide

 

Dat behoorde binder steide

20

Doe deit damirael ic weet

 

Hi omboot voor hem daer an steet

 

Enech lant of eneghe macht

 

Doe ne wasser gheen so wel gehacht

 

Hi ne camer met haesten groot

25

Als hi hoorde datten die conijnc omboot

 

Die conijnc was van daghen oud

 

wanneer hi payenen stoud

 

Versaemt sach in sine zale

 

Sprac hi te hem dese tale

30

Ghi heren hets an mine oude gegha[en]

 

 

 

(Helpt) mamet en[de] apolijn⁺

 

Sal onse conijnc fijn

 

Aldus verliesen sijn lijf

 

Ay mi riepen die kaytijf

35

Wat sullen wi doen aylaes

 

Dese kerstine sathanaes

 

Sullen ons nv al ontheruen

 

Ende iamerlike doen steruen

 

Ghemeenlike die heren

40

waren al beuaen met zere

+ [R,a]

+ [R,b]

+ [V,a]

[p. 63]

Afb. Bovenaan Brussel, Koninklijke Bibliotheek, IV 209,10, onderaan Gent, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 1647 (rectozijde, ware grootte).

[p. 64]

 

Ende weenden al om den rijnc

 

Bin dien becam die conijnc

 

Van der ommacht daer hi in was

 

Alle verbliden si das

45

Ende seiden here ghebenedijt

 

 

 

Als si waren ghewapint doe⁺

 

was die conijnc sere vroe

 

Vp paerden spronghen si doe ghereedde

 

Ter poorten die men hem ondeide

50

Voeren si vute ghereet

 

Seker ic dat wel weet

 

Datse onse kerstine versaghen

 

Doe ne wasder gheen langher daghen

 

Te voren waren ghewapint si

55

Vp paerden spronghen die heren vri

 

Ende namen scachten ende scilden

 

Elc harer wel deerste sijn wilde

 

Dat scheen wel daer si dorssen cachen

 

Dat si ghewillech waren prouaetsen

60

Te doene staerc ende groot

Adres van de auteurs:

Instituut Nederlands KUN

Erasmusplein 1

Postbus 9103

6500 HD Nijmegen

+ [V,b]

28 Dr. G. de Baere (Katholieke Universiteit Nijmegen) was zo vriendelijk bij zijn bezoek aan de Österreichische Nationalbibliothek te Wenen een aantal plaatsen voor ons te controleren.